لەدوای كۆتای هاتنی جەنگی جیهانی دووەم و هاتنە سەر كاری " ئیزن هاوەر"ی سەرۆكی ئەمەریكا لەساڵی ١٩٥٣، ستراتیژی ئەمەریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر سێ پایەی سەرەكی ڕاوەستاوە، كە یەكەمیان پاراستنی ئەمن و ئاسایشی ئیسرائیلەو پایەی دووەمیش نەوت و غازەو لە كۆتای ساڵانی نەوەدەكان و ڕاگەیاندنی پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە لە لایەن ئەمەریكاوە ئاوی شیرین و ڕێڕەوە ئاوییە جیهانییەكانی وەك ( نۆكەندی سوێس - گەرووی هورمزو - گەرووی بابل مەندەب ) بوون بە پایەی سێیەمی ستراتیژی ئەمەریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.

ناكۆكیەكانی پەكەكەو ئیسرائیل مێژوویەكی ٣٦ ساڵەی هەیەو دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٨٢، كاتێك ئیسرائیل هێرشی كردە سەر لوبنان‌و شاری بەیروتی داگیر كرد، پەكەكە شان بە شانی حیزبوڵاو سوپای حافز ئەسەدو بزوتنەوەی فەتح شەڕی دژی ئیسرائیل ڕاگەیاندو بە پێی ڕاپۆرتی دەزگای هەواڵگری موساد پەكەكە بەشدار بووە لە كوشتنی ٣٠ سەربازی ئیسرائیلداو هەر لەو جەنگەدا پەكەكە زیاتر لە٥٠ قوربانی داوە.

قەرزەكانی ئەمەریكا بۆ ساڵی ٢٠١٨ نزیكەی ٢١ ترلیۆن و ٥٠٠ ملیار دۆلاربووە كە بەراورد بە ساڵی ١٩٩٨ بە ڕێژەی سەدا ٤٠٠% زیادی كردوەو هەر هاوڵاتیەكی ئەمەریكی ٦٥ هەزار و ٥٠٠ دۆلار قەرزارە.

 ‎پرۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە لە ساڵی ٢٠٠٢ لەسەردەمی جۆرج بۆشدا ڕاگەیانرا، ئامانجی پرۆژەكە داڕشتنەوەی سنوری وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سەپاندنی هەیمەنەی ئەمەریكاو پاراستنی ئاسایشی وزەو ئاسایشی ئیسرائیلە.

 ‎ داعش لە ساڵی ٢٠١٤ تا ساڵی ٢٠١٥، توانی دەست بەسەر یەك لەسەر سێی خاكی عێراق و نیوەی خاكی سوریادا بگرێت‌و ژمارەی چەكدارەكانی گەیاندە زیاتر لە سەد هەزار چەكدار كە زیاتر لە سی هەزاریان لە وڵاتانی ئەوروپا وئاسیاو ئەفەریقا  خۆیان گەیاندە ڕیزەكانی داعش‌و لەسەر دەستی ئەبوبەكر بەغدادی، خەلافەتی ئیسلامی لەسەر خاكی سوریاو عێراق ڕاگەیاند.    

 ‎پێش دوو ساڵ دۆناڵد ترامپ دەسەڵاتی كۆشكی سپی گرتە دەست‌و لەیەكەم وتاریدا ڕایگەیاند كە دەیەوێت جیهان بگۆڕێت‌و شكۆ بۆ ئەمەریكا بگەڕێنێتەوە، لەڕووی كرداریشەوە ترامپ بەڵێنەكانی جێ بە جێكردو ئاڕاستەی ڕووداوە جیهانیەكانی گۆڕی،  لەسەر ئاستی ناوخۆش لە مێژووی ئەمەریكادا هیچ سەرۆكێك هێندەی ترامپ ڕوون و ئاشكراو بێپەردە نەبووە، لە هەمان كاتدا هیچ سەرۆكێكی ئەمەریكا هێندەی ترامپ جێگەی مشت و مڕ نەبووە، بە جۆرێك لە دوو ساڵی یەكەمی دەسەڵاتیدا ٦٧ وەزیرو بەرپرسی گەورەی ئیدارەی ئەمەریكا دەستیان لە  كاركێشاوەتەوە.

 ‎هۆزی ماسای لە وڵاتی تەنزانیا ئەفسانەیەكیان هەیە دەڵێ ( ڕۆژێك دێت بە هۆی بەرزبونەوە پلەی گەرمای زەوییەوە هەموو سپى پێستەكان دەمرن، چونكە بەرگەری ئەو گەرما كوشندەیە ناگرن و ئەوكات ڕەشپێستەكان دەسەڵاتی تەواوی جیهان دەگرنە دەست و جیهان یەك ڕەنگ دەبێت و ڕەش دەبێتە ڕەنگی ئازادی و ژیان و دەسەڵات ).

بەپێی ڕاپۆرتی دەزگای هەواڵگری ئەمەریكا ئێران ئامادەكاریی و پلانی داڕشتوە بۆ هێرشكردنە سەر ئامانج و بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا لە وڵاتانی كەندا و عێراق و سوریا و یەمەن و لوبنان.

 دەنگی تەقەی جەنگی جیهانی سێهەم لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبیسترێت، بەڵام كەڕەكان خۆیان بێئاگا كردووەو نایبیستن، ئەمە بەشێكە لە وتارە بەناوبانگەكەی هنری كسینجەری وەزیری پێشوتری دەرەوەی ئەمەریكا كەلە ٢٠١٥/١٠/١٦ لە ڕۆژنامەی وۆل ستریت جۆرناڵدا بڵاوی كردەوە لە ژێر ناونیشانی ( ڕێگاكانی ڕێگریكردن لە .هەرەسهێنانی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست)

محه‌مه‌د حه‌میدتی، دەسەڵاتداری یەكەمی ئێستای سودانەو بە پڵنگە ڕەشەكەی عومه‌ر بەشیرو عه‌بدولفه‌تاح سیسییەكەی سودان ناسراوە، چونكە بە هەمان شێوەی كۆتایپێهێنانی خۆپیشاندانەكانی ئیخوان، حه‌میدتیش بە هەمان سیناریۆی سیسی كۆتای بە خۆپیشانداناكانی سودان هێناو دەیەوێت بە زەبری هێز دەسەڵاتی سودان . ‎پڵنگە ڕەشەكەی بەشیر كێیە؟

‎دوو ڕۆژ له‌مه‌وبه‌ر، هێرشكرایە سەر دوو كەشتی نەوت هەڵگر لە كەنداوی عومان بە دوری ١٤ كیلۆمەتر لە كەناراوەكانی ئێرانەوە، كە نەوت و مادەی پترۆكیماویان هەڵگرتبوو لە ڕێگادا بوون بۆ یابان.بەپێی ڕاپۆرتە سەرەتاییەكان، هێرشەكان لە ڕێگەی هێرشی موشەكییەوە ئەنجامدراون و لە ئێستاشدا پەنجەی تۆمەت بۆ ئێران درێژدەكرێت كەلە پشت هێرشەكانەوە بووە.

دوای ١٦ كاتژمێر لە خستنە خوارەی فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوانی ئەمەریكی، ئەمشەو حوسیەكانی یەمەن بە فڕۆكەی بێفڕۆكەوان هێرشیان كردە سەر فڕۆكەخانەی جازانی سعودیەو تا ئێستا زیانەكانی نەزانراوە، ئەم هێرشە دوای هەڕەشەكانی كۆنگرێس و دۆناڵد ترەمپ دێت لە ئێران، بەوەی ئێران سزای خستنە خوارەوەی فڕۆكە .ئەمریكییەكە وەردەگرێت

 كۆبونەوەو ڕێكەوتنی سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەی ئەمەریكاو ئیسرائیل و ڕووسیا بە سەر پەرشتی ناتانیاهۆ لە قودس، بۆ دوو ئامانج بوو، كە دەرپەڕاندنی .ئێرانە لە سوریاو پاراستنی ئاسایشی ئیسرائیل و سەرپێخستنی ڕێكەوتنی سەدەیە، بەڵام لەپشت گەرم وگوڕی ئەم پەیوەندیانەوە نهێنی گەورە هەیه‌

بەپێی ڕێكەوتنی لۆزان، توركیا خاوەن سەروەری تەواو نییە، بەڵكو كۆمەڵێك مەرج و كۆت و بەندی بەسەردا سەپێنراوە كە لە ٩٤ ساڵی ڕابردوودا ڕێگربووە لەوەی ببێتە .دەوڵەتێكی خاوەن دەسەڵاتی فراوان و خەونی زیندوكردنەوەی خەلافەتی لێ قەدەغەكراوە

 ئێوارەی ئەمڕۆ عادل عەبدولمەهدی، سەرۆكوەزیرانی عێراق بڕیاریدا میلیشیاكانی حەشدی شەعبی هەڵوەشێنێتەوەو تەواوی بارەگاو نوسینگەكانیان دابخەن و لە كایەی سیاسی دور بكەونەوە، عادل عەبدولمەهدی مۆڵەتی تاكۆتای ئەمانگەی داوە بەو میلیشیانە بۆ داخستنی بارەگاكانیا لەتەواوی شارەكانی عێراق و چونە ژێر چەتری .سوپای عێراقی

 بەپێی ڕاپرسی ناوەندی ئاماری (Gallup pool) هەستی نیشتمانی ئەمەریكییەكان ئەمساڵ لە سەردەمی دەسەڵاتی ترەمپدا بۆ نزمترین ئاستی لە مێژوودا دابەزیووە، .كە لە ڕابردودا هاوشێوەی نەبووە

 دوای ٨ ساڵ لە كوژرانی قەزافی، ئەمڕۆ ئەو خەونەی كە بەهۆیەوە كوژرا هاتەدی، وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەفەریقا كە ژمارەیان ١٥ دەوڵەتەو دانیشتوانەكەیان نزیكەی ٣٨٥ میلیۆن كەسە، دوێنێ لە كۆبونەوەی لوتكەی " ئەبوجا"دا وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەفەریقا بڕیاریاندا دراوی هاوبەشی ئەفەریقی (ئەفرو) لە سەرەتای ساڵی داهاتووە٢٠٢٠ .بخەنە بواری جێبەجێكردنەوەو بانكی ناوەندی ئەفەریقا دابمەزرێنن بۆ خۆدەربازكردن لە هەیمەنەی فەرەنسا

بەشدارینەكردنی ئه‌و باڵەى یه‌كێتى له‌ حكومه‌تدا كه‌ به‌ باڵى نزیك له‌ ئێران ناسراون‌و كه‌ بەهێزترین باڵی یەكێتی و خاوەن بڕیاری كۆتایین، بڕیارێكی سەرپێی یان فریودانی ئەو نییە، چونكە ئەم باڵە لە ساڵی ١٩٨١ هەتا ئێستا خاوەن بڕیاری كۆتایین لە ناو یەكێتیدا، ئەم بڕیارەش بەوردی لێكۆڵینەوەی لێكراوە ئەوكات ئەم .هەڵوێستەیان وەرگرتووە

 لە میسر مێژووی سەر هەڵدانی گروپە چەكدارییە ئیسلامییەكان هاوكاتە لەگەڵ دامەزراندنی ڕێكخراوی ئیخوان موسلیمیندا لە ساڵی ١٩٢٧، كە ئەو ڕێكخراوە ساڵی ١٩٣٤-١٩٣٦ گروپی چەكداری نهێنی دروستكرد كە ئەركیان كردنە ئامانجی هێزەكانی بەریتانیا و هێزە ئەمنییەكان و سوپای پادشای میسر بوو، سەركردەی ئەوباڵە .سەربازیەی ئیخوان جەمال عه‌بدولناسر بوو كە دواتر بوو بە سەرۆككۆماری میسر  

ئەستەمە هەفتەیەك، یان مانگێك تێپەڕ بووبێت و ئەردۆگان بەرەیەكی نوێی ململانێی نەكردبێتەوە، پێیوایە ململانێكان پێگەی خۆی و توركیا لەسەر ئاستی ناوچەكە بە هێز دەكات، بە پێچەوانەی ئەحمەد داود ئۆغڵۆی هاوڕێیەوە كە خاوەنی تیرۆری ( توركیای بێ كێشە و ململانێ لە پێناو گەشەپێدانی ئابوریدا ) هەر بۆیە توركیای .سەردەمی دادود ئۆغلۆ بە یابانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەناسرا  

سعودیە بۆ یەكەمینجارو دوای ٧١ ساڵ لە دامەزراندی ئیسرائیل بە فەرمی ئاسمانی خۆی بە ڕووی فڕۆكە ئیسرائیلیەكاندا كردەوە، بەپێی ڕاپۆرتی ڕۆژنامەی جیرۆلیزمی ئیسرائیل نەخشەى هێڵی شەمەندەفەری تەلئەبیب - قودس - حیجاز ( مەككە و مەدینە) تەواو بووەو لە چوارچێوەی پرۆژەی ئابوری نیۆمی سعودیەدا دەخرێتە بواری .جێبەجێكردنەوە پرۆژەی هێڵی شەمەندەفەری قودس - حیجاز؟ پرۆژەی هێڵی شەمەندەفەری قودس - حیجاز دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی عوسمانیەكان

 ئەمڕۆ ترەمپ ڕایگەیاند لەگەڵ ئێراندا هەنگاوی باشیان بڕیوە لە گفتووگۆ و دانوستان و ئەمەریكا نایەوێت ڕژێمی ئیسلامی ئێران بڕوخێنێت، بەڵام ئایا ترەمپ گوتارەكەی ڕەنگداوەی كردارەكانیەتی لە ئیستادا، یان تەواو پێچەوانەیە؟

 ئەمەریكا دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنێكی سەربازی لە ژێر ناوی ( پاسەواندا) ڕاگەیاند لە ئاوەكانی كەنداوی عەرەب و گەرووی هورمز و گەروی بابولمەندەب و دەریای .سور

 چەند كاتژمێرێكیتر جیهان و ئەوروپا لەبەردەم ڕووداوێكی مێژوویدان، كەسێكی بەڕەگەز توركی مسوڵمان بۆیەكەمینجار لە مێژووی بەریتانیای خانەخوێی مەسیحیەت( كاسۆلیك) و ئەوروپادا دەبێتە سەرۆكوەزیران، ئەمشەوی ڕابردوو، دەنگدان لەسەر جێگرەوەیەك بۆ تیرزامەی سەرۆكوەزیران كۆتایی هات و هەموو ئاماژەكان بەو .ئاراستەیەن " بۆریس جۆنسن" زۆرینەی دەنگەكان بەدەست دێنێت

‎كیشەی سەرەكی كورد ئەوەیە كەسایەتییە دڵسۆزو نیشتمانپەروەرەكانی لەسیاسەت تێناگەن‌و سیاسیەكانیشی دڵسۆز و نیشتمان پەروەرنین و بازرگانی بەسیاسەتەوە .دەكەن  

 بەشێك لە ڕاگەیاندنی كوردی و نوخبەی سوشیاڵ میدیا بێ ئاگا لە مەترسییەكانی پیلانی توركیا بۆ دروستكردنی ناوچەی ئارام وەها پێناسەی ناوچەی ئارام دەكەن كە بۆ پاراستنی كوردە، بەڵام ئەم تێگەشتنە هەڵەیە، چونكە ئەم ناوچەی ئارامە، هاوشێوەی بڕیاری ٦٨٨ ساڵی ١٩٩١ ئەنجومەنی ئاسایش نییە کە بۆ پاراستنی كورد لە باكوری .عێراق ( باشوری كوردستان) دەركرا

.محمد جەواد زەریفی، وەزیری دەرەوەی ئێران هەڕەشەی دەست لە كاركێشانەوە دەكات

 عادل عه‌بدولمەهدی سەرۆكوەزیرانی عێراق، سەرەتای مانگی تەموزی ڕابردوو بڕیاریدا میلیشیاكانی حەشدی شەعبی هەڵوەشێنێتەوەو تەواوی بارەگا و نوسینگەكانیان .دابخەن و لە كایەی سیاسی دور بكەونەوە

سیاسیەكی هێمن و كراوە، عەقڵێكێ ئابوری بەهێز و شارەزا و قاڵبوو لە دیبلۆماسیەت و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، لە توركیا بە مامۆستا ناوی دەهێنرێت، بەهۆی ئەوەی مامۆستای زانكۆبووە لە بەشی دیبلۆماسیەت و پەیوەندییە نیودەوڵەتییەكان و پەروەردەكاری بەشێكی زۆری سیاسییە گەنجەكانی ئێستای توركیایە، ئەو .مامۆستایە ئەحمەد داو ئۆغلۆیە

دوێنێ، لەشاری "بیارێتز"ی فەرەنسا یەكێك لە گرنگترین كۆبوونەوەو لوتكەكانی جیهان دەست پێکرد، جگە لە سەركردەی ٨ وڵاتە گەورە پیشەسازییەكەی جیهان و پێنج سەرۆكی وڵاتانی دیكە بەشداری لە خولی ٤٥ی لوتكەی G7 دەكەن، لە ڕووی ئابورییەوەو ٧ وڵاتی ئەندامی G7، خاوەن بەهیزترین پیشەسازی جیهانن و ئابوریەكەیان. لە سەدا ٣٩% ئابوری جیهان پێك دەهێنێت و خاوەنی لەسەدا ٦٣% داهات و سەرمایەی جیهانن و لەڕووی هەناردە كردنەوە بەرهەمە پیشەسازییەكانی G7 لە سەدا ٥١% هەناردەی جیهان پێكدەهێنت و لە دوای لوتكەی G20 بەهێزترین كوتلەی ئابوری ودارایی جیهانەو لەسەدا ٥٨% كەرتی پیشەسازی جیهانیان كۆنترۆڵكردووە.

 حیزبوڵای لوبنانی رایگەیاند كە هیچ كام لە دوو فڕۆكە ئیسرائیلییەكەی نەخستووەتە خوارەوە، بەڵكو فڕۆكەی یەكەمیان خۆی كەوتووەتە خوارەوەو فڕۆكەی دووەمیش .بۆمب ڕێژكراو بووەو ناوەندی ڕاگەیاندنی حیزبوڵای لەباشوری بەیروت كردووەتە ئامانج

 ئیسرائیل شەڕی بەئاشكرا دژی ئێران ڕاگەیاندووە لە دەرەوەی خاكی ئێران، بەشێكی زۆر لە توانا سەربازی و موشەكییەكانی لە سوریاو عێراق تێكشكاندووەو بەردەوامیش دەبێت لە تێكشكاندنی، .چونكە مەترسییەكانی ئێران هێڵی سوری بەزاندووە

هێرشەكەی سەر دامەزراوە نەوتییەكانی پارێزگای بەقیقی سعودیە لە خاكی عێراق و ئێران. و لە سنورەكانی ئەهوازی ئێران و بەسرەوە، بە ١٨ فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان و ٧ موشەكی بالیستی جۆری قودس، بە فەرمانی خودی عەلی خامنەیی ئەنجامدراوە.

كێشەكان چۆن تەقینەوە؟

چیرۆكەكە بۆ ٨ مانگ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە، كاتێك زاڵمای خەلیك زاد و پۆمپیۆ، ترەمپ ڕازی دەكەن بەوەی گفتوگۆی ڕاستەخۆ لە گەڵ تاڵیباندا دەست پێبكات بۆ كۆتایهێنانی بەشەڕی ئەفغانستان و ترەمپ ئەو دۆسیەیە ڕادەستی خەلیل زاد دەكات.

مێژووی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی لە هەرێم، دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٩٢ و بەڕهەمهێنانی نەوت لە كێڵگەی شیواشۆك، بەڵام سود لەو غازە وه‌رنەگیرا، لە دوای ساڵی ٢٠٠٦ لە كابینەی شەشەمدا وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دامەزرا.

كۆمەڵەیەكی چەكداری نەتەوە پەرستن كە دڵ و جەرگی مرۆڤ دەخۆن، لەسەرەتاوە بۆ دژایەتی و لەناوبردنی كورد دامەزرێنران، ئامانجیان زیندووكردنەوەی خەلافەتی عوسمانییە، پشتر ئەردۆگان بە تیرۆرست ناوی دەھێنان، بەڵام لەكاتی ھێرشی سەر ڕۆژئاوای كوردستاندا دروشمی ئەم گروپەی بەرزكردەوەو وەك باشترین ھێزەكانی توركیا ناساندنی.

ئەمڕۆ یوسی بیرمانی ئەندامی پێشوی موسادو توێژەری ئەمنی و ستراتیژی لە ناوەندی لێكۆڵینەوەی تەلئەبیب كتێبێكی نوێی بەناوی ( سیخوڕەكان نمونەی نین) بڵاو كردەوە، كتێبەكە باس لە چەند ئۆپەراسیۆنێكی هەواڵگری موساد دەكات بۆكوشتنی دوژمنەكانی ئیسرائیل.