هه‌میشه‌ سوڵتان و میر و خه‌لیفه‌كان, ئه‌وانه‌ى ته‌نها مانه‌وه‌یان له‌سه‌ر كورسیه‌كه‌یان وه‌ك له‌بیروباوه‌ڕ خزمەتی خەڵكیان به‌لاوه‌ گرنگ بووه‌, پێویستیان به‌كۆمه‌ڵیك ڕاوێژكار و واعیز و وته‌بێژ هه‌بوه‌, بۆ ئه‌وه‌ى پردێك له‌نێوان خه‌ڵكى و خه‌لیفه‌ و میره‌كانیاندا دروستبكه‌ن, به‌جۆرێك كه‌ى خه‌لیفه‌ى ویستى خه‌ڵكیان پێبترسێنیت گومان له‌سه‌ر ته‌خت و تاراجیان دروستنه‌كه‌ن و ئه‌وانیش بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ غه‌زه‌بى خوا بیرى ئه‌وانه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌حاكمه‌كه‌یان به‌مه‌زڵوم و خۆىان به‌زاڵم بزانن, له‌گه‌ڵ گۆڕانكارى ده‌سه‌ڵاته‌كاندا شكڵ و شێوه‌و كارى واعیزى سوڵتانه‌كانیش گۆڕانكاریان به‌سه‌ردا هاتوه‌, به‌ڵام له‌ناوه‌ڕۆكدا واعیزى سوڵتانه‌كان جیاوازن له‌واعیزانى هه‌ق و خه‌ڵكى, ئه‌وان له‌ژێر هه‌ر ناوێكدا بن, ئه‌وانه‌ن ده‌ستى خه‌لیفه‌ و میر و پیر و ده‌ربه‌گ و ده‌سه‌ڵاتداره‌كانیان بۆ سه‌ر قوڕگى خه‌ڵك درێژ ده‌كه‌ن له‌پێناو مانه‌وه‌یاندا.

لەم ڕۆژانەدا "پیر لوقمان" ببووە بابەتی گەرمی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان کە وەک دەڵێن گوتویەتی " ئەسڵی مرۆڤ درەختە"، ئەگەرچی من تەواوی ڤیدۆکەم دەستنەکەوت، بەڵام لە ئەدەبیاتی زەردەشتیدا لەبارەی چیرۆکی خولقاندنی مرۆڤەوە شتێکی لەو بابەتە هەیە واتە قسەکەی بەپێی دینەکەی بێ بنەما نییە، هەڵبەت بەپێی ئەدەبیاتی زەردەشتی سەردەمی ساسانی، چون لەڕاستیدا ئاینی زەردەشتیش وەک تەورات زۆر دەستکاری کراوەو لەدوای زەردەشت زۆر گۆڕانکاری تێداکراوە

 ئەو کوردانەی بە زاراوەی سۆرانی قسە دەکەن، زۆرترین رێژەی کوردانی ئێران و عێراق پێک دێنن. لەو دوو وڵاتە هەموو خێڵ و هۆزە کوردە سۆرانییەکان سوننەی شافعی مەزهەبن. لە ناویاندا تەنیا مەیلێک بۆ مەزهەبی تەشەیوع هەبووە، ئەویش مەیلی بنەماڵەی فەرمانڕەوای (ئەردەڵان)ە لە سەردەمەکانی دەسەڵاتدارێتی سەفەوی و قاجارەکاندا، کە هەندێک نووسەر جەختیان لە سەر کردووە.

تا ئێستاش فه‌تواو بیرو بۆچوونه‌ ئاینییه‌كانى دكتۆر مسته‌فا زه‌ڵمى لاى زۆرینه‌ى زانایانى ئایینى هه‌رێمى كوردستان جێگه‌ى قبوڵ نییه‌و زۆرجاریش دژایه‌تى فه‌تواو بیرو بۆچوونه‌كانى ده‌كرێت‌و ته‌نانه‌ت تۆمه‌تباریش ده‌كرێت. بۆچوون‌و فه‌تواكانى ئه‌و له‌ زۆرێك له‌ بابه‌ته‌ ئایینیه‌كاندا، ته‌واو پێچه‌وانه‌ى بیروڕاو فه‌تواى زانایانى ئایینى كوردستانه‌، به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ى له‌ هه‌موو پرسێكى ئایینیدا وابه‌سته‌ى ئیمامى شافیعین.

ڕۆژى 23 ئه‌م مانگه‌ لوتكه‌ى به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ى ده‌ستدرێژییه‌ سێكسیه‌كان له‌لایه‌ن قه‌شه‌ و پیاوانى ئاینى كاسۆلیكیه‌وه‌ بۆ سه‌ر مناڵان به‌رێوه‌چو, پاپای ڤاتیكان  بەپاساوێكی خورافی تاوانەكەی پەردەپۆش كرد، سەرۆكی ئەسقەفی ئەڵمانیاش شاردنەوەی تاوانەكەی بەكارەسات زانی نەك ئاشكرا كردنی قوربانیەكانیش  متمانەیان بە كەنیسە نەماوە.  

كارل ماركس (1818-1883)، فەیلەسوفی سیاسیی ئەڵمانی بوو، ئەو لە شاری تریەری ئەڵمانیا، لە دایك و باوكێكی لیبرالی جوولەكە هاتبووە جیهانەوە، ئەو خێزانە بووبوون بە پرۆتێستانت (ئەو كڵێسایەی لەسەر بنەمای ئینجیل دامەزرابوو)، ئەویش بۆ ئەوەی باوكى كارێكی شیاو پەیدابكات.

به‌هاییه‌كان ئاینێكى تایبه‌تمه‌ند و هه‌میش گشتگیره‌, له‌هه‌ناوى مه‌زهه‌بى شیعه‌ى ئیسلامه‌وه‌ له‌دایك بوه‌ به‌ڵام لێیهه‌ڵگه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ و خۆى به‌ كۆتا ئاینى ئاسمانى ده‌زانێت, بڕواى به‌ یه‌كتاپه‌رستى هه‌یه‌ و پێیوایه‌ سه‌رچاوه‌ى هه‌مو ئاینه‌كان و ڕه‌گه‌زى مرۆڤایه‌تى یه‌كن و هه‌مو ئاینێكیش كه‌ له‌ڕێگه‌ى پێغه‌مبه‌رانه‌وه‌ دابه‌زیوه‌ له‌هاتنى ئاین و پێغه‌مبه‌رێكى تر موژده‌ى داوه‌, له‌وانه‌ یه‌هودى و مه‌سیحى و ئیسلام و به‌هاییش ئاینێكه‌ به‌دواى ئه‌واندا هاتوه‌ , بنه‌چه‌ییان بۆ ئاینى بابى ده‌گه‌ڕێته‌وه‌

بەپێی وتەی زانا گەورەو دیارەكانی ئیسلامی، رۆژی دوانزەی رەبیعول ئەوەل، ئەو رۆژەیە كە موحەمەد پێغەمبەری ئیسلام تێیدا كۆچی دوایی كردوە، بەو پێیەش بێت موسڵمانان لەهەڵەیەكی گەورەدان و لەبری ئەوەی لەم رۆژەدا شیوەن بگێڕن، بەڵام خۆشی و شادی دەردەبڕن.

ئەگەر مرۆڤ بەسروشت كائینێكی كۆمەڵایەتی بێت ، هەروەك چۆن پێشوەكان وایان وتووە، چونكە بەتەنها خۆی دەستەوستانە لە دابینكردنی پێداوویستییە سەرەكییەكانی لە خۆراك‌و خۆپاراستن‌و تادەگاتە باڵاكردنی‌و جودی لە

چەند رۆژێک تێپەڕی و کەڵەشێرەکە بەو شێوەیە بێدەنگ و سست مایەوە و نەیدەقوقاند، پاش هەفتەیەک خاوەنەکی هات و وتی: "کەڵەشێرەکە ئەگەر وەکو مریشکەکان گارەگارنەکەیت سەرت دەبڕم".

عەبدولكەریم سروش: ناوی راستەقینەی (حوسێن حاجی فەرەج دەباغ)ە و بڕونامەی دكتۆرای لە پزیشكی دەرمانسازی و دكتۆرای لە فەلەسەفەی زانستدا هەیە. یەكێكە لە دیارترین فەیلەسوف و بیرمەند و رۆشنبیرە كانی ئێران و جیهان،

داعش یان دەوڵەتی ئیسلامی عێراق و شام بە ناونیشانی دیاردەیەكی نوێ‌ نیگا هەمووانی بۆ لای خۆی راكێشاوە، ئەم پرسیارە دەخاتە ناو زەین و مێشكەوە، ئەویش ئەوەیە، چ ئایندەیەكی لە بەردەمدایە؟

(دكتۆر ئاره‌ش نه‌راقى) بیرمه‌ند و رۆشنبیرى ئایینى دیارى ئێران و مامۆستاى زانكۆى په‌نسلیڤانیا، چه‌ندین ساڵه‌ به‌ نووسینه‌ قوڵ و بۆچوونه‌ گرنگ و له‌ هه‌مانكاتدا سه‌رنجراكێشه‌كانى له‌ رۆژنامه‌ و گۆڤارى به‌ناوبانگى (كیان) ناسراوه‌، ئه‌و گۆڤاره‌ كه‌ چه‌ندین فه‌یله‌سوفى و بیرمه‌ندى دیارى ئێران له‌وكاته‌دا نووسینه‌كانى خۆیانیان تێدا بڵاوده‌كرده‌وه‌ و له‌ ده‌یه‌ى حه‌فتاكانى ئێراندا،

بەپێچەوانەی ئەو كۆمەڵەو گروپە ئیسلامییانەی كە بەرژەوەندیان لە دژایەتی‌و تەكفیری دیموكراسیدایە، وەك بڵێی لە ئیسلام دا ئازادی نییە بەڵكو وابەستەی حوكمەكانی شەریعەتە، دكتۆر یوسف قەرەزاوی وەك نوێنەری ئیسلامیی میانەڕەو بەردەوام پەیامی خۆی لە دژی سەركوتكاری دەربڕیوە

"موحه‌ممه‌د موجته‌هید شبسته‌رى" یه‌كێك له‌ به‌ناوبانگترین زاناى ئایینى ئێرانه‌ له‌ سه‌رده‌مى ئێستادا. ئه‌و له‌ ساڵى (1970) به‌ ناونیشانى سه‌رۆكى ناوه‌ندى ئیسلامى شیعه‌ له‌ "مزگه‌وتى ئیمامى عه‌لى" له‌ "هامبۆرگى" ووڵاتى "ئه‌ڵمانیا" ده‌ستى به‌ كار و چالاكى كردوه‌ و پاش شۆرش به‌ ناونیشانى نوێنه‌رى ئه‌نجومه‌ن هه‌ڵبژێردرا.

مرۆڤی مەعنەوی كۆمەڵێك تایبەتمەندی هەیە كە لە مرۆڤەكانی تر جیای دەكاتەوە، لێرەدا ناتوانین بڵێین ئەم تایبەتمەندییانە هەموویانن و مەرجی تەواو و پێویست هەر ئەمانەن كە باسیان دەكەین

له‌گه‌ڵ دووركه‌وتنه‌وه‌ی كات له‌ سه‌رده‌می موختاره‌وه‌، تێكڕژانی ململانێی شیعه‌ و سوننه‌ زیاتر ده‌بێت و لێدانه‌كان له‌ كه‌سایه‌تی موختار زیاتر ده‌بێت، ئایا موختار فریشته‌ بووه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی شیعه‌ وێنای ده‌كات؟ یاخود شه‌یتان بووه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی سوننه‌ ده‌یبینێت؟ یاخود چی؟‌‌

محمد مەعشوق عیزەدین خەزنەویی، ساڵی ١٩٥٧ لە گوندی تەلمەعروفی شاری قامیشلۆ لەدایک بووە، باوکی ئەو یەكێك بوو لە شێخەکانی نەقشبەندی، شێخ مەعشوق لە لای باوکی و کۆمەڵێک زانا وانەی ئاینیی خوێندووە.

ئیبن ئه‌سعه‌د ده‌گێڕێته‌وه‌ كاتێك هه‌واڵی كۆچی دوایی خالیدی كوڕی وه‌لید به‌ عومه‌ری كوڕی خه‌تاب ڕاگه‌یه‌نرا، عومه‌ر زۆر غه‌مبار بوو و ڕه‌حمه‌تى بۆ نارد له‌و كاته‌دا عه‌لى كوڕی ئه‌بو تالیب وتى "ئه‌ی بۆچی لاتبرد؟"وتى " به‌هۆی پێدانى پاره‌ به‌ خاوه‌ن زه‌مانه‌كان لامبرد"

لەدیدارێكی دورو درێژدا كە بیست ساڵ لەمەو پێش لەگەڵیدا سازدراوە، دەربارەی دۆزو بزووتنەوەی ژنان لەهەرێمی كوردستاندا، مەلا كرێكار باس لەوە دەكات كە كێشەی ژنان هێندەی كێشەی عەرەبانەچییەكانی ناوبازاڕ نییە

ئەوان بانگەشەی ئەوە دەكەن كە دامەزرێنەری كۆمەڵی ئیسلامی ئەحمەدی، ئیمامی مەهدی‌و مەسیحی چاوەڕوانكراوەو بڕواشیانوایە تەنها لەڕێگەی كۆمەڵی ئیسلامی ئەحمەدییەوە ئیسلام زیندو دەبێتەوەو هەموو گروپەكانیتر لە ئاگری ئاژاوەو شكستدان‌و یەكێك لە شوێنكەوتوانی ئەو كۆمەڵەیەش نزا دەكات كە خوای گەورە بەرچاوی حیزبە ئیسلامییەكانی كوردستان ڕۆشن بكاتەو

بۆ ماوەیەکی کورت لە ساڵی ١٩٧٩، کاتێک کوردەکان دەستیان کرد بە بە گژداچوونەوەی ڕێژیمی نوێی شۆڕشگێڕی ئیسلامی ئێران و داوای ئۆتۆنۆمی و مافی کولتوورییان بەرز کردەوە، ئەحمەد موفتی زادە یەک لە پیاوە هەر بەهێزەکان بوو لە کوردستانی ئێراندا.

باوكی حارس كە بەیەكێك لە ڕێبەرانی سەلەفییەكانی كوردستان دێتە ئەژمار، لەم دیدارەدا لەگەڵ " دیبلۆماتیك مەگەزین"، ئاماژە بەوە دەدات كە بەرەنگار بوونەوەی حكومەت بە هاواركردن‌و خۆپیشاندان حەرامەو پێچەوانەی دینە،

ڕه‌خنه‌گرتن له‌ په‌رته‌وازه‌یی له‌سه‌ر بنه‌مای رێكخستن، جه‌وهه‌ری گوتاری ئه‌و تایپه‌ سه‌له‌فییه‌ته‌ بوو له‌ كوردستان كه‌ ریشه‌ی ده‌گه‌رێته‌وه‌ بۆ شه‌پۆلی سه‌له‌فیه‌تی سعودی، به‌ڵام خودی ئه‌م ڕه‌وته‌ ئێستا گل بوه‌ته‌وه‌ بۆ ناو ئه‌و بازنه‌یه‌ی چه‌ندین ساڵ دژی ده‌وه‌ستایه‌وه‌، به‌هۆی باڵ باڵێن و شانكێ شانكێی چه‌ند سیمبوڵێكی ئه‌م قوتابخانه‌یه‌ كه‌ له‌ گۆڕه‌پانی بانگه‌وازدا چالاكن و ئێستا به‌ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی یه‌كتره‌وه‌ سه‌رقاڵن.

به‌م دوایانه‌ شانشینى مه‌غریب داوای پچڕاندنی په‌یوه‌ندیه‌ دیبلۆماسیه‌كانى كرد له‌گه‌ڵ ئێران، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ی مه‌غریب داوای له‌ كار به‌ رێکەری ئێران له‌ شاری ریباتى پایتەختى مه‌راكیش"مەغریب" كرد كه‌ له‌ زوورترین ده‌رفه‌تدا ئه‌و وڵاته‌ جێبهێلێت

به‌پێی ئاماری فه‌رمی وه‌زاره‌تی رۆشنبیری و لاوان،  له‌ كۆی 296 كه‌ناڵی رادیۆ و ته‌له‌فزیۆن له‌ هه‌رێمی كوردستان 39 رادیۆ و ته‌له‌فزیۆنی بانگخوازیی ئاینی هه‌یه‌ كه‌ پێكدێن له‌ 23 رادیۆ و 13 كه‌ناڵی ته‌له‌فزیۆنی ناوخۆیی و 3 كه‌ناڵی ئاسمانی.

زۆرێك لە هاوڵاتیانی مەسیحی لە ئەوروپا پابەندی رێوشوێنە ئاینییەكان نابن، لەگەڵ ئەوەشدا ئەم جۆرە كەسانە پێچەوانەن لەگەڵ ئەوانەی كە بڕوایان بە دین نییە و گومانیان لە بوونی خوا هەیە، بەڵام هەموویان هاوڕان لەبارەی تێڕوانینیان بۆ موسڵمانان و ئەوانەی كە كۆچیان كردووە بەرەو ئەوروپا وە هاوڕان دەبارەی ڕۆڵی دین وە كاریگەری لە كۆمەڵگەدا.

لە ئێران، رێورەسمی لەسەرنانی مێزەر بۆ ئەحمەد خومەینی، کوڕی حەسەنی کوری ئەحمەدی کوری ئایەتوڵا خومەینی دامەزرێنەری کۆماری ئیسلامی ئێران، بووە هۆی دروست بوونی چەند مشتومڕێک لەسەر پیاوانی ئایینی شیعە

سیكۆلار(saecular) ده‌سته‌واژه‌یه‌كى لاتینیه‌, ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه‌ وه‌كو هه‌ر ده‌سته‌واژه‌یه‌كى تر له‌ به‌درێژاى مێژووى خۆی گۆڕانكارى به‌سه‌ردا هاتووه‌. به‌م هۆیه‌وه‌ بۆ مانا و واتاى جیاواز به‌كارهاتووه‌

 نیوەی مانگی شەعبان لە ساڵنامەی كۆچیدا كە لە ناو كوردا بە ( شەوی بەرات) هاتووە، بۆتە بۆنەیەكی ئاینی و گرنگ تایبەتمەندی خۆی لە ئاینی ئیسلامدا وەرگرتووە، ئەم شەوە دەكەوێتە 15 یەمین رۆژی مانگی شەعبان، لە نوێژی شێوان( صلاة المغرب) دەست پێدەكات و بە نوێژی بەیانی رۆژی دواتر كۆتایی دێت،

واتاى فه‌لسه‌فه‌ له‌ ئیسلامدا: به‌شێوه‌یه‌كى گشتى پێناسه‌یه‌كى گشتگیر له‌باره‌ى ئه‌وه‌ى كه‌ فه‌لسه‌فه‌ى ئیسلامى چیه‌؟ بوونى نیه‌.به‌ڵكو لێره‌دا ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه‌ (فه‌لسه‌فه‌ى ئیسلامى) بۆ ئه‌و شێوازه‌ له‌ فه‌لسه‌فه‌ به‌كارده‌هێنرێ كه‌ له‌ناو كه‌لتوورى ئیسلامیدا ده‌ركه‌وتووه‌ و گه‌شه‌ى كردووه‌

لە سەروەختی ڕاگەیاندنی " بزوتنەوەی ئیسلامی" دا لە ئێران، سەحەلادین بەهادین كە ئەو كاتە بەرپرسی یەكەمی ئیخوان بووە لە ئێران، دەچێتە وڵاتی ئیمارات‌و لە ڕێكخستنی جیهانی ئیخوان موسلیمینەوە نامەیەك بۆ مەلا عوسمان عەبدولعەزیز دێنێتەوە............

هەرێمی كوردستان دەچێتە ریزی ئەو وڵاتە ئیسلامیانەوە كە خەریكە هاوسەرگیری مسیار تیایدا بڵاودەبێتەوە. مامۆستایەكی ئاینیش دەڵێت دەیان گرێبەستی هاوسەرگیری مسیار هاتۆتە بەردەستم.

ماکیاڤیلی بە یەکێک لە دیارترین ئەو ناوانە هەژمار دەکرێت لە بازنەی بابەتە سیاسیەکاندا رایەکانی گفتوگۆ و مونەقەشەیان بەدوای خۆیاندا هێناوە ، لە کاتێکدا قوڵایی رایەکانی ماکیاڤیلی دەتوانرێت بوترێت لە بواری ئەخلاقناسیدایە.

بەدرێژایی مێژووی گفتوگۆکردن لەسەر ئایینەکان ، پرسیارێکی سادە هاتوەتە پێشەوەو بەدوای وەڵامدا وێڵ بوە، پرسیارێک کە عەوداڵی وەڵامی چیەتی پەیوەندی نێوان ئایین و ئەخلاق

لەنێوان ئەدەبە رۆمانسیەكەی و هزرە ئیسلامییە جیهادیەكەیدا، لەپاش تێپەڕ بونی پەنجا ساڵ بەسەر لەسێدارەدانیا ،كەسایەتی سەیدقوتب هێشتا هەر گرێییە لەلای لێكۆڵەروخەڵكی دیكەش.

ئایا وێنەی فەیلەسوفی موسڵمان، ئیبن روشد ، لەناو تابلۆهەڵواسراوە بەناو بانگە كەی وێنە كێشی ئیتاڵیی چاخی رۆشنگەرییدا، چی دەكات ؟