دیدارى، سالار مه‌حمود – به‌شى یه‌كه‌م
دكتۆر هه‌ردى مێد، هه‌ڵگرى بڕوانه‌ى دكتۆرا له زانسته سیاسییه‌كان‌و مامۆستا له زانكۆى پاریس دۆفین، له‌به‌شى یه‌كه‌مى ئه‌م گفتوگۆیه‌دا، له‌گه‌ڵ " دیپلۆماتیك مه‌گه‌زین" سه‌باره‌ت به‌كاریگه‌رییه‌كانى سیستمى سیاسى‌و كۆمه‌ڵگه له‌سه‌ر یه‌كدى ده‌دوێت‌و ئه‌و پێیوایه سیسته‌می سیاسی له زۆر شتدا ره‌نگدانه‌وه‌و به‌رهه‌می خودی كۆمه‌ڵگایه‌‌و ئاماژه‌ش به‌وه ده‌دات كه دۆخی هه‌رێمی كوردستان دۆخێكه كه هه‌م زاده‌ی نوخبه‌ی ده‌سه‌ڵاته، هه‌م خودی كۆمه‌ڵگاش لێی به‌رپرسیاره.
دیبلۆماتیك مه‌گه‌زین: كاریگه‌ری سیستمی سیاسی‌و كۆمه‌ڵگه له‌سه‌ر یه‌كدی چۆن لێكده‌ده‌نه‌وه، به‌بڕوای ئێوه كامیان كاریگه‌ری زۆرتر له‌سه‌ر ئه‌وی دی هه‌یه، ئاخۆ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی هۆشیار سیستمێكی سیاسی باش به‌رهه‌م دێنێت، یان به پێچه‌وانه‌وه كۆمه‌ڵگه‌ی هۆشیار به‌رهه‌می سیستمی سیاسییه؟
د. هه‌ردى مێد: سوپاس بۆ ئه‌م پرسیاره، كه به ڕاستی یه‌كێكه له پرسه هه‌ره جه‌وهه‌ری‌و گرنگه‌كانی سۆسیۆلۆژیا. بۆ وڵامدانه‌وه‌ی ئه‌م پرسیاره‌تان، به هه‌ردوو نوسه‌ری شاكارێكی سۆسیۆلۆژیا ده‌ستپێده‌كه‌م به ناو نیشانی دروستكردنی كۆمه‌ڵایه‌تیانه‌ی واقیع، كه له نوسینی هه‌ردوو كۆمه‌ڵناس "پیته‌ر بێرژێر و تۆما لوكمان"ه.
له‌م كتێبه نایابه‌دا هه‌ردوو لێكۆڵه‌وه‌ر پرسیارێكی زۆر جه‌وهه‌ری ده‌كه‌ن و ده‌ڵێن: چی وا ده‌كات مرۆڤ كه خودی خۆی دونیای ده‌ورووبه‌ری دروست ده‌كات، كه‌چی دواتر وه‌ك شتێك ئه‌زموونی ده‌كات كه وه‌ك ئه‌وه‌ی به‌رهه‌می خۆی نه‌بێت؟ به مانایه‌كی چۆن دونیای ده‌ورووبه‌رمان، كه به‌رهه‌می چالاكییه‌كانی مرۆڤه، دواتر له ده‌ستی ئه‌و ده‌رچێت‌و ده‌بێت به به‌ندوبار به سه‌ر دروستكه‌ره‌كه‌یه‌وه؟ ئه‌م پرسیاره له گه‌وره‌ترین دوالیته‌ی كۆمه‌ڵناسی‌و فه‌لسه‌فه رزگارمان ده‌كات: له مێژه عه‌وداڵی ئه‌وه‌ین تاك دروستكه‌ری دونیایه، یان دونیا دروسكته‌ری تاك. چونكه له‌م پرسیاره‌دا تێده‌گه‌ین كه واقعی كۆمه‌ڵایه‌تی، واته ده‌وڵه‌ت، سوپا، قوتابخانه، خێزان، تد سه‌رجه‌میان به‌رهه‌م و زاده‌ی مرۆڤن. وه‌لێ، هه‌ر ئه‌وه‌نده بونیادنران، ورده ورده ده‌بنه خودان جه‌سته‌یه‌كی ماددی هاوكات یاسا، ڕێسا، لۆژیك و دینامیكێكی تایبه‌ت به خۆیان. بۆ نمونه، خێزان: ئێمه دروستی ده‌كه‌ین، به‌ڵام له‌گه‌ڵ دروست بونیدا چه‌نده‌ها سنور، به‌ندوبار، ڕێسا، تد مان بۆ دروست ده‌كات‌و هه‌رگیز ناتوانین ببینه‌وه به‌و كه‌سه‌ی له پێش دروستكردنی خێزاندا دونیامان ئه‌زمونكردووه.
،،
"سیسته‌می سیاسی زاده‌و به‌رهه‌می چالاكی مرۆڤه. به‌ڵام، هه‌ر ئه‌وه‌نده بونیادنرا و هاته گۆ، ورده ورده ده‌بێته خاوه‌ن یاسا، كۆد، نۆرم و دینامیكێی تایبه‌ت به خۆی، هاوكات خودان ئه‌و شته‌ی بۆردیۆ ناوی ده‌نێت هابیتوس، واته كۆمه‌ڵی دونیابینی، دیدی هه‌ڵسه‌نگاندن، ئاماده‌گه‌ی، تد كه سیسته‌مه‌كه به سه‌ر هه‌موو ئه‌وانه‌دا ده‌یسه‌پێنێت كه ده‌بنه به‌شێك له‌و"
د.هەردی مێد لە ناو هۆڵی وانەوتنەوەی زانکۆ ـ پاریس
له‌م گۆشه‌نیگایه‌وه گه‌ر بێمه‌وه سه‌ر كرۆكی پرسیاره‌كه‌تان، بێگومان سیسته‌می سیاسی زاده‌و به‌رهه‌می چالاكی مرۆڤه. به‌ڵام، هه‌ر ئه‌وه‌نده بونیادنرا و هاته گۆ، سیسته‌می سیاسی ورده ورده ده‌بێته خاوه‌ن یاسا، كۆد، نۆرم و دینامیكێی تایبه‌ت به خۆی، هاوكات خودان ئه‌و شته‌ی بۆردیۆ ناوی ده‌نێت هابیتوس، واته كۆمه‌ڵی دونیابینی، دیدی هه‌ڵسه‌نگاندن، ئاماده‌گه‌ی، تد كه سیسته‌مه‌كه به سه‌ر هه‌موو ئه‌وانه‌دا ده‌یسه‌پێنێت كه ده‌بنه به‌شێك له‌و. بۆ بۆردیۆ سه‌ربه‌خۆیی كایه‌كان (له سیاسیه‌وه بگره تا كایه‌ی دین) له‌وه‌دایه كه به پێی یاسای ده‌ره‌كی كار ناكه‌ن و ملكه‌چی ئێراركێیه‌تێكی(hierarchy) ده‌ره‌كی نیین.
بۆ نمونه، كایه‌ی ئابوری ملكه‌چی یاسای بازرگانی و قازانجه‌و به‌س. وه‌ك بۆردیۆ ده‌ڵێت له كایه‌ی ئابوریدا بازرگانی بازرگانییه و هیچی تر: The business is business. به هه‌مان شێوه، بۆ بۆردیۆ كایه‌ی سیاسی خاوه‌ن یاسای خۆیه‌تی. بۆ نمونه، هه‌موو كه‌سێك ناتوانێت سیاسه‌ت بكات و لێزانانه بچێته نێو گه‌مه‌ی سیاسه‌ته‌وه. بۆ ئه‌وه‌ی بڕوات به گه‌مه‌ی سیاسی بێت و لێبڕاوانه خۆتی بۆ ته‌رخان بكه‌یت ده‌بێت له خێزانێكدا پێشتر په‌روه‌رده‌كرابێتی كه كه‌مترین دید و ئاماده‌گی سیاسه‌تیان فێركردبێتیت. یان له حزبێكدا ده‌ستپێبكه‌یت و ورده ورده كه‌ڵه‌كه‌‌ی پاشخانێكی سیاسیت بكه‌یت. زۆرجار گوێمان له كه‌سانێك ده‌بێت ده‌ڵێن< سیاسه‌ت و منیان نه‌وتووه>، یان <ئه‌وه‌ی به هه‌ندێ ده‌كرێت به من ناكرێت>.
واته بوونی دیدێكی مۆڕاڵیانه ڕێ له سیاسه‌تكردن ده‌گرێت. ئه‌وه‌ی سیاسه‌ت ده‌كات ده‌بێت ئاماده‌بێت كه له سیاسه‌تدا ڕێسایه‌ك هه‌یه بریتییه له بردنه‌وه‌و به دۆڕاندنی به‌رهه‌ڵستكاره‌كانت. بۆیه، بۆ بۆردیۆ ئه‌وه‌ی ده‌چێته نێو كایه‌ی سیاسیه‌وه ده‌بێت بتوانێت خۆی بگونجێنێت به ئێتۆس و هابیتوسی كایه‌كه، واته به‌و نۆرم، به‌ها، دید، كردوه و ره‌فتارانه‌ی كایه‌كه گه‌ره‌كێتی و له ڕێیانه‌وه هه‌ڵده‌سوڕێت. به گشتی بۆ بۆردیۆ، كایه‌ی سیاسی داخراوه‌و ئازاده له هه‌مبه‌ر كۆمه‌ڵگا و سیسته‌می كۆمه‌ڵایه‌تی. Social order
به‌ڵام، له هه‌موو حاڵه‌ته‌كاندا، كایه‌ی سیاسی، یان سیسته‌می سیاسی ناتوانێت كاریگه‌ر نه‌بێت به سیسته‌می كۆمه‌ڵایه‌تی، ئه‌مه‌ش له به‌ر هیچ نه‌بێت، له‌به‌ر دوو هۆكار. یه‌كه‌م، له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌كته‌ره‌كانی نێو سیسته‌می سیاسی ئه‌كته‌ری كۆمه‌ڵایه‌تین و هه‌ڵگری زه‌ین و دیدی كۆمه‌ڵایه‌تین. واته له خێزاندا په‌روه‌رده‌كراون و به‌شێكن له سیسته‌می نه‌ریت و نۆرمه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان. دووه‌میش، زۆرجار به‌ها و نۆرمه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان خۆیان ده‌خزێننه نێو كایه‌ی سیاسییه‌وه‌و كاریگه‌ریان ده‌بێت. ئه‌م خۆخزاندنه جاری وا هه‌یه هه‌ر خودی ئه‌كته‌ره سیاسیه‌كان خۆیان ده‌یخوڵقێنن به ئامانجی سیاسی و ئایدیۆلۆژی. بۆ نمونه، له كاتی گفتوگۆی یاسای باری كه‌سی له په‌رله‌مانی هه‌رێمی كوردستان. هه‌موو ئه‌وانه‌ی دژی قه‌ده‌غه‌كردنی فره‌ژنی بوون ته‌نها په‌نایان بۆ پاساو و به‌هانه‌ی سیاسی نه‌ده‌برد، به‌ڵكو چه‌نده‌ها به‌هانه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تیش وه‌كو ده‌یانوت: فره‌ژنی نابێت قه‌ده‌غه‌بكرێت چونكه ئێمه پاشماوه‌ی ئه‌نفالین و چه‌نده‌ها قه‌یره‌كچمان هه‌یه، یان قه‌ده‌غه‌كردنی فره‌ژنی، به قه‌ولی ئه‌وان، <ناپاكی هاوسه‌رێتی>زیاد ده‌كات، چه‌نده‌های دی. لێره‌وه تێده‌گه‌ین كه دواجار كایه‌ی سیاسی ئه‌وه‌نده سه‌ربه‌خۆ نییه كه به ته‌نها به پێی نۆرم و <ڕژێمی پاكانه‌ی> خۆی بچێته‌ڕێوه، به‌ڵكو زۆرجار به ڕژێمی پاكانه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی تێكه‌ڵ ده‌بێت چونكه ئه‌كته‌ره سیاسیه‌كان به مه‌به‌ست و نیازی سیاسی په‌نای بۆ ده‌به‌ن.
،،
"كایه‌ی سیاسی ده‌توانێت كۆمه‌ڵگا بگۆڕێت، ده‌ستكاری نۆرم و كۆده‌كانی بكات، هه‌مواری دیدو روانگه‌كانمان بكات، وێنامان بۆ ژن، نیشتیمان، موڵكی گشتی، تد بگۆڕێت و ده‌ست بخنێته ناو هه‌ناو و زه‌ینمان، به‌ڵام له هه‌مان كاتشدا باوه‌ڕ ناكه‌م سیسته‌می سیاسی بتوانێت هه‌موو شتێك به سه‌ر كۆمه‌ڵگادا بسه‌پنێت گه‌ر له دامێنی خواره‌وه دید و ئاماده‌گی نه‌بێت بۆ پێشوازیكردنی گۆڕان و چاكسازییه‌كان"
د.هەردی مێد بەشداری سیمینارێک دەکات لەسەر چەند بابەتێکی سۆسیۆلۆژی لە کوردستان
بۆیه، من جگه له‌وه‌ی بڕوای ته‌واوم به‌وه هه‌یه كه كایه‌ی سیاسی ده‌توانێت كۆمه‌ڵگا بگۆڕێت، ده‌ستكاری نۆرم و كۆده‌كانی بكات، هه‌مواری دیدو روانگه‌كانمان بكات، وێنامان بۆ ژن، نیشتیمان، موڵكی گشتی، تد بگۆڕێت و ده‌ست بخنێته ناو هه‌ناو و زه‌ینمان، به‌ڵام له هه‌مان كاتشدا باوه‌ڕ ناكه‌م سیسته‌می سیاسی بتوانێت هه‌موو شتێك به سه‌ر كۆمه‌ڵگادا بسه‌پنێت گه‌ر له دامێنی خواره‌وه دید و ئاماده‌گی نه‌بێت بۆ پێشوازیكردنی گۆڕان و چاكسازییه‌كان. كه‌واته، كۆمه‌ڵگاش رۆڵێكی گرنگ و بنه‌ره‌تی ده‌بینێت له سه‌ر ئه‌و فۆرمه‌ی سیسته‌می سیاسی وه‌ریده‌گرێت. به مانایه‌كی دی، سیسته‌می سیاسی له زۆر شتدا ره‌نگدانه‌وه‌و به‌رهه‌می خودی كۆمه‌ڵگایه. بۆیه، به راستی له‌وانه‌یه ئاسان نه‌بێت بڵێن كامیان زیاد له كامیان كاریگه‌ری هه‌یه به سه‌ر ئه‌وی دییانه‌وه. ته‌نها له هه‌ندێ دۆخی تایبه‌ت نه‌بێت وه‌ك شۆڕش، ڕاپه‌ڕین، كوده‌تا…له‌م دۆخانه‌دا سیسته‌می سیاسی ده‌توانێت ته‌كان به كۆمه‌ڵگا بدات و دۆخی نوێ به‌رپا بكات.
دیبلۆماتیك مه‌گه‌زین: ئه‌گه‌ر قه‌راربێت كۆمه‌ڵگه‌و سیستمی سیاسی ته‌واوكه‌ری یه‌كدی بن، دۆخی خراپی سیاسی و ئیداری و و ئابوری و كۆمه‌ڵایه‌تی له‌هه‌رێمی كوردستان چۆن لێكده‌ده‌نه‌وه؟
د.هه‌ردى مێد: دۆخی هه‌رێمی كوردستان دۆخێكه كه هه‌م زاده‌ی نوخبه‌ی ده‌سه‌ڵاته، هه‌م خودی كۆمه‌ڵگاش لێی به‌رپرسیاره. هه‌رگیز باوه‌ڕ به‌وه ناكه‌م كۆمه‌ڵگا به‌شێك نه‌بێت له‌و دۆخ و ڕه‌وشه‌ی تێدا ده‌ژی. بۆ نمونه، با قسه له سه‌ر گه‌نده‌ڵی بكه‌ین.
من هه‌رگیز باوه‌ڕ ناكه‌م گه‌نده‌ڵی ته‌نها شتێك بێت له سه‌ره‌وه بۆ خواره‌وه سه‌پێنرابێت و ته‌نها زاده‌ی نوخبه بێت. گه‌نده‌ڵی <جووت-به‌رهه (co-produit)> واته هه‌م دروستكراوی نوخبه‌یه، هه‌م كۆمه‌ڵگا. كام له ئێمه رۆژانه له هه‌وڵی خۆلادان و گه‌مه‌كردن نییه له‌گه‌ڵ یاسا و ڕێساكان؟ كام له ئێمه رۆژانه بۆ ڕیایكردنی خێرای كاره‌كانی له فڵانه ئیداره‌و فڵانه ده‌ستگا په‌نا بۆ چه‌نده په‌یوه‌ندی كۆمه‌ڵایه‌تی نابات و به‌گه‌ڕیان ناخات بۆ مه‌یسه‌ركردنی خێرای كاره‌كه‌ی؟ كام له ئێمه سه‌رپێچی یاسا و نۆرمه‌كان ناكه‌ین رۆژانه؟
دواجار من باوه‌ڕ ناكه‌م ئه‌وه‌ی ئه‌مرۆ به <خراپ>، یان <چه‌وت>ی سیسته‌می سیاسی ناوده‌برێت بۆ هه‌موومان هه‌مان مانای هه‌بێت. ئه‌وه‌ی بۆ تۆ له‌وانه‌یه <حه‌رام> بێت، یان <گه‌نده‌ڵی> بێت له‌وانه‌یه بۆ زۆرێك وا نه‌بێت.
له راستیدا، هه‌ڵه ده‌كه‌ین وا بزانین سیسته‌می سیاسیمان به‌شێك نییه له كۆمه‌ڵگا و ئه‌وه‌ی پیاوه سیاسیه‌كان ده‌یكه‌ن ئێمه لێیبه‌رپرس نین. كێ پیاوه سیاسیه‌كانی له سه‌ر ده‌سه‌ڵات هێشتۆته‌وه؟ من زۆرجار گوێم له هه‌ندێ ده‌سته‌واژه ده‌بێت كه به راستی زۆر به مه‌ترسی ده‌زانم. بۆ نمونه رۆژانه ده‌ڵێین: <پارتی وای وت>، <یه‌كێتی وای كرد>. ئه‌م به‌كارهێنانه به‌شتكردن (reification)ه‌ی حزب دواجار هه‌موو ئه‌وانه بێبه‌ری ده‌كات كه به‌شێكن له كرده‌ی حزبه‌كه‌و له‌پشته‌وه‌ی وه‌ستاون. روونتر با قسه بكه‌م، وه‌ختێ ده‌ڵێین پارتی مه‌به‌ستمان كێیه له پارتی؟ باس له كێ ده‌كه‌ین؟ پارتی واته زیاد له ٤٠٠ هه‌زار ئه‌ندام، له‌وانه‌یه دوو ئه‌وه‌نده‌ش لایه‌نگر. ئه‌مه بۆ یه‌كێتیش هه‌مان شته. بۆیه، گه‌ر پارتی له فڵانه كردار به‌رپرس بێت، ئه‌وا كۆی ئه‌و هه‌موو ئه‌ندام و لایه‌نگره‌ش به ئه‌ندازه‌ی خۆیان به‌رپرسن.
به كورتی، دۆخی ئه‌مڕۆی كوردستان دۆخێكه له به‌شێكی زۆریدا نوخبه‌ی ده‌سه‌ڵاتدار لێی به‌پرسه، وه‌لێ ناشبێت كۆمه‌ڵگا به به‌رپرس ته‌ماشا نه‌كه‌ین.