بۆچی كەركوك كەوت و عەفرین خۆڕاگری دەكات؟ گفتوگۆ لەگەڵ د.شێركۆ كرمانج

دكتۆر شێركۆ كرمانج، نوسەرو مامۆستای زانكۆ، لەم دیدارە تایبەتەدا لەگەڵ " دیپلۆماتیك مەگەزین" سەبارەت بە كەوتنی كەركووك‌و سەركەوتنی كۆبانێ‌و بەرخۆدانی عەفرین دەدوێت.

بە بڕوای ئەو، شكستی ئۆكتۆبەرو كەوتنی كەركوك زادەی ئەو ڕقە پەنگخواردوەیە كە مەلاییەكان‌و جەلالییەكان لەیەكدیان هەیەو ناتوانن لێیدەربازبن‌و پێیشیوایە، وەك چۆن گەندەڵیی‌و نایەكسانی هۆكاری شكستی ئۆكتۆبەرو كەوتنی كەركوك بوون دەستپاكیی‌و یەكسانیی هۆكاری پشت سەركەوتنی كۆبانێ‌و بەرخۆدانی عەفرینن.

دیپلۆماتیك مەگەزین: ئەگەر كارەساتی ۱٦ی ئۆكتۆبەرو كەوتنی كەركوك بەرهەمی ململانێی هێزە سیاسییە باڵا دەستەكانی كورد بێت لەباشور، بەرخۆدان و بەرگری عەفرین بەرهەمی چییە؟

د. شێركۆ كرمانج: لەڕاستیدا كەوتنی كەركوك‌ تەنیا شكستی ململانێی هێزە حوكمبەدەستەكانی هەرێمی كوردستان نییە، چونكە ململانێی سیاسی لە هەموو كۆمەڵگەیەك دیاردەیەكی تەندروستە، شكستی ئۆكتۆبەرو كەوتنی كەركوك شكستی بەڕێوەبردنی ناتەندروستانەی هەرێمی كوردستان بوو لەلایەن یەكێتیی‌و پارتی؛ شكستی ئەو ململانێ ناتەندروستەیە كە لەنێوان مەلاییەكان‌و جەلالییەكان لە شەستەكانی سەدەی ڕابردوەوە دەستیپێكردوەو خۆی لە ڕق‌و قینە لە ئەوی دیكە دەبینێتەوە، كە تائێستا درێژەی هەیە، ڕاستە ململانێكە لەسەرەتادا لەنێوان نوخبەیەكی شاریی‌-خوێندەوارو نوخبەیەكی خێڵەكی-دێهاتیی بوو، بەڵام ململانێكان هەر زوو بەرەو ملشكاندن‌و سڕینەوەی ئەوی دیكە هەنگاویانناو خاڵیكرانەوە لە فكرو تیۆرو پڕۆژە، شكستی ئۆكتۆبەر زادەی ئەو ڕقە پەنگخواردووەیە كە مەلاییەكان‌و جەلالییەكان لەیەكدیان هەیەو ناتوانن لێیدەربازبن.

هەڵبژاردن‌و پرۆسەی سیاسیی لە هەرێم، لەدوای ڕاپەڕین، ڕقەكەی نەك كۆتایی پێنەهێنا بەڵكو گواستییەوە بۆ ناو خەڵكی عەوام، ئەمەش نەك هەر دابەشبوونی نوخبە سیاسییەكەی لێكەوتەوە بەڵكو لێكترازانی گەلی كوردی لە باشور بەدوای خۆیدا هێنا. كەوتنی كەركوك كەوتنی ئەو ئەزمونەبوو كە لە یەكەم ڕۆژییەوە، لەدوای ڕاپەڕین، لەسەر فرۆشتنی كەلوپەلی نیشتیمان (بەنداوی بێخمەو شۆفەڵەكانی شارەوانی وەك نمونە) بنیاتنراو لەدوای ڕوخانی سەدامیش گەندەڵیی كۆڵەكەكانی ئەزمونەكەی پێكهێنابوو، كەوتنی كەركوك كەوتنی ئەو ئەزمونە بوو كە بناغەكەی لەسەر شۆفەڵە فرۆشراوەكان‌و نەوتە دزراوەكەی‌و حكومەتە ناشەرعیەكەیی‌و دیموكراسییە لەرزۆكە نالیبرالیەكەی ڕگیرابوون. بەواتایەكی دیكە شكستی ئەزمونی هەرێم هەم لە پارێزگارییكردن لە خاكی كوردستان‌و لە كەرامەتی ئینسانی كوردستانی زادەی ئەو عەقڵیەتە نانیشتیمانییەی یەكێتیی‌و پارتییەیە كە پەنجا ساڵ زیاترە لەسەر بەرزڕاگرتنی كەس‌و بێنرخكردنی گەل‌و نیشتیمان‌ دەلەوەڕێ‌و بەڕق‌و قینە لەوی دیكە ئاودەدرێت. كەوتنی كەركوك هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی ڕوئیایەك، پڕۆژەیەك، جیهانبینییەك، فكرێك، تیورێك كە یەكێتیی‌و پارتی ئاراستە بكات خەڵكی كوردستان لە خاڵی ئەلفەوە بگەیەنێت بە بێ، سەركردەی خاوەن ڕوئیاو خاوەن پڕۆژەو خاوەن فكر گەندەڵ نابێت، چونكە دەزانێت گەندەڵیی ڕێگری سەرەكی جێبەجێكردنی پڕۆژەكانییەتی.

لەبەرابەر شكستی ئۆكتۆبەرو كەوتنی كەركوك سەركەوتنی كۆبانێ‌و خۆڕاگری عەفرین دەبینرێن، دیارە عەفرین ئەگەر بشكەوێت، كە ئەگەری هەیە، بەڵام ئەو بەرخۆدانەی كە لەماوەی چەند ڕۆژی ڕابردو نیشانیداوە خۆی لەخۆیدا جێگەی هەڵوەستەیە، سەركەوتنی كۆبانێ‌و خۆڕاگری عەفرین ڕاست پێچەوانەی كەوتنی كەركوك‌و شكستی ئەزمونی هەرێمە، پێش هەموو شتێك نیشانەی بوونی ڕوئیایەك، پڕۆژەیەك، فكرێك، جیهانبینیەك لەگەڵ تیورێكە بۆ سەر لە نوێ دروستكردنەوەی ئینسانی كورد؛ بۆ ئامادەكردنی مرۆڤ، بە ژن‌و بە پیاو، بۆ بەرخۆدان نەك بەزین، بۆ خەبات نەك هەڵاتن. بەرخۆدانی عەفرین بەرهەمی سەر لە نوێ دروستكردنەوەی ئینسانی تێكشكاوی كوردە، ڕێك پێچەوانەی ئەوەی یەكێتیی‌و پارتی لە هەرێم دەیكەین كە خۆی لەگەمژاندن‌و تێكشاندنی ئینسانی كورد دەبینێتەوە. بەرخۆدانی عەفرین زادەی بەرقەراكردنی یەكسانیی ژن‌و پیاوە، زادەی دژایەتیكردنی گەندەڵیی‌و بەرخۆرییە، زادەی هاوتاكردنی ئینسانەكانە؛ زادەی فكرو تیورو جیهانبینییەكە كە لە بنیاتنانەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كوردی كردوە بە چەق، چەقێكی نەژادپەرستانە نا بەڵكو چەقێكی داینەمۆبوون. بەرخۆدانی عەفرین زادەی ئەو عەقڵەیە كە پشتبەستن بە خۆ چەقی خەبات‌و تێكۆشانیەتی؛ زادەی ئەو فكرەیە كە مێژوو دروستدەكات نەك ببێت بە پاشكۆی مێژوو؛ زادەی ئەو فكرەیە كە پێیوایە كۆیلەبوون‌و مردن وەك یەكن‌و ئازادی‌و گیانفیداكاریش وەك یەكن.

بەرخۆدانی عەفرین بنەمای لەسەر ئەوە داناوە كە ڕابەر دەبێت نمونە (ڕۆڵمۆدێل) بێت. بەكورتی، ئەو مۆدێلەی كە لەماوەی پێنج ساڵی ڕابردو لە ڕۆژاڤا بەرقەرارە، بووەتە ئیلهامی بەرخۆدانی عەفرین، چونكە مۆدێلێكە تێیدا ئینسانەكان وەك یەك بەرهەمی كار و خەباتیان دەدورنەوە، نەك یەكێك كاربكات‌و بچنێت‌و یەكێكی دیكە بێت بدورێتەوە، وەك ئەوەی لە باشور بیست‌و پێنج ساڵە پەیڕەودەكرێت. بەرخۆدانی عەفرین بەرهەمی سەركەوتنی كۆبانێ‌ یە كە لەوێ سەركردەو بنكردە وەك یەك لە یەك سەنگەر خەباتیان دەكرد، نەك وەك ئەوەی باشور یەكێك لە دیوەخانەكانی سەری ڕەش‌و دەباشان لە تێریان خەوتبێت‌و یەكێكی دیكە لە سەنگەری بەرگری لە برسانا خەوی لێنەكەوێت. لە دوو وشەدا، وەك چۆن گەندەڵیی‌و نایەكسانی هۆكاری شكستی ئۆكتۆبەرو كەوتنی كەركوك بوون دەستپاكیی‌و یەكسانیی هۆكاری پشت سەركەوتنی كۆبانێ‌و بەرخۆدانی عەفرینن.

دیپلۆماتیك مەگەزین: ئەگەر كەوتن و تەسلیمكردنی كەركوك كارەساتی گەورە بێت بۆ دۆزی كورد لە باشور، بەرگری و بەرخۆدان و نەكەوتنی عەفرین چ دەستكەوتێكی سیاسی دەبێت بۆ خەباتی كورد لە ڕۆژئاوا؟ ئەی كاریگەرییەكانی بە نەكەوتن و كەوتن چ دەبێت لەسەر دۆخی سیاسی و پێگەی كورد لە باشور؟

د. شێركۆ كرمانج: مەگەر ڕووداوێك یان پێشهاتێكی چاوەڕوانەكراو بێتەپێش ئەگینا كەوتنی كەركوك خەونی كوردی لە بەدەوڵەتبوون لە باشور لانیكەم بۆ ماوەیەكی درێژخایەن دواخست، هاوكات، سەنگی كوردی لە هاوكێشە سیاسییەكانی عێراق‌و ناوچەكە سوككردو كەرامەتی ئینسانی كوردیشی لەكەداركرد، ئەمانە بەنوسین سێ دێڕن بەڵام لە ئەرزی واقیع پێچەوانەكردنەوەی ئاراستەی مێژووی گەلی كوردی لێكەوتۆتەوە، بەرخۆدانی عەفرین، ئەگەر بشكەوێت، تۆزێك كەرامەت بۆ زاتی ئینسانی كورد دەگێڕێتەوە، خۆ ئەگەر سەركەوێت ئەوە گۆڕانكاری جەوهەری لە ئاراستە سیاسییەكانی كوردستان‌و ناوچەكە بەدوای خۆیدا دەهێنێت.
عەفرین قوڵاییەكی ستراتیجی بە خاكی كوردستان دەبەخشێت‌و نزیكی دەكاتەوە لە دەریای ناوەڕاست، ئەمەش گرنگییەكی سیاسی‌و ستراتیجی بۆ كورد هەم لە باشور هەم لە ڕۆژاڤا هەیە. هەربۆیەشە توركیا مكوڕە لەسەر سڕینەوەی ئاسەواری كورد لەو ناوچە پڕبایەخە. عەفرین‌و دوو كانتۆنەكەی دیكەی ڕۆژاڤا، مەبەستم كانتۆنەكانی كۆبانێ‌و جەزیرەیە، بەتایبەتی ئەگەر یەكبگرنەوە، ئەو ناوچانە پێكدێنن كە توركیا لە دنیای عەرەبی تاڕادەیەك دادەبڕن‌و كاریگەرییەكانی توركیا بەسەر سوریا دا كەمدەكەنەوە، بەتایبەتی ئەگەر ئەوەمان لەبیر نەچێت كە ئەو ناوچانەی دیكە كە توركیاو سوریا بەیەكەوە دەبەستێتەوە چڕی عەلەوییان هەیە نەك سونیی. عەفرین ئەگەر سەركەوێت ئیدی ئەگەری گەڕانەوە دواوەی پرسی كورد لە سوریا لە ئەستەم نزیكدەكاتەوە. سەركەوتنی عەفرین دەستڕۆیشتویی كوردو پەیەدەو هەسەدە نەك هەر لەناوچە كوردنشینەكانی كۆبانێ‌و جەزیرە لەحالەتی دەڵەمەییەوە دەگوزێتەوە بۆ جێگیربوون، بەڵكو دەسەڵاتی كورد لەو ناوچانەش جێگیردەكات كە زۆرینەی كورد نین، وەك ڕەقەو حەسەكە تا دەگاتە سەر سنوری عێراق لە ئەلبوكەمال. بەكورتی، سەركەوتنی عەفرین سەركەوتنی پڕۆژەی پێكەوە ژیانی كوردییە لەگەڵ گروپە نەتەوەیی‌و دینییەكانی دیكە لە سوریا، كەوتنیشی سەركەوتنی پڕۆژەی دیكتاتۆرەكانە هەر لە ئەردۆگانەوە بگرە تادەگاتە ئەسەد كە پڕۆژەی سڕینەوەی جیاوازییەكان‌و باڵادەستكردنی تورك‌و عەرەبە لە ناوچەكە.

دیپلۆماتیك مەگەزین: ڕۆڵ و هەڵوێستی وڵاتانی ناوچەكەو جیهان، سەبارەت بە هەوڵی داگیركاریی توركیا بۆسەر عەفرین چۆن هەڵدەسەنگێنن و لێكدەدەنەوە، بەبڕوای ئێوە بۆچی هەڵوێستی ڕوون و ئاشكرایان نییە بۆ فشار خستنە سەر توركیا بۆ ڕاگرتنی هێرشە داگیركارییەكەی؟

د. شێركۆ كرمانج: بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دەبێت بگەڕێینەوە سەر ئەو پرنسیپ‌و نۆرمە سەرەكییانەی كە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی لەسەر دامەزراوەو بەڕێوەدەچێت، وڵاتان بەگشتی لەسەر بنەمای بەرژەوەندییە نیشتیمانییەكانیان سیاسەتی دەرەوەیان دادەڕێژن. ئەگەر ئەم تێگەیشتنە بكەینە چوارچێوەیەك بۆ شرۆڤەی هەڵوێستی هەر یەكێك لەلایەنە پەیوەندارەكان، ئەوكات لە بێدەنگی یان بێهەڵوێستی وڵاتانی وەك ڕوسیاو ئەمریكا باشتر بگەین.

ڕوسیا لە سوریا چەند ئامانج‌و ستراتیجێكی هەیە، لەوانە: نیشاندانی خۆی وەك بكەرێك كە دەیەوێت جارێكی دیكە لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا وەك جاری جاران ڕۆڵی زلهێزێك بگێڕێت‌و لەلایەن ئەمریكاو بكەرە سیاسییەكانی دیكە دانیپیابنرێت، ڕوسیا كە هاتە ناو هاوكێشەكانی سوریا وەك پشتیوانیكەرێك لە ڕژێمەكەی ئەسەد هاتە گۆڕەپانەكە، ئێستاش ئامانجی سەرەكی ئەو، هێشتنەوەی ئەسەدو لەناوبردنی گروپە تیرۆریستەكانە، بەڕازیكردنی توركیا لە هەندێك لە داواكانی ڕوسیا زیاتر لە ئامانجەكەی لە هێشتنەوەی ئەسەد نزیكدەبێتەوە، كاتێكیش توركیا داوای بێدەنگی ڕوسیا دەكات لە هێرشكردن بۆ سەر عەفرین لەبەرابەر دەرچوونی گروپەكانی ئۆپۆزسیۆن لە ئەدلیب‌و دەوروبەری بۆ ڕوسیاو سوریای ئەسەد دەسەڵات بەسەر ئەدلیب‌و دەوروبەرەكەی گرنگترە چونكە عەفرین هەر لەژێر دەسەڵاتی ئەواندا نیە، بۆ ڕوسیاو سوریا ئەو گروپە ئۆپۆزسیۆنانە مەترسین كە لەلایەن توركیاوە پشتیوانیان لێدەكرێت، كاتێك ئەوان بێلایەندەكرێن مەترسی لەسەر ڕژێمەكەی ئەسەد كەمتر دەبێتەوە، دواجاریش، ڕوسیاو سوریا پێیانوایە كە وەرگرتنەوەی ناوچەی عەفرین لە توركیاو گروپە ئۆپۆزسیۆنەكان ئاسانترە لە وەرگرتنەوەی لە كوردو ئەمریكا.

بێدەنگی ئەمریكا لە هێرشەكانی توركیا دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە ئەمریكا هەر لەسەرەتاوە خۆی لە ناوچەی عەفرین بێبنەبانكردوە، بەو مانایەی كە وەك ناوچەیەكی نفوزی خۆی تەماشای نەكردوە. هاوكات، ئەمریكا نایەوێت دڵی توركیا بڕەنجێنێت. ڕاستە پەیوەندییەكانی توركیاو ئەمریكا گەیشتونەتە ئاستێكی زۆر نزم، بەڵام ئەوە مانای ئەوە نیە كە ئەمریكا دەیەوێت تورك بە كورد بگۆڕێتەوە، هۆكاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە سەنگی توركیا لە هاوكێشە ئیقلیمی‌و جیهانییەكان ئێجگار گەورەیە، ڕەنجاندنی توركیا واتە چونی توركیا بۆ باوەشی ڕوسیا، كە نیشانەكانی هەر ئێستا دەركەوتون. ئەمریكا هەست بەو نزیكبوونەوەیەی توركیاو ڕوسیا دەكات، بەڵام نایەوێت ئەم دەركەوتەیە ببێتە ئەمری واقیع، ئەمریكا دەیەوێت لە سوریا نفوزی ئێران كەمبكاتەوە بەڵام دەزانێت كە تەنیا لەڕێگەی كورد بەو ئامانجەی ناگات، بەڵكو بە كەڵك وەرگرتن لە توركیا لەم ئامانجەی زیاتر نزیكدەبێتەوە. ئەمریكا ئەوەش دەزانێت كە ئەگەر لە دواڕۆژدا هەڵبژاردن لە سوریا بكرێت ئەوە ئەگەری زۆرە كە لەڕێگەی زۆرینەی پەرلەمانییەوە سوننەكان بێنە سەر حوكم، هاوكات، دەشزانێت كە حكومەتێكی سوننە لە سوریا نزیك لە توركیا دەبێت. لەپاڵئەمانەش، ئەمریكا پێیوایە كە تواناكانی كورد لە ئاراستەكردنی سیاسەت هەم لە سوریا هەم لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دیاریكراون، بۆیە نایەوێت بۆ كورد تورك‌و عەرەب لەخۆی بكات. بەكورتی، هەم ڕوسیا هەم ئەمریكا، بەرژەوەندییەكانی خۆیان ڕەچاودەكەن‌و بەرژەوەندییەكانی ئەم دوو دەوڵەتەش زیاتر هاوتای بەرژەوەندییەكانی توركیاو سوریایە، ئەوە بەو مانایە نییە كە كورد ناتوانێت بە هیچ جۆرێك ڕۆڵی هەبێت یان ناتوانێت سەرنجی ڕوسیاو ئەمریكا بۆ خۆی ڕاكێشێت، من پێموایە كوردەكان هەم لە باشور هەم لە ڕۆژاڤا سەلماندویانە كە دژی تیرۆریزمن لە ناوچەكە، ڕوسیاو ئەمریكاش دركی ئەو ڕاستییەیان كردوە، بۆیە نایانەوێت بەیەكجاری پشت لە كورد بكەن، من واشی بۆ دەچم كە هەم ڕوسیا هەم ئەمریكا حەزنەكەن توركیا لە عەفرین سەركەوێت، بەڵام هەردووكیان نایانەوێت كە توركیا هەستبكات كە ئەوانن هۆكاری شكستەكەی، بۆیە بێدەنگی‌و بێلایەنیان هەڵبژاردوە. مەرجیش نییە هەڵوێستەكان هەر ئاوا بمێننەوە، چونكە بەردەوامبوونی خۆڕاگری‌و بەرخۆدان ئەگەری زۆری هەیە كە گۆڕانكاری لە هەڵوێستی ئەمریكاو ڕوسیا دروستبكات.