ئەو پرسیارەی، کە شەو و ڕۆژ، بەمێشکی زۆربەی تاکەکانی ئەم کۆمەڵگایەدا دێت ئەوەیە؛ ئاخۆ ئەگەر نەوتی ژێر زەویمان بەجێبهێشتایە بۆ نەوەکانی داهاتوو، باشتر نەدەبوو؟ یاخود نەخێر با لەئێستادا سود لە خێروبێری ئەم زێڕە ڕەشە وەربگیرێت.

لەگەرمەی شەڕی داعش و لەدەستدانی چەند پارێزگایەک لەژێر دەستی حکومەتدا، بەفەتوای مەرجەعییەتی باڵای شیعە و بەپلانی دەرەکی، سوپایەک لەگەنجانی شیعە مەزهەب بۆ پاڵپشتی حکومەت بەناوی(حەشدی شەعبی) پێکهێنرا، هەرزوو بەزۆرینەی پەرلەمانی خرانە ژێر سەقفی یاساوە و بە بەشێک لەسیستەمی بەرگری دەوڵەت ئەژمارکرا و پڕچەک کران و ساڵانە لەبودجەی گشتی، بەشە بودجەی زەبەلاح و تایبەتیان بۆ جێگیر دەکرێت.

هەندێ جار دەوڵەتان، پەنا دەبەنە بەر بڕیاری دابەزاندنی بەهای دراوی نیشتیمانیان،لەپێناو دوبارە گەڕاندنەوەی هاوسەنگی لەتەرازووی بازرگانیدا.

زۆرێک لە میدیا جیهانیەکان باس لە ڕووخانی ئابوری عێراق دەکەن وە پێیانوایە گەر ڕێگەچارەیەک نەدۆزرێتەوە، شکستی ئابوری، ووڵاتەکە بەرەو شەپۆلێکی تری توندی توندوتیژی و ناسەقامگیری دەبات.

دۆخی دارایی خەڵکی کوردستان ئاشکرایە ئەوەی موچە خۆرە حکومەت بە ٦٠ بۆ ٧٠ رۆژ موچەی پێدەدات... ئەوەی ئەهلی کەسابەتیشە بەهۆی ئەو دۆخەوە کەم ئینسانی کاسب هەیە زەرەرو زیانی بەرنەکەوتبێت... دۆخی تەواوی هاوڵاتیان وابەستەی یەکترە... تەنیا ئەوانە نەبێت دۆخیان رەنگە باشتریش بووبێت کە کەسانی کاربەدەست و دەستڕۆیشتوون و پارەیەکی مفتیان دەست دەکەوێت... لەم دۆخەدا کە خەڵک گیرۆدەی ڤایرۆسی کۆڕۆنایە، ئەوانەی لەو دۆخە بەرونی سودمەندن نەخۆشخانە ئەهلییەکانن... پرسیارێکی جدی ئەوەیە کێن ئەوانەی خاوەنی نەخۆشخانەی ئەهلین و پارەیەکی خەیاڵیان دەست دەکەوێت و بازرگانی بەسەر جەستەی هیلاک و شەکەتی ئەو خەڵکە دەکەن... بۆچی حکومەت توانای بەرەنگاربونەوەیانی نییە؟

سەرەتا هەندێک بڕوایان وەهایە کە هەرێم ئابوری نیە، هەتا سیستەمی هەبێت، ئەم قسەیەم لە زۆر شوێن بیستوە. بەڵام بەڕای من ئابوری هەیە و سیستەمیش هەیە، بەڵام نە گونجاوە و نە سودبەخشە. ئەگەر چەمكیک هەبێت سیستەمی ئابوری هەرێمی کوردستانی پێ پێناسە بکەین چەمکی قۆرغکارییە، یان مۆنۆپۆلی.

لەمانگی ئۆكتۆبەری ساڵی 2016ەوە تا ئێستا كۆمپانیای دیلۆیت تایبەت بە وردبینیكردن لە نەوتی هەرێمی كوردستان پێنج راپۆرتی لەسەر كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان بڵاوكردۆتەوە، راپۆرتەكانیش پەیوەندار بووە بە داتا و زانیاریەكانی ساڵی 2017 تا وەرزی سێیەمی ساڵی 2018، بەبێ ئەوەی هێچ ڕاپۆرتێك لەسەر ساڵی 2019 بڵاوبكرێتەوە.

سعودییە كە لە ئاداری 1938دا یەكەمین بەرمیل نەوتی لە بیری(دمام-7) بەرهەمهێنا كە دواتر ناونرا (بیری خێر). بەم جۆرە لەو كاتەوە سعودییە قۆناغ بە قۆناغ پێگەی خۆی لە بازاڕیی نەوتی جیهانیدا كردەوە‌و لە ئێستادا یەكێكە لە سێ وڵاتە زەبەلاحەكەی بەرهەمهێنەلاری نەوت.

نرخی نەوت جارێکیتر دابەزییەوە. نرخی نەوت چیدی پرسێک نیە کە دابڕاوبێت لە ئێمە، بەڵکو لە هەموو ئاستێکدا پەیوەندی بە ئێمەوە هەیە. وڵاتانی خاوەن نەوت لە مێژودا بە گشتی وڵاتانی لاوازن، دەکرێت بوترێت کە هەڵبەز و دابەزی نەوت گرنگترین هۆکاری ئەم لاوازییەیە. چۆن ئێمە، کە لە سەرەتای ئەم پرسەداین، بە هەمان ڕێگادا نەڕۆین و هەمان کێشەمان توش نەبێت.

لە ئێستادا لە دونیادا نرخی نەوت بە شێوەیەکی زۆر خێرا و دراماتیکی دابەزیوە. ئەمە چەند هۆکارێكی هەیە لە خوارەوە بە کورتی ئاماژەیان پێئەدەین.

له‌ سێ مانگی کۆتایی کۆی هه‌نارده‌و به‌کاربردنی نه‌وت ٤٠ملیۆن و ٩٦٠ هه‌زار به‌رمیله‌، له‌م بڕه‌ یه‌ک ملیۆن ١١ هه‌زاری به‌کارهاتووه‌ له‌ ناوخۆ.

كاتێك له‌ هه‌ر بۆنه‌یه‌كدا ناوی سعودیه‌ ده‌هێنرێت، له‌وه‌یه‌ یه‌كه‌م شت كه‌ به‌ خه‌یاڵی زۆرینه‌ماندا بێت بریتی بێت له‌ بیره‌ نه‌وته‌كانی كه‌ له‌و وڵاته‌دا بوونیان هه‌یه‌،چونكه‌ ئه‌و بیره‌ نه‌وته‌ زۆر و زه‌به‌ندانه‌،له‌ ڕووی سیاسی و ئابوورییه‌وه‌ خاڵی جیاكه‌ره‌وه‌ی سعودیایه‌ له‌ وڵاتانی دیكه‌.

هه‌ردوو سه‌ركردایه‌تی هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی فیدراڵی عێراق به‌ جدی هاتوونه‌ته‌ سه‌ر هێڵی دانوستاندن‌و ده‌یانه‌وێت‌ هه‌رچی زووتره‌ كێشه‌ نه‌وتی و داراییه‌كانیان چاره‌سه‌ر بكه‌ن‌. به‌پێچه‌وانه‌ی لێدوانه‌ سیاسی و میدیاییه‌كانیان، هه‌ڵپه‌ی ئاشتیخوازانه‌ی ئه‌م دوو سه‌ركردایه‌تیه به‌رهه‌می نیازپاكییه‌ سیاسیه‌كه‌یان نیه هێنده‌ی كه‌ زه‌برو فشاری ئه‌و نه‌خۆشیيه‌ ئابورییه‌یه كه‌ له‌ ئه‌ده‌بیاتی سیاسیدا به‌ “ نه‌فره‌تی نه‌وت” ناسراوه‌. ئه‌م نه‌خۆشیه‌ ئابوریه‌، كه‌ هه‌میشه‌ وه‌ك سه‌رچاوه‌ی ته‌نگژه‌و ململانێی سیاسی و سه‌ربازی وێناكراوه‌، بۆ یه‌كه‌مجاره‌ له‌ مێژوودا ده‌بێته‌ فاكته‌ری ئاشتی و سه‌قامگیری و سیاسیه‌كانی عێراق و كوردستان ده‌هێنێته‌ سه‌ر‌ مێزی دانوستاندن.

 لەگەڵ ئەوەی گرنگترین ‌و هەستیارترین دامەزاوەیە و بەبڕبڕەی پشتی ئابوریی عێراق لەقەڵەم دەدرێت‌و بەنازدارەكەی عێراق ناسراوە، بەڵام كورد هیچ رۆڵ ‌و پێگەیەكی تێدا نییە ‌و بەهۆی ئەوەی لەستافە ئیدارییەكەی بێبەشە، ئاگاداری وردەكایی كاروبارەكانی نییە ‌و ناتوانێت هیچ رۆڵێكی لەبڕیارەكانیدا هەبێت.

له‌ئێستادا ئابووریی‌ عێراق به‌ده‌ست چه‌ند ئاڵنگاری" التحدی"یه‌كی‌ گه‌وره‌وه‌ ده‌ناڵێنێت، كه‌ خۆیان له‌ به‌رزبوونه‌وه‌ی‌ ئاستی‌ قه‌رزه‌كاندا ده‌بیننه‌وه‌، به‌و هۆیه‌شه‌وه‌ له‌ ساڵی‌ (2019)دا، بڕی‌ (15) ملیار دۆلار بۆ دانه‌وه‌ی‌ قه‌رزه‌ كه‌ڵه‌كه‌بووه‌كان و سوودی‌ سه‌ر قه‌رزه‌كانی‌ ماوه‌ی‌ (10) ساڵی‌ ڕابردوو ته‌رخان كراوه‌.

وتەکەی ترامپ لەبارەی ئەوەی که‌ کۆمپانیای (هواوی)مه‌ترسی له‌سه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی دروست کردووه‌، هیچ نەبوو جگە لە ڕاگه‌یاندنی قۆناغێکی نوێی ململانێی جه‌نگی بازرگانی نێوان ئه‌مریکا و چین، که‌ کۆمپانیای هواوی گه‌وره‌ترین زیانی له‌م جه‌نگه‌ به‌رده‌که‌وێت.

یەکێک لە چەمکە گرنگ و دیارەکانی دونیای مرۆڤایەتی بوونی متمانەیە کە بۆ دروستبوونی پەیوەندی نێوان تاکەکان پێویستمان پێیەتی و وەک فاکتەرێکی سەرەکی مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت لە دروستبوونی سەرجەم پەیوەندیە کۆمەڵایەتیه‌کاندا، هەر ئەم پەیوەندیەش هۆکارى سەرەکیە لە دروستبوونی سەرمایەی کۆمەڵایەتی لە کۆمەڵگای مرۆڤایەتیدا.

لەمانگی ڕەمەزاندا زیاتر لەیەك ملیار موسڵمان بە كاتژمێری جیاواز لەنزیكەی(57) وڵاتی موسڵماناندا و جگە لە موسڵمانانی وڵاتانی تر بەڕۆژوو دەبن. ئەمەش .ڕەنگدانەوەی باش و خراپی دەبێت لەسەر ئابوری ئەم وڵاتانە

گۆشت دائەنرێت بە یەکێک لە سەرچاوە سەرەکیەکانی خۆراک، لەبەر ئەو پێکهاتە خۆراکیە زۆر گرنگەی کە تێیدایە بۆ بنیاتنان و گەشەکردنی لەش و دابینکردنی وزەی پێویست، بۆیه‌ پێوویستە گۆشتێک بگات بە دەستمان کە بە تەواوی خاڵی بێت لەو میکرۆبانەی کە ئەبێتە هۆی خراپبوون و پیسبوونی گۆشتەکە.

په‌یمانگاى ئاشتى نێو ده‌وڵه‌تى ناسراو به‌( سیپڕى ), كه‌ باره‌گاكه‌كى له‌ستۆكهۆڵمى پایته‌ختى سویده‌, له‌باره‌ى كڕین و فرۆشتنى چه‌كه‌وه‌ ڕاپۆرتێكى نوێ بڵاو كرده‌وه‌, له‌ڕاپۆرته‌كه‌دا كه‌ به‌راوردكاریه‌ بۆ كڕین و فرۆشتنى چه‌ك له‌نێوان پێنج ساڵ دا له‌ سه‌ره‌تاى 2014 ه‌وه‌ بۆ كۆتایى 2018, ئه‌وه‌ى ئاشكرا كردوه‌ به‌ڕێژه‌ى 8% هه‌نارده‌ كردنى چه‌ك زیادى كردوه‌ له‌چاو ساڵه‌كانى نێوان 2009 بۆ 2013 كه‌ كه‌متر له‌و ڕێژه‌یه‌ له‌نێوان ئه‌و دو ساڵه‌ دا مامه‌ڵه‌ى پێوه‌كرابو.

وه‌زاره‌تى دادى ئه‌مریكا ڕونكردنه‌وه‌یه‌كى له‌سه‌ر كه‌یسى دراوى وه‌ن كۆین و دامه‌زرێنه‌كانى ڕونكردنه‌وه‌یه‌كى بڵاو كرده‌وه‌, چه‌ند دامه‌زراوه‌یه‌كى ترى په‌یوه‌ندیدار هۆشداریده‌ده‌ن كۆمپانیا وه‌به‌رهێنه‌ر و به‌شداربوانى و ئه‌و بازرگانیه‌ش به‌فێل و ساخته‌چێتى ناو ده‌به‌ن.

دواى راگه‌یاندنى سه‌رۆكایه‌تى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران به‌ لابردنى ئه‌و بڕیاره‌ى كه‌ ناویان لێنابوو (پاشه‌كه‌وت) له‌ 8/3/2019،به‌شێكى زۆرى رۆژنامه‌نوسان و چاودێران كه‌وتنه‌ هه‌مان هه‌ڵه‌ى زانستى كاربه‌ده‌ستان له‌ به‌كارهێنانى ده‌سته‌واژه‌ى (پاشه‌كه‌وت) بۆ ئه‌و پرۆسه‌یه‌ى كه‌ نزیكه‌ى (3 ساڵه‌) به‌رۆكى مووچه‌ خۆرانى ئه‌م هه‌رێمه‌ى گرتووه‌.

لە ساڵی ٢٠٠٧ کۆمپانیایەکی ئەمریکی بەناوی کۆمپانیای ئەسپێکت چاوی لەوە بوو پشکێکی لە نەوتی کوردستان دەست بکەوێت، هەنگاوی یەکەمیان کڕینی کۆمپانیایەک بوو بەناوی (جەنەراڵ ئێکسپڵۆرەیشن پارتنەرس) یان جی ئی پی (١) کە کۆمپانیایەکی بچووک بوو و لە دورگەى کەیمان کە دوورگەیەکی دوورەدەستى بچووکی سەر بە بەریتانیایەو بەوە بەناوبانگە کە کەمترین باجی هەیەو بەشێکی زۆر لە دەوڵەمەندانی جیهان کۆمپانیاکانیان لەوێ تۆمار دەکەن بۆ هەڵاتن لەو باجە زۆرەى لە وڵاتانى رۆژئاوا هەیە.

دەرکردن و هەناردەکردنی نەوت پێویستی بە هێزی کارو کەرەسە و ئامێری تەکنیکی زۆر هەبوو، کە ئەمانەی دواییان لەو سەردەمەدا لە عیراق دەست نەدەکەوتن، بۆیە زیاتر پشت بە هێزی کاری هەزاران کرێکار بەسترا.

تەنها دوو هەزار کەس جیهاندا، هەریەکەو رۆژانە دوو ملیاردو نیو دۆلار قازانجیان کردووە، لەکاتێکدا سێ ملیارد و نیو کەس بەیەکەوە، تەنها کەمێک زیاتر لە ٤٠٠ هەزار دۆلاریان دەستکەوتووە لەرۆژێکدا.

" دوای سەرقاڵبوونێکی زۆرو ماوە درێژم بە وردەکاری کەرتی نەوتی هەرێم؛ ئەکرێت ئەم چەند سەرنجەی خوارەوەم؛ تێگەیشتنێکی سەرەتاییم سەبارەت بەو کەرتە لەکن دروست بکات".

بەهۆی باجە نوێیەكەی ئیدارەی ترەمپەوە كاڵا چینیەكان نرخیان زیاد دەبێت‌و بەمەش نرخی كاڵا بەرز دەبێتەوەو فرۆشی كەم دەكات، بەم پێودانگە چین بە بەهای دوو سەد ملیار دۆلار، كاڵای بەباجەكەوە دەبێتە دوو سەدو پەنجا ملیار دۆلار و زەرەرمەند كۆمپانیا چینیەكان دەبن، ڕەهەندەكانی تری ئەم جەنگە بازرگانییە نوێیە لەم ڕاپۆرتەدا بەوردی باسكراوە.

قەرزەكانی ئەمەریكا بۆ ساڵی ٢٠١٨ نزیكەی ٢١ ترلیۆن و ٥٠٠ ملیار دۆلاربووە كە بەراورد بە ساڵی ١٩٩٨ بە ڕێژەی سەدا ٤٠٠% زیادی كردوەو هەر هاوڵاتیەكی ئەمەریكی ٦٥ هەزار و ٥٠٠ دۆلار قەرزارە.

دوای كەمتر لە هەفتەیەك لەبەڕێكردنی ئاهەنگی دەرچوونی زانكۆی، دانەمەزراندن‌و بێكاری‌و نەبوونی هەلی كار وایلێكردووە پەنا بۆ كارێك ببات كە لەگەڵ ئەو بڕوانامەیەدا نەگونجێت كە لەئاهەنگی دەرچوونەكەیدا پێیدرا.

زۆرێك لە كۆمپانیاكانی بۆرسە لە ئەمڕۆدا خەریكی فێل‌و تەڵەكەبازین لەگەڵ خاوەن پشكەكانیان، بەجۆرێك لەبەرامبەر پشكدارەكانیاندا خەریكن خۆیان بەشێوەیەك نیشاندەدەن كە بەتەواوی دورە لە واقعی بارودۆخی كۆمپانیاكان.

ژمارەى دانیشتووانى جیهان ئەمساڵ (7،632،819،325)  و چین پلە ى یە کە مى هە یە و ژمارەى دانیشتوانى گەیشتووتە 1،413،000 و هیند 000،1،350 پلەى دووە م و ئە مریکا 326 ملیۆن پلەى سیێەمى هە یە، نیشانەى ئومێدبه‌خش بەپێى ئە نجامە کان لە وڵاتى چیندا (بە ڵام ئێستا نادیارە ) وا دەردەخات کە ژمارەى دانیشتوانى جیهان لەم 50 ساڵەى داهاتوودا لە وانه‌یە کونتروڵ بکرێتـ

" بكوژانی ئابووری جیهان كۆمه‌ڵێك پسپۆڕی ئابووری و سیاسین، هه‌ریه‌كه‌یان‌ هه‌زاران دۆلار موچه‌یانه‌و ساڵانه‌ ملیاره‌ها دۆلار له‌ جیهانه‌وه‌ تاڵان ده‌كه‌ن و ده‌یڕژێننه‌ ناو بانكه‌كانی ئه‌مریكاو له‌وێشه‌وه‌ بۆ گیرفانی چه‌ند خێزانێكی سه‌رمایه‌داری ئه‌مریكی و ئه‌وروپی".

دیارى عه‌بدوڵا له‌ناو بێستانێكدا به‌ كۆڵه‌پشتێكه‌وه‌ كه‌ 20 كیلۆ برنج و شه‌كرى تیایه‌ له‌ سنورى نێوان باشور و رۆژهه‌ڵاتى كوردستان له‌ نزیك هه‌ڵه‌بجه‌ چاوه‌ڕوانى خزم و كه‌سوكارى له‌ شارۆچكه‌یه‌كى نزیك له‌ دیوى رۆژهه‌ڵات ده‌كات، ئه‌و ده‌ڵێت خزمه‌كانم له‌ رۆژهه‌ڵاتى كوردستان به‌ده‌ست به‌رزبونه‌وه‌ى نرخى شتومه‌كه‌وه‌ ده‌ناڵێنن.

• به‌ڵێنی‌ به‌ پاریزگاكردنی‌ هه‌ڵه‌بجه‌ شتیكی‌ تازه‌ نییه‌ له‌ گه‌رمه‌ی‌ شه‌ڕی‌ ناوخۆی‌ نێوان هیزه‌ كوردیه‌كان بوو به‌ڵێنى به‌پارێزگابوونى هه‌ڵه‌بجه‌ له‌ساڵى (1999) له‌ په‌رله‌مانى كوردستان دراوه‌ له‌لایه‌ن پارتى دیموكراتى كوردستانه‌وه‌ به‌بریارى ژماره‌(11) له‌ (22-9-1999).

سه‌رچاوه‌ی زه‌ڵم به‌ناوبانگترین شوێنی گه‌شتیاری پارێزگای هه‌ڵه‌بجه‌ یه ، چونكه‌ زۆربه‌ی بنه‌ما سروشتی و مرۆییه‌كانی گه‌شتوگوزاری تێدا كۆبوه‌ته‌وه‌، ئه‌مه‌ش به‌لایه‌نێكی به‌هێزی ڕاكێشانی گه‌شتیاران داده‌نرێت.

کارەبای هەرێمی کوردستان هیچ کات بارودۆخێکی جێگری بەخۆوە نەبینیوە و بەردەوام لە وەرزەکاندا ژمارەی پێدانی کاتژمێرەکانی کارەبای نیشتمانی زیاد و کەم دەکەن، وەزارەتی کارەباش دەڵێت زیاتر لە ٦٠٠ ملیار دینار قەرزی کەڵەکەبوویان لای بەشداربووەکانیانە.

لەپاش دەركردنی فەتوای حەرامكردنی ( وەن كۆیین)، لیژنەی باڵای فتوای هەرێمی كوردستان، فتوای حەرامكردنی ( كیونێت) یشی دەركرد. لیژنەی فتوا، فتواكەی پێشوویان هەڵپەسارد

لەگەڵ هاتنی دۆناڵد ترامپدا، سیاسەتی ئەمریکا تا ئاستێکی زۆر گۆڕانکاری بەسەرداهات، پەیوەندیەکانی ئەو وڵاتە لەگەڵ جیهانی دەرەوەشدا توشی گۆڕانکاری هاتن. ئێران و تورکیا وەک دو دەوڵەتی خاوەن هەیمەنە لە ناوچەکەدا کەوتنە ناو ئەو هێڵەی کە ترامپ

داكشانى به‌رچاوى نرخى ڕیالى ئێرانى له‌ به‌رامبه‌ر دۆلارى ئه‌مریكى ڕۆژێك پاش كۆبوونه‌وه‌ى دیارى كردنى (عه‌بدولناسرى هیمه‌تى) به‌ڕێوه‌به‌رى نوێى بانكى ناوه‌ندى هه‌واڵێكى خوش نیه‌ بۆ داڕێژه‌رانى سیاسه‌تى ئابوورى ئێران.

له‌دواى كۆنترۆڵكردنه‌وه‌ى كێڵگه‌ نه‌وتییه‌كانى پارێزگاى كه‌ركوك له‌ مانگى ئۆكتۆبه‌رى ساڵی ٢٠١٧ له‌ لایه‌ن حكومه‌تى فیدراڵى عێراقه‌وه‌ ئه‌و 300 هه‌زار به‌رمیله‌ له‌ نه‌وتى رۆژانه‌ كه‌ له‌لایه‌ن هه‌رێمی کوردستانەوە هه‌نارده‌ى به‌نده‌رى جەیهان له‌ توركیا ده‌كرا راگیراوه‌

به‌های لیره‌ به‌رده‌وام داده‌به‌زێت و نرخی خۆراك به‌رز ده‌بێته‌وه‌ و دراوی بیانی له‌ وڵاته‌كه‌ ده‌چێته‌ ده‌ره‌وه‌، له‌كاتێكدا تره‌مپ سزاكانی به‌سه‌ر ئه‌نقه‌ره‌دا توندتر ده‌كاته‌وه‌، یه‌كێتی ئه‌وروپاش هه‌ڵوێستێكی ته‌ماشاكاریان هه‌یه‌

تمەنی ئێرانی لە دەستدانی بەهاکەی بەرامبەر دۆلاری ئەمریکی و دراوەکانی دیکە بەردەوامە، بەتایبەت دوای ئەوەی لە کاتژمێر ٤ی بەیانی رۆژی سێشەممەی رابردوو دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمریکا سزاکانی بۆ سەر وڵاتی ئێران خستە بواری جێبەجێکردنەوە،

شەوان لەم وەرزەدا کە وەرزی پێگەیشتنی شوتیە لە ناوچەی پێنجوێن،ئەگەر شەوێک لە کەپرەکانی ناو بێستانە شوتیەکانی ناوچەکەدا بەسەر بەریت،وا هەست دەکەیت لە شەوانی ئاهەنگە میللیەکاندا ماویتەتەوە چونکە گوێت لە چەندین گۆرانی جۆراو جۆر دەبێت.

جگە لەو دوو سوودە، "رێزان" كە لە خێزانی "تریتیكیل"، چەندین تایبەتمەندیشی هەیە، كە لە تەرزەكانی دیكەی گەنم جیای دەكاتەوە، ئەویش بەهۆی بوونی ئەو سێ ترشە ئەمینییەی كە تێیدایەتی. 

بازاڕی کار لە کارمەندان و بێکاران پێکهاتوە. لایەنێک لە بازاڕی کاردا خواست دەکاتە سەر کار و لایەنێکیش خستنەڕوی کار دەکات.

بەدرێژایی ئەو ماوەیە هەموو دەروازەکانى کارکردن چ لە کەرتى گشتى و چ لە کەرتى تایبەتیدا بەڕوى ئەو نەوەیەدا داخراون کە هێزى بزوێنەر و داهاتوى ئەم هەرێمەن.

عێراق تائێستاش له‌ ژێر به‌ندى حه‌وتەمی پەیماننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان ماوه‌تەوە، هه‌ردوو گه‌وره‌ بانكى فه‌رمى وڵاتەکەش (ڕافیده‌ین و ڕه‌شید) له‌ لیستى ره‌شى نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتوه‌كاندان، بۆیه‌ ئه‌وه‌ى په‌یوه‌ندى به‌ سیسته‌مى سیاسی و ئابوریه‌وه‌ هه‌یه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ى سه‌روه‌رى نیشتمانییه‌وه‌ن.

مه‌سه‌له‌ى ئاو رۆڵێكى گرنگ‌و هه‌ستیارى له‌ پێوه‌ندییه‌ هه‌رێمییه‌كانى توركیا به‌گشتى‌و به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ سوریا‌و عێراقدا ده‌گێڕا، چونكه‌ هه‌ردوو رووبارى دیجله‌‌و فورات، كه‌ له‌ نێو خاكى توركیاوه‌ هه‌ڵده‌قوڵن

کەواتە ئەم ژمارانە دەریدەخەن کە ئەم ئەهواز ناوچەیەکی زۆر گرنگ و ستراتیژی وڵاتی ئێرانە و بەرێژەیەکی گەورە بەشدارە لە داهات و ئابووری ئەو وڵاتە ، بەڵام لەهەمان کاتتدا وەکو ناوچەکانی تری

نەوتی خاو  تەنها سەرچاوەی داهاتی ئیماراتی عەرەبی یەكگرتوو بوو، بەڵام لەئێستادا داهاتی نەوت كەمتر لەسەدا یەكی كۆی گشتی داهاتی ئەو وڵاتە پێكدەهێنێت، نزیكەی سێ دەیە بەر لەئێستا لە رۆژێكی گەرمی مانگی ئۆكتۆبەردا هێڵێكی ئاسمانی یەكەمین گەشتی فڕۆكەوانی خۆی لە شارێكی بچوكی كەم ناسراودا دەستپێكرد

ئاو یه‌كێكه‌ له‌ جۆره‌كانی وزه‌ نوێبوه‌وه‌كان، دابه‌شبوونی وه‌كو هه‌ر جۆرێكیتری سامانه‌ سروشتییه‌كان به‌ شێوه‌یه‌كی یه‌كسان نییه‌ له‌سه‌ر ڕووی زه‌وی، وه‌ك چۆن خه‌ڵوزی به‌ردین‌و نه‌وت‌و گازو جۆره‌كانیتری وزه‌ به‌شێوه‌یه‌كی یه‌كسان دابه‌شنه‌بوون، ئه‌میش به‌هه‌مان شێوه‌.

حكومه‌تى توركیا به‌هۆى بونیادنانى به‌نداوى ئه‌لیسۆ سه‌رچاوه‌كانى ئاوى ڕوبارى دیجله‌ى وشك كردوو به‌و هۆیه‌شه‌وه‌ عێراق به‌درێژایى ڕوبارى دیجله‌ تا كه‌نداوى عه‌ره‌بى ڕوبه‌ڕوى وشكبون

بەریتانیاش رایگەیاندووە زیادكردنی باجی سەر پیشەسازی ستیل كاریگەری زۆری لەسەر پەیوەندییە بازرگانییەكانی نێوان هەردوو وڵات هەبووە و تێریزا مەی سەرۆك وەزیرانی وڵاتەكەی هەڵوێستی توندی لەبارەیەوە راگەیاندووە.

شاره‌زایان و یاساناسان پرسى بایكۆت و كشانه‌وه‌ له‌ پرۆسه‌ى سیاسى عێراق به‌ پرسێكى هه‌ستار ده‌زانن و ئه‌وه‌ش ئاشكرا ده‌كه‌ن له‌ رووى ده‌ستوورى و یاساییه‌وه‌ شتێك نییه‌ به‌ناوى بایكۆته‌وه‌، به‌ڵكو هه‌ر لیست و كاندیدێكیش نه‌چێته‌ په‌رله‌مان به‌ كاندیدى لیستێكى دیكه‌ شوێنه‌كه‌ى پر ده‌كرێته‌وه‌

له‌كاتێكدا كه‌ تۆپ لیده‌رو بانگه‌شه‌كارانى وه‌نكۆیین مژده‌ى گه‌وره‌ به‌ به‌شدارانیان ده‌ده‌ن‌و ڕۆژى 8- 10 2018 به‌ ڕۆژه‌ گه‌وره‌كه‌ ناو ده‌به‌ن، لیژنه‌ى باڵاى فه‌تواى هه‌رێم، فه‌تواى حه‌رامردنى وه‌نكۆیین ده‌دات‌و به‌ قوماركردنى ده‌چووێنێت.

باکوری عێراق نەوت لە زەویەکەیدا قوڵپ دەدات و بازرگانێکی نەوتی بە ڕەگەز کوێتیش لە سوید دەزانێت بەرەو کوێ دەڕوات ، سەمیر مەدانی، بازرگانێکی نەوتی بەڕەگەز کوێتیو کە لە زڵاتی سوید دەژی، ڕۆژێک تێبینی شتێکی سەیری کرد، ئەو شتە چی بوو ؟ چیرۆکەکە بەمشێوەیە دەستپێدەکات

مانگی ئۆکتۆبەری ساڵی رابردوو لە گەرمەی قەیرانی سیاسی هەرێمی کوردستاندا نامەیەک لە ئیگۆر سیچین سەرۆکی کۆمپانیای ڕۆزنەفت گەشتە وەزارەتی نەوتی عێراق لە بەغدا

ئەحـمەد کە نەیویست هەموو ناوی خۆی بەتەواوی بڵێت کۆمپانیایەکی ڕیکلامی هەیە لە تاران، وەک کەرتی تایبەت 20 کارمەند کاری بۆ دەکەن لە کۆمپانیایەکەدا، دەیویست قەرز وەربگرێت لە بانك، دوای ئەوەی ئەو بانکەی کە کۆمپانیاکەی ئەحمەد مامەڵەی لەگەڵ دەکات پێیان ووتووە دەتوانێت  سەردانیان بکات بۆ وەرگرتنی قەرزەکەی.

لە ماوەی ئەم ساڵانەی دوایدا، بەئاشکرا هۆشداری دەدرێت لە کەمبوونەوە و دروستبوونی قەیرانی ئاو، بێ گومان ئەم حاڵەتە هۆکارگەلیخۆی هەیە، لەوانە، 1.گۆڕانی کەش و هەوا، 2.گەشەی بەردەوامی دانیشتوان، 3.زۆری خواست لەسەر ئاو، زیادەڕۆیی لە بەکارهێنانیدا.

هه‌فته‌ى رابردوو تمه‌نى ئێرانى له‌ مێژووى خۆیدا نزمترین ئاستى له‌ به‌رامبه‌ر دۆلارى ئه‌مریكى تۆماركرد، دواى هه‌وڵه‌كانى حكومه‌تى ئێران و گه‌رانه‌وه‌ى به‌ها بۆ تمه‌ن هێشتا بازارى ئاڵوگۆرى ئه‌و وڵاته‌ ناجێگیره‌ و نرخى دیاریكراوى ده‌وڵه‌ت بۆ دۆلار ته‌نها نووسینێكه‌ له‌سه‌ر تابلۆى نووسینگه‌كانى دراو.

ماوەیەك دەنگی تەقینەوەی گەورەو بەهێز لە نزیكی شارۆچكەی عەربەت دەبیرسترێت، ئەو تەقینەوانە كە ڕۆژانە سەر لەبەیانیان دووبارە دەبنەوە، ترس‌و دڵەڕاوكێیەكی زۆری لەناو خەڵكی شارۆچكەكەدا درووست كردووە.

نه‌ك ته‌نها ئێرانیه‌كان به‌ڵكو هه‌موو چاودێران و ئه‌و ده‌زگایانه‌ی تریش كه‌ ئێرانی نین و چاودێری بارودۆخی ئه‌و وڵاته‌ ده‌كه‌ن ده‌زانن كه‌ به‌شێكی زۆری جموجۆڵی ئابووری له‌ ژێر ده‌ستی هێزه‌كانی سوپاى پاسداران.

پاش بلاوبونەوەی ڕاپۆرتێکی بنکۆڵکاری لە دیبلۆماتیک مەگەزین لەسەر دۆخی بەرهەمهێنانی خەیار لە کوردستان و بە پشتبەستن بە زانیاری بازرگانێک کە ڕایگەیاندبوو ٢٢ تەن خەیاری برۆدتە وڵاتی قەتەر و سەرجەمیان بەهۆی بونی ماددەی کیمیایی زۆر و سەمادەوە رەت کراونەتەوە (تۆماری دەنگی پارێزراوە)،

ژمارەیەک بازرگان هەوڵیانداوە کە بەرهەمە کشتوکاڵیەکانی هەرێمی کوردستان ڕەوانەی دەرەوەی وڵات بکەن، بەڵام چەندین تەنی لێ رەتکراوەتەوە بە هۆی ئەوەی بۆ خواردن ناشێن و زیانی تەندروستی هەیە، لەکاتێکدا هەمان ئەو بەرهەمانە لە بازاڕەکانی کوردستاندا زۆر بەهەرزان ساغ دەکرێنەوە.

پیته‌ر ده‌بلیو گاڵبره‌یس،  باڵوێز و دیپلۆماتکاری ناسراوی ئه‌مریكا، ده‌نگێكی به‌هێزه‌ له‌ عێراقدا و یارمه‌تیده‌رێكی باشی ئه‌و سیاسیانه ‌بووه‌ كه‌ بڕیاربه‌ده‌ستبوون لە ئیدارەی ئەمریکیدا وه‌ك جۆزێسف ئار و بایدنی كوڕ و جۆن كیری.

ملكۆ، لەسەر قەبری خاڵۆزاكانی وەستاوە و سەیری ئەودوكەڵە سپییە دەكات كە وەك تەم بە ئاسمانی ناوچەكەدا بڵاوبۆتەوە.

مشتومڕ له‌سه‌ر به‌شی هەرێمی كوردستان له‌ بودجه‌ی ساڵانه‌ی عێراق سه‌ره‌كیترین دۆسیه‌ی جێی ناكۆكی بەغدادا و هەولێرە، جیا له‌ ڕه‌هه‌نده‌ جیاوازه‌كانی ئه‌م بابه‌ته‌، ڕه‌هه‌نده‌ جیۆپۆلەتیکیەکەیەتی شیاوی تێڕامان و  ووردبوونه‌وه‌یه‌.

پشکی هەرێم لە بودجەی ساڵی ٢٠١٨ی عێراق بە ١٢,٧% جێگیر کرا، کە دەکاتە ٧ ترلیۆن و ٥٠٠ ملیار دینار، هەرێمی کوردستانیشی پابەند کردووە بە هەناردەکردنی ڕۆژانەی ٢٥٠ هەزار بەرمیل نەوت لە ڕێگەی کۆمپانیانیای سۆمۆ و گەڕاندنەوەی داهاتەکەی بۆ بەغداد.

هەڵكەوتەی جیۆپۆلەتیكی كۆماری چیك كەوتۆتە نێوان وڵاتانی ئەڵمانیاو پۆلەنداو سلۆڤاكیاو نەمساوە، لە ئێستادا كۆماری چیك بە دڵی ئەورووپا ئەناسرێ.

هەرێمی كوردستان بەهۆی دروستكرنی بەنداو لەلایەن توركیاو ئێرانەوە لە ساڵانی داهاتوودا رووبەرووی قەیرانی ئاو دەبێتەوە و زیانێكی زۆریش بە زەویە كشتوكاڵی و بەرهەمە ناوخۆیەكان دەكەوێت.

بەپێی ژمارە هەواڵی 0226C بۆرسەی لەندەن کە لە 16/1/2018 بڵاوکراوەتەوە، ڕێککەوتنێک لە نێوان حکومەتی هەرێم و کۆمپانیای (گەڵف کی ستۆن پترۆلیۆم-Gulf Keystone Petroleum) واژۆ کراوە سەبارەت بە فرۆشتنی نەوت لە کێڵگەکانی نەوتی شێخان.

حکومەتی عێراقی بە هاوکاری بانکی نێودەوڵەتی ستراتیژێکی بۆ کەمکردنەوەی ڕێژەی هەژاریی لە عێراقدا لە نێوان ساڵانی ٢٠١٨ ـ ٢٠٢٢ ڕاگەیاندووە، هاوکاتیش وەزارەتی پلاندانی حکومەتی عێراق ڕێژەی هەژاریی لە پارێزگاکانی عێراق و هەرێمی کوردستان ئاشکرا کردووە، بەجۆرێک لە هەرێمی کوردستان هەژاریی گەیشتووەتە   ١٢,٥ %. 

مونتەدایی ئابوری جیهانی لە دەریای مردوو، لە ماوەی نێوان ١٩-٢١ی مانگی ئایاری ساڵی ٢٠١٧ کۆنفرانسێکی بەست لە ژێر ناونیشانی دروستکردنی نەوەکان بە ئاڕاستەی داهاتودا.

عێراق دوای ڕوخانی رژێمەكەی سەدام حسێن سزا ئابوورییەكانی لەسەر هەڵگیرا و وڵاتانی جیهانیش لە ڕێگەی بەستنی كۆنگرەكانی دووبارە ئاوەدان كردنەوەدا هاوكاریە مادی و مرۆیەكانیان پێشكەشی ئەو وڵاتە كرد، بەڵام ئەم كۆنگرانە بەهۆی جەنگەكان و گەندەڵییەوە نەبوونە هۆی ئەوەی كە كاریگەرییان لەسەر دووبارە ئاوەدان كردنەوەی عێراق هەبێت،

لەدوای كاولبوونی بەشێكی زۆری عێراق لە ئەنجامی داگیركردن‌و رزگاركردنەوەی لەدەستی چەكدارانی داعش، لە 12-14/2/2018 كۆنگرەیەك لە وڵاتی كوەیەت بەمەستی ئاوەدانكردنەوەی عێراق بەسترا.

هیچ كات هێندەی ئێستا حكومەتی هەرێم لاوازو بێدەست و پاچە نەبووە لەئاست موچەی فەرمانبەران و هێندەش بێمتنانە نەبووە بەرامبەر بە فەمانبەرانی

هەریەك لە ئەمەریكاو ئێران، هانی حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی عێراق دەدەن كە پەیوەندییەكانیان ئاسایی بكەنەوە، بەڵام پێدەچێت حكومەتی عێراق ئامانجی گەورەتری هەبێت‌و تاكو مانگی پێنجی ئەمساڵ حكومەتی هەرێم لەدەرەوەی بازنەی چارەسەری كێشەكان بهێڵێتەوە.

دەیەی هەشتاکانی سەدەی ڕابردو، پەیوەندی نێوان ئەم دوو وڵاتە پەیوەندیەکی دوژمنایەتی بوو، بەچەشنێک هەردولا لە هەمان دەیەدا جەنگێکی مەترسیداریان پێکەوە تۆمارکرد. ئەو کات دەستەڵات لە عێراقدا بەدەست سونەکانەوە بوو. بەڵام دوایی ڕوخاندن و لەناوبردنی دەستەڵاتی سونەکان لە عێراق و لەناوبردنی دەستەڵاتی سەدام حسێن کە دوژمنی سەرسەختی ئێران بوو، ئیدی هەر لەدوای ساڵی ٢٠٠٣ وە دەستەڵات لە دەستی سونە مەزهەبەکانەوە کەوتە دەست شیعە مەزهەبەکان. ئەم ئاڵووێرە لە دەستەڵاتدا مێژووی خوێناوی نێوانیان گۆڕا بۆ دوو پەیوەندیەکی مەزهەبی نێوان دوو وڵات.

بزوتنەوەی گۆڕان پشتیوانی لە بڕیارەكەی پەرلەمانی عێراق دەكات تایبەت بە كۆمپانیای "كار" و فرۆشی نەوت و داهاتەكەی لەكوردستان، بەپێچەوانەوە پارتی پێیوایە بریارەكەی پەرلەمان تایبەت بە كۆمپانیای "كار" بڕیارێكی نادەستوری و نایاساییە، دەشڵێت هەر هێزێك پشتیوانی ئەم بڕیارە بكات دژایەتی بەرژەوەندییەكانی خەڵكی كوردستان دەكات.

نەوتی فرۆشراوی كوردستان بە بۆری چەندە؟ داهاتەكەی چەندە؟ ئەمە ئەو دوو پرسیارەیە كە رۆژانە لەكوردستان داتا و ژمارەی جیاوازییان لەبارەوە بڵاودەكرێتەوە

٢٨ دیسەمبەری ساڵی ڕابردودا، لە شاری مەشهەدی ئێرانەوە خۆپیشاندانێكی بەرفراوان دەستی پێكرد، هەرزوو بەو وڵاتەدا بڵاوبویەوە و بەردەوامیش فراوانتر دەبێت.

هەندێك ڕاپۆرت دەڵێن نرخی هێلكە و مریشك بەرزبۆتەوە، ئەوەش دوای بڵاوبونەوەی ئەنفلۆنزای باڵندە لەو وڵاتەدا، هەر ئەمەش بوە هۆی هاندانی خەڵك بۆ دەستپێكردنی خۆپیشاندان

كاتێك یەكێك لە ئەندامە دیارو كاریگەرەكانی یەكگرتووی ئیسلامی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوكەوە پەیام‌ێكی ئاڕاستەی بەرپرسانی یەكگرتووی كرد و نوسی" لە ئایندەدا بومەلەرزەی " وەن كۆین" بە گوڕێكی زۆر بەهێز لە یەكگرتووی ئیسلامی دەدات".ئیتر بابەتەكە ڕەهەندە سیاسیەكەی زەق بویەوە.

هەشت كابینەی یەك لەدوای یەكی حكومەت لەكارنامەكانیاندا پرسی باشكردنی دۆخی كارەبایان خستە ئەولەویەتی كارەكانیانەوە، بەڵام دۆخی كارەبا هەر وەكو خۆی مایەوەو بگرە خراپتریش بوو.

هەرێمی كوردستان تەنها لە ماوەی سێ‌ ساڵدا ڕوبەڕوی زیاتر لە 27 ملیار دۆلار قەرزبۆتەوە، لەكاتێكدا تەنها لەو سێ‌ ساڵەدا زیاتر لە 25 ملیار دۆلار داهاتی نەوتی هەبوە، ئەگەر لەئێستادا كەمبونەوەی داهات و بەرهەمی نەوت هەڕەشەبێت بۆسەر هەرێمەكە، ئەوا قەرزەكان مەترسین بۆ سەر ئێستا و داهاتوش.

هەر لە یەکەم کابینەی حکومەتی هەرێمەوە تا ئێستا، ئەو مێژووە کە نزیکەی سێ دەیە دەبێت، بۆشاییەک هەیە لە حوکمڕانی هەرێمی کوردستاندا کە چەقی قەیران و گرفتە ئابوری و کۆمەڵایەتی و سیاسیەکان بووە. بۆشایی غیابی عەقڵی ئابوری تا ئێستاش هەر بە ڕوخساری ئەم هەرێمەوە دیارە، سەرەنجامی فەرامۆشکردنی،

بەهۆی كەرتی نیشتەجێبونەوە لەماوەیەكی پێوانەیی كەمدا ژمارەیەك دەوڵەمەندی گەورە لە هەرێمی كوردستان دەركەوتن.

ناكۆكییه كانی نێوان هه رێم و به غداد بۆ ده سبه سه رداگرتنی نه وتی كه ركوك به رده وامی هه یه ، به ڵام پێده چێت براوه ی یه كه می ئه م شه ڕه ی نێوان هه ردوولا ووڵاتی ئێران بێت ئه وه ش به راكێشانی بۆرییه كی نه وت له نێوان كه ركوك_تاران.

گومانی تێدا نییە زۆرێک لە دەوڵەتانی گەشە سەندووی جیهانی سێهەم یان بڵێین دەوڵەتانی هەژاری خوازیار بەگەشە سەندن، لەمێژە لەهەوڵدان بۆ گەشە سەندن و گەیشتن بە پێگەو ئاستی پێشکەوتنێکی وەک ئەوەی کە ڕۆژ ئاوا ڕابەرایەتیی دەکات بەهەردو باڵی ئەمریکایی و ئەوروپای ڕۆژ ئاوا .

هەرێمی کوردستان کەوتوەتە دۆخێکەوە چارەیەکی دیکەی نیە جگە لەوەی دەبێت هاوبەشی لەگەڵ ئابوری عێراق بکات کە هاوشێوەی ئابوریەکەی خۆی ڕووەو هەڵدێر هەنگاو دەنێت.