له‌مپه‌ره‌كانی به‌رده‌م ڕیفۆرمی ئایینی له‌ كوردستان چین؟

نووسه‌رو ڕۆشنبیر، دكتۆرعه‌لی زه‌ڵمی، ده‌رباره‌ی ریفۆرمی ئایینی ده‌دوێت، به‌ بۆچوون‌و بڕوای ئه‌و، ئه‌وانه‌ی كه‌ له‌ كوردستاندا قسه‌ له‌سه‌ر ریفۆرمی ئایینی ده‌كه‌ن هیچیان ئه‌هلییه‌تی ئه‌و كاره‌یان نییه‌و له‌و رووه‌وه‌ هیچ توانایه‌كیان نییه‌، ده‌شڵێت هه‌تا پارته‌ ئیسلامییه‌كان مۆدیلی كاری خۆیان نه‌گۆڕن ریفۆرمی ئایینی سه‌رناگرێت.

 

دیبلۆماتیك: سەرەتا بابپرسین ریفۆرمی ئایینی چییە‌و كەی‌و چۆن ئەنجام دەدرێت؟

عه‌لی زه‌ڵمی: ریفۆرم وەک تێرم، سەرچاوەکەی دەگەڕێتەوە بۆ زمانی فەرەنسی کۆن، ئەویش لە لاتینیەوە وەرگیراوە (reformationem )، دیارە بەمانای چاکسازی لە ئاینی کریستانیەتیدا کە کەنیسەی کاسۆلۆکی رۆما نوینەرایەتی کردوەو مێژووی چەمکەکە دەگڕێتەوە بۆ چاخی چواردەی زاینی‌و دواتر.
بێگومان ڕیفۆرمی ئاینی ڕاستە وەک چەمک‌و وەک پرۆسەش لە ئاینی مەسیحیدا سەریهەڵداوە، بەڵام ئەمە بەومانایە نایه‌ت کە تەنها ئەو ئاینە پێویستی بە ڕیفۆرم هەیەو هەر ئەو ئاینە هەلومەرجی رێفۆرخوازی هەڵدەگرێ. هەر بۆ نمونە لە کۆتایەکانی سەدەی نۆزدەهەمدا گروپێک لە ئەوروپا دروستبوون داوای ڕیفۆرمیان دەکرد لە ئاینی جودیزمدا (جولەکە) و هەروەها ڕیفۆرمخوازانی بودیش رۆڵی کاریگەریان هەبووە لە گۆڕناکاری لە ئاینی بودیداو گونجانی لەتەک گۆڕانکارییەکانی سەردەمدا.

ئەمە ئەو ڕاستیەمان پێدەڵێ کە کردەی ریفۆرمکردن تایبەت نییە بە ئاینێک‌و هەروا ئەکرێ لە هەردوو جۆری ئاینی ئاسمانی‌و یەکتاییەکان ( Monotheism) و هەروەها ئاینە زەمینیەکانش ئەنجام بدرێ. وەک پێناسە ڕیفۆرم بەو پرۆسەیە دەوترێت کە ئەنجام دەدرێ لە هەر دەزگایەکدا لەپێناو چاککردن‌و بەرەوپێشبردن‌و گونجاندن لەتەک گۆڕنکارییەکانی سەردەمدا. دیارە لەلایەک هەر ئاینێک سروشتی وایە زوو ئاوێتە دەبێت لەتەک مێژوو و کەلتوری شوێنکەوتوانی ئەو ئاینە، ئیدی وای لێدێت ئەستەم دەبێت جیاکاری بکرێ لەنێوان خودی ئاین‌و ئەو شتانەی دیکە تێکەڵی ئاینەکە بوون. لەلایەکی دیکەوە مێژووی ئاینەکان بەتایبەتی ئاینە ئاسمانییەکان ( جولەکە، مەسیحی، ئیسلام ) ئەوەمان پێ دەڵێ کە ئەم ئاینانە هەر زوو لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە ژێربارخراون‌و بەکارهاتوون بۆ پیرۆزکردنی دەسەڵات‌و دامودەزگاکانی دەسەڵات‌و بگرە ڕەواکردنی گشت هەڵسوکەوتەکانی بە کوشتن‌و قڕکردنی ئەوی دیکەشەوە، کەواتە هەتا ئاین لە فەزای گشتیدا بێت، ئەوا ریفۆرمی ئاینی پێداویستێکی حەتمییه‌.

دیبلۆماتیك: دەبێت كێ بە ریفۆرمی ئاینی هەستێت‌و لەم پرسەدا، كێ، یان كام گرووپ‌و توێژ، ئەركی گرنگیان وە ئەستۆ دەكەوێت، حیزبە ئیسلامییەكانی كوردستان دەبێت لە كوێی ریفۆرمی ئاینیدابن؟

عه‌لی زه‌ڵمی: وەک ئینگلیزەکان دەڵێن ئەمە پرسیاری یەک ملیۆن پاوەنیە ( هەڵبەت وەختێ ئەمە وتراوە ملیۆنێک پاوەن زۆر زۆر بووە)، ئەمە جەوهەری کێشەکەیەو ئێمە لێرەدا هەوڵدەدەین چەند لایەنێکی ئەو کێشە بخوێننیەوە بەکورتی ئەمە یارمەتیمان دەدات کە کۆسپ‌و لەمپەرەکانی بەردەم ریفۆرمی ئاینی روون بکه‌ینەوە.
یەکەم، لە هەرێمی کوردستانداولەنێوەندی ڕۆشنبیریی کوردیدا کەش‌و هەوایەکی تا بڵێی ناتەندروست سەریهەڵداوە کەهەرچی گفتوگۆ و دیبەیتی ئاینی هەیە دابەش بووە بەسەر لایەنگرانی عەلمانی‌و ئیسلامیدا؛ ئەم دوو چەمکەش بێگومان بە مانا ڕووتە ئایدیۆلۆژی‌و حیزبیەکەیان. ئەمە ئەشێ ناوی بەرین بە کارەساتی مەعریفی‌و زانستی، بەجۆرێ هەناسەیەک نەماوەتەوە بۆ دیدو تێڕوانینی زانستی‌و بێلایەن‌و سەربەخۆ.

دووەم، لەبەر رۆشنایی ئەو خاڵەی سەرەوە دەبینین ئەوانه‌ی قسە لەسەر ئاین دەکه‌ن لە کوردستاندا دوو پۆل و گروپن کە هیچیان ئەهلیەت‌و توانستی ئەو کارەیان نییە، بگرە تفاق‌و ئامڕازی ئەو کارەیشیان پێ نییە. ئەو دوو گروپەش یان مەلاو ئەندامانی پارتە ئیسلامیەکانن یاخود ئەندامان‌و دەستەیەک لە سیاسی‌و نوسەرانی پارتە بەناو عه‌لمانیەکانن. ئەمانە پێش هەموشتێ لە دوو دیدو جیهانبینی پەڕگیرەوە کار دەکەن کە بەخۆیان بزانن یان نا وەک یەکن‌و جیاواز نین لەیەکدی، ئەویش دیدی پەڕگیری ئیسلام چارەسەرە ( کە ئیسلامیەکان کاری پێ دەکەن) و هەروەها دیدی پەڕگیری ئیسلام ڕێگرە ( کە ئەو بەناو عه‌لمانیانە کاری پێ دەکەن).
کێشەی سەرەکی لەگەڵ ئەم دوو ئەقڵیەتەدا ئەوەیە کە ئەمان، واتە هەردوو لایەنەکە، پێیانوایە ئاین پرۆسەیەکی موجەردەو دابڕاوە لە کۆمەڵ‌و کەلتورو مێژوو، واتە بوارەکانی دیکەی ژیان بە قەولی مارکس بە ژێرخان‌و سەرخانی کۆمەڵگەوە.

بۆیە لای ئیسلامیەکان، ئیسلام چارەسەری هەموو کێشەکانی پێیەو وەک عەسا سحریەکەی موسا کۆمەڵگە بە( کن فیکن) ێک، لە خراپەوە دەگۆڕێ بەباش‌و لە گومڕاییەوە دەگۆڕێ بۆ هیدایەت. بەهەمان شێوەش لای نەیارانی ئیسلام، بە لابردنی ئیسلام‌و دوورخستنەوەی لە کۆمەڵگە ئیدی هەموو کێشەکانی مرۆڤی کورد چارەسەر دەبێت‌و دیموکراسی‌و پێشکەوتن فەراهەم دەبێ لە وڵاتدا.

ئەوەی ئێمە پێداگیری لەسەر دەکەین ئەوەیە نە ئاین‌و نە ریفۆرمی ئاینی لە بۆشاییدا نین‌و پرۆسەی موجەرد نین، بەڵکو ئاین‌و ئاینداری‌و پرۆسەی ریفۆرمی ئاینی گرێدراوی میژووەو بەستراوە بە هەلومەرجی فەرهەنگی‌و سیاسی‌و کۆمەڵایەتی کۆمەڵگەوه‌ لە هەموو ڕەهەندەکانی ژیانەوە.

ئیدی تۆناتوانی پرۆسەی ریفۆرمی ئاینی داببڕی لە پرۆسەی چاکسازی سیاسی‌و کۆمەڵایەتی‌و پەروەردەیی‌و زانستی و هتد.. ناکرێ دیمۆکراسیەکەت عەیارە ٢١ بێت، بەڵام پەروەردەت تەنەکە بێت، ناکرێ ئاینت لێوان لێو بێت لە دۆگمایی‌و خورافەو سۆزگەرایی کەچی زانستەکەت ئیدیعای بەرەوپێشچوون‌و ئایندەسازی بکات. ئەمانە هەموویان لە مێژوودان و رەوتی ژیان و ژیاری هەر کۆمەڵگەو جڤاتێک دەنەخشێنن‌و دیاری دەکەن.

من لەچەندین جێگای دیکەدا وتومە ئەوە کەلتورە ئاینەکان رەنگ دەکات‌و تام وبۆی تری دەداتێ، یان لەکەمترین باردا ئەو دوانە کارلێک لەیەکتر دەکەن وەک کوردو ئیسلام، هەر بۆ نمونە دەبینین ئاینی تورکی جیایە لە هی مەغریبی و سعودی و ئێرانی و ئەندەنوزی و بۆسنی و هتد.. لە سۆنگەی ئەو تێگەیشتنەی سەرەوە ئیدی نەکاری مەلاو کادری ئیسلامییە ریفۆرم بکات‌و نەکاری ڕۆژنامەنوس‌و سیاسی پارتە بەناو عه‌لمانیەکان؛ چونکە ئەمانە لە ئاڵۆزییەکانی کۆمەڵگە تێناگەن‌و کۆمەڵگە بچووک دەکەنەوە بۆ دوو هێڵێ راست‌و چەپ‌و ڕەش‌و سپی.

ئەوەی ئەم کارە دەتوانێ بکات لێکۆڵەرو سکۆڵەرە، ئەو ئیماندار یان ئیدیۆلۆژست نییە، بگرە دەگەڕێ‌و ریسێرچەرە بە ئەدەواتی زانستی کۆمەڵگە دەخاتە ژێر تاقیگەکەیەوەو بڕیاری پێش وەختەی پێنییەو رەها نیە لە بڕیارەکانیدا. ئەو نە نوێنەری خودایەو نە خاوەن هەقی رەهایە، بەڵکو توێژینەوەکانی رێژەین، دواجار ئەوە تەنها ئاینیدارو سیاسییەکان نین دەبێ ئەم کارە بکەن بەڵکو چەندین زانست‌و دیسپلین دەبێ بەم کارە هەستن وەک زانستی ئەنترۆپۆلۆژیایی ئاینی، ئایناسی، ئیلاهیات، دەقناسی ئاینی، مێژووی ئاینەکان، بەرواوردکاری ئاینەکان، سۆسیۆلۆژیای ئاین، سایکۆلۆژیای ئاین، زمان‌و زماناسی ئاینی، کەلتورناسی‌و فەلسەفەو فەلسەفەی ئاین‌و هتد..

دیبلۆماتیك: لەكۆمەڵگەی كوردیدا قودرەتی ئەنجامدانی ریفۆرمی ئایینی هەیە، یاخود رەگەزەكانی بەرجەستەبوونی ریفۆرمی ئایینی خەمڵیوون؟

عه‌لی زه‌ڵمی: وەک ئاماژەمان پێدا پێشتر ریفۆرمی ئاینی دابڕاو نییە لە پرۆسەی ریفۆرمی کۆمەڵایەتی‌و سیاسی‌و فەرهەنگی، بۆیە هەمووکات هەموو دەم، ئەگەرەکانی ریفۆرمکردن لەئارادیە. ئەوەمان لەبیر نەچێت یەکەمین هەنگاو و هەوڵی ریفۆرمخوازی لە ناوەڕاستی سەدەی دوانزەدا سەریهەڵداوە لەلایەن ریفۆرمیستێکی وەک "پیتەر واڵدۆ" لەدەوروبەری ساڵانی ١١٧٣دا ، بەڵام لای ئێمە کە باسی ریفۆرمی ئاینی دەکرێ یەکسەر زەینمان بۆلای مارتن لۆسەر دەچێ لە سەدەی شانزەهەمدا. بزوتنەوەکەی واڵدۆ لە شاری لیۆنی ئێستای فەرەنسا سەریهەڵداو ئامانجی سەرەکی دادپەروەری‌و نەهێشتنی هەژاری بوو لە دژی پاوانکردنی موڵک‌و سامانی خەڵکی لەلایەن دەسەڵاتدارانی کەنسیەی ڕۆماوە.

واڵدۆ پێیوابو کە سەروەت و سامان خڕکردنەوە دوورت دەخاتەوە لە خودا و کەماڵ، هەربۆیە سەرەتا سەروەت‌و سامانەکەی خۆی بەخشیە هەژارەکان، ئەو زۆر دژی گەندەڵی‌و بەناهەق بردنی مڵکو ماڵی خەڵکی بەناوی ئاینەوە وەستایەوەو کەوتە دژایەتی کەنیسەی رۆما. هەرچی دەربارەی کات‌و ساتی ڕیفۆرم لە کوردستاندا، بێگومان زیاد لە هۆکارێک پێمان دەڵێ نەک هەر ریفۆرمی کاتی هاتوە، بەڵکو ئاتاج‌و پێداویستێکی گرنگی ژیانی ئەمڕۆیە. بەڵام پرسیارەکە زیاتر پەیوەندی بەوەوە هەیە کە ئەبێ چۆن‌و کێ بەم ئەرکە هەستێت؟

دیبلۆماتیك: بەبڕوای ئێوە لەمپەرەكانی بەردەم پرۆسەی ڕیفۆرمی ئایینی كامانەن؟

عه‌ڵی زه‌ڵمی: وەک لەسەرەوە ئاماژەمان پێداوە ئەشێ لەمپەرەکانی بەردەم ریفۆرمی ئاینی لە کوردستاندا لە کۆنتێکستی گشتی قەیرانە فکری‌و فەرهەنگی‌و کۆمەڵایەتی‌و سیاسیەکانی تری کۆمەڵگەی کوردی ببینین. واتە ئێمە تەنها ئاینداری‌و بواری رۆحیمان قەیراناویی نین، بەڵکو زۆربەی هەرە زۆری بوارەکانی دیکە ژیان‌و ژیاری کوردی لە کێشەی قوڵدان. بەڵام ئەم هەقیقەتە نابێت نادیدەمان بگرێ لە ریزکردنی هەندێ کێشەو گرفت لەبەردەم ریفۆرمی ئاینی لە کوردستاندا، وەک پێداویستێکی گرنگ‌و هەنووکەی ئەمڕۆی کۆمەڵگەو تاکی کوردی. سەرەتا ئەبێت ئەم بابەتە گفتوگۆی جدی بکرێت لەبارەیەوەو لەو دۆخە هەستیار و سیاسییە دەربهێنرێت کە جۆرێکی وایلێهاتوە هەرکەسێک بە هەرشێوەیەک قسە لەسەر ئاین‌و پیرۆزیەکان بکا یەکسەر لایەنە ئیسلامییەکان دەیقۆزنەوەو نەفرەت بارانی دەکەن‌و جەماوەری سادە دنە دەدەن لەبەرامبەری. دیارە ئامانجی سەرەکیش لای ئیسلامییەکان بۆ ئەنجامدانی لەوجۆرە کارانە بە ئومێدی وەدەستخستنی دەنگی چەند هەزار کەسێکە.

 
بەکورتی ئەم خاڵانەی خوارەوە دەشێ وەک لەمپەر و کۆسپ لەبەردەم ئەنجامدانی چاکسازی ئاینی سەیر بکرێن:

یەکەم، پاوانکردنی هەق‌و پیرۆزکردنی ئیسلامی میژووی، ئەم گوتارە بەشێوەیەکی گشتی سیمای سەرەکی ئەقڵیەتی ئیسلامییە، لەمسەری توندڕەوه‌وه‌، تا ئەوسەری میانەڕەو، لە سەلەفی خەلیجی وەهابیەوە بۆ سەلەفی جیهادی‌و هەروەها ئیسلامی ئیخوانی‌و سیاسی. ئەم جیهانبینیە ئیسلامیە پێیوایە هەق‌و رەوایەتی سنوری سورەو لەودیو کێڵگەی زانستی‌و بیرکردنەوەیە؛ لەلایەک پرسیارکردن لەسەر رەوایەتی ئیسلام‌و پەیامەکەی سنور شکاندنەو لەلایەکی تریشەوە ئەم هەقە تەنها لە ئاینێک‌و خوایەک‌و کتێبێکدا قەتیس بووە، ئەویش ئاینی ئیسلامەو خوای ئیسلامەو قورئانی ئیسلامە.

دووەم، پاشان هەر ئەم ئەقڵیەتە بە ئەنقەست‌و بە پرۆسەیەکی مێژووی بەبەردەوام هەوڵی ئەوەدەدات ئەوەمان پێ بڵێت کە ئیسلام هەر ئیسلامە ئیسلامی دوینێ‌و ئیسلامی ئەمڕۆ، ئەمەش کار لەسەر ئەو گوتارە دەکات کە بڵێ دەسەڵاتی ئیسلامی لە مێژوودا رەوا بووەو پیرۆزە، ئەوەی ئەمڕۆ نوێنەرایەتی ئەو دەسەڵاتە دەکات ( حزبە ئیسلامیەکان یان دەوڵەتانی خەلیج و ئێران و سودان بەنمونە ) ئەوا ئەمانیش پیرۆزن‌و درێژکراوەی هەمان دەسەڵاتی ئیسلامین‌و ڕەخنەگرتن لەمانە واتە رەخنە گرتنە لە ئیسلام.

سێهەم، لێرەوە نوێنەرایەتیکرندێکی ترسناکی خودا دروست بووە لەسەر زەوەیدا، موسڵمانەکان ئەمڕۆ خۆیان بە نوینەری خودا دەزانن، ئەمرو نەهی لەبری ئەو دەکەن. هەر گروپ‌و لایەنێک یان مەلا و بانگخوازێک زۆر بە چاوقایمی رێگە بەخۆی دەدات بە تیگەیشتنی خۆی دەست بۆ هەر گروپ‌و کەسێک بەرێت بەلای ئەمەوە لایداوە لە ئیسلام، یان بێڕیزی بەرامبەر ئاین کردووە. ئەو گوتاری پاوانکردنی هەقەی کە لەسەرەوە باسمان کرد جۆرێک لە گیانی استعلای پێداوە کە ئاوها چاوقایم بێت‌و خۆی بە نوێنەری راستەقینەی خوا بزانێ لەسەر زەوی.

دیبلۆماتیك: عیرفان‌و مەعنەویەت، بەشێكی گەورەی ئایینی ئیسلامن‌و لەڕابردووشدا ڕوویەكی گەورەی كیڵگەی دینداری كوردی بووە، بەڵام ئێستا لەدونیای دنیداری كۆمەڵگەی كوردیدا نەك هەر كاڵبووەتەوە، بەڵكو زۆر بەدەگمەنیش هەستی پێناكرێت، دەكرێت بەتەنها هۆكارەكەی بۆ جەنجاڵی‌و دونیای سەرمایەو تەكنەلۆژیا بگێڕینەوە، یان ئەوە هۆكاریتری هەیە؟

عه‌لی زه‌ڵمی: یەکێک لەو ئاتاجە گرنگانەی وا دەکات کە ریفۆرمی ئاینی ئەنجام بدرێت کاڵبونەوەی لایەنی رۆحی مرۆڤەکانە، واتە کاتێ ئاین لە پەیامی سەرەکی خۆی وەلا دەبرێت، ئامانجی دیکەی دەبێت، وەک پێکەوە نانی سەروەت‌و سامان‌و پتەوکردنی دەسەڵاتی ناشەرعی.

هەرچەندە لە فەرمودەیەکی پێغەمبەردا هاتووە باس لە تجدید و تحدیپ دەکات وەک دوو چەمکی ئیسلامی لەبەرامبەر ڕیفۆرمدا، وەک لەم حەدیسەدا هاتوە کە "ئەبی داود" ریوایەتی کردوە، ( إِنَّ الڵّهَ ێبْعَپُ لِهَژِهِ الْأُمَّه‌ِ عَڵی رَأْسِ كُلِّ مِائَه‌ِ سَنَه‌ٍ مَنْ یُجَدِّدُ ڵهَا دِینَهَا ). بەڵام بەلای بەندەوە ئەگەر لە مێژووی ئاینی ئیسلامیدا جۆرێک لە ریفۆرم هەبوبێت ئەوا لەسەر دەستی عارف‌و متصوف ئەنجام دراوە، زۆربەی زۆریشی لەسەر هەمان هۆکار بووە کە ئاماژەمان پێدا واتە بەلادابردنی ئیسلام بۆ مەرامی دەسەڵات‌و چڵێسی‌و هەوەسبازی‌و دونیاپەرستی.

هەروا گۆترە نییە هەرچی ئەهلی تەسەوف‌و عیرفان هەیە دژی دەسەڵات بوون‌و زۆریشیان بوونەتە قوربانی دەستی دەسەڵات‌و خەلیفەو ئەمیرە موسڵمانەکان، ئەشێ سەهرەوەردی‌و ئەبوعەلای مەعەرری‌و حەلاج‌و شەمسی تەبریزی تەنها نمونەیەک بن لە خەروارێکی گەورە.

ئەوە زۆر راستە سەردەمانێک کورد بەهرمەند بووە لە بزاڤی ڕۆحی تەسەوف بەتایبەتی پاش گەڕانەوەی مەولانا خالید لە هیندستان‌و دواتر سود وەرگرتن لە ڕێبازی سۆفیگەری وەک چاکسازی‌و ریفۆرمی ئاینی. بەداخەوە دواتر ئەو بزاڤە خۆیشی دەبێتە بەشێک لە چەقبەستووی دووانەی ( تەریقەت و شەریعەت ) و بزاڤەکە فۆرمی دیکەی وەردەگرێت. ئیدی بەهەمان شیوەش دیاردەی ئیسلامی سیاسی کە سەرەتا بە بوژانەوەی ئیسلامی ( صحوە ) ناسرا و لەسەرەتایی پەنجاکانەوە هاتوەتە کوردستانەوە لەلایەن چەند ئیخوانێکی کوردەوە، هەروەها گواستنەوەی پەیامەکانی نووری مەلا سەعیدی کوردی‌و لە رۆژهەڵاتیشدا کاریگەری کەسایەتی کاک ئەحمەدی موفتیزادەو ناسری سوبحانی. مەبەست لێوەی بوژانەوەو زیندووکردنەوەی گیانی ئاینی‌و بزاڤی رۆحی‌و هۆشیاری ئاینی بوو، هەر زوو ئەم بزاڤانەش سەریان لەشتی دیکەوە دەرچوو و بگرە بوونە قەیرانی قووڵ بۆ مەردەومی کورد. بەتایبەتی پاش ئەوەی ئیسلامی سیاسی‌و بزاڤە جیهادیەکان جێگایان بەوانی دیکە لەق کردو خەمی سەرەکیان بووەیە دەسەڵاتی سیاسی لەبری گەشەی رۆحی.

بۆیە دوا سەرنجی ئێمە ئەوەیە کە هەتا ئەم پارتە ئیسلامیانە بەتایبەتی ( یه‌کگرتوو و کۆمەڵ و بزوتنەوە ئەو دەزگاو رێکخراوانەش هاوشێوەی ئەوانن) مۆدیلی کاری خۆیان نەگۆڕن‌و لەوە تێنەگەن کە ئەوان هەنووکە خۆیان بەشێکی گەورەی قەیرانی ریفۆرمی ئیسلامین، ئاسان نییە پرۆسەی چاکسازی سەربگرێت. ئەوان دەبێ ئیدی لەوە تێبگەن مۆدیلی ''ئیسلام چارەسەرە'' بەسەر چووە چاکترە کاروباری ئاینی بەجێبهێڵن بۆ ئەهلی زانست‌و پسپۆری خۆی‌و ئەوان سەرقاڵی سیاسەت بن، ئەمەش بەو مانایە نایه‌ت واز لە دینداری بهێنن. وا دەزانم پارتی مەسیحی دیمۆکراتی ئەڵمانی چاکترین نمونە دەبێت ئەوان چاوی لێبکەن کە لەهەمان کاتدا پارتێکی ئاینیەو دەست وەر ناداتە کاروباری ئاینی.