هەمواری یاسای دادگای فیدراڵی، بژاردەیەك لە نێوان خراپ و خراپترین

چۆمان محمد علی

پەرلەمانی عێراق لەكۆتایدا هەنگاوی نا بۆ كاراكردنەوەی دادگای باڵای ئیتیحادی(دەستوری)، هەرچەندە نەیتوانی پرۆژە یاسایەكی نوێی كە دەنگی لەسەر زۆربەی مادەكانیدابوو دەرچوێنی، بەناچاری پەنای بردەوە بۆ هەمواری یاساكۆنەکە (الامری ۳٠ سالی۲٠٠٥)، لەگەڵ ئەوەی یاساكە بەزۆرینەی دوو لەسەر سێی پەرلەمان دەنگی لەسەرنەدرا، ئەمە پێچەوانەی مادەی ۷۲ی دەستوری عێراقەو دژە لەگەڵ بڕیاری خودی دادگای الاتیحادی، پێویستی بەو نیصابە هەبوو،ئەمەش پێشاتێكی مەترسیدارە بۆ قەوارەی هەرێمی كوردستان وگەل و هاولاتیانی

گرنگرتین ئەو خاڵانەی لەم هەموارەدا شیاوی ئاماژە پێدانە ئەمانەن:
۱_ ئەندامانی دادگای ئتیحادی هەر بە ۹ دادوەر هێشتەوە، رێگەی نەدا كە خبیرو شارەزاو فقیهی قانون و شرع بەژدار بن، هەرچەندە دەستور باسی خبیرو فقیهی قانونی و شرعی كردوە، بەلام رێگەدان بە ئەندامبونیان لەم قۆناغەدا بۆ كورد مەترسیدار بوو وە ژمارەی نوێنەرەكانمان كەمی دەكرد،سەرباری ئەوەی لە پڕۆژە یاسا تازەکە ژمارەی دادوەرەکانی لە نۆ وە بۆ پێنج دادوەر کەم کردۆتەوە، لەبری ئەوە چوار شارەزای فقھی ئیسلامی و دوو شارەزای یاسای زیاد کردووە، ئەمەش لەبەرژەوەندی کورد نەبوو ، چونکە پشکی کورد پێشبینی كرابولەم حالەتەدا لە دادوەرەکان بە ئەگەری زۆر لە دوو دادوەرەوە دەبوو بە یەک دادوەر، زەحمەتیش بوو لە شارەزایانی فقھی ئیسلامی کورد ھیچ ئەندامێکی بەربکەوێت ، لەوانەیە یەکێک لە شارەزاکانی یاسا بەر کورد بکەوتایە، واتە پشکی کورد لە دوو دادوەرەوە دەبوو بە دادوەرێک وشارەزایەکی یاسا،بەلام لە هەمواری الامری ۳٠ سالی ۲٠٠٥ ژمارەكە هەر ۹ دادوەرن و ئەندامی ئاینی و مذهبی تیانیە،ئەمەش تارادەیەك دادگاكە لە فۆرمە مەدەنیەكەدا دەهلیتەوە و رێگرە لە هێنانەكایەی ئەندامی مەزهەبی و ئاینی بەتایبەت شیعبۆیە لەدەرئەنجامدا هەنگاوێكە باشەی زیاترە و ئەو كیشمەكیشمەی نەهیشت .

۲_ تەمەنی خانەنشینی بە (٧٢) ساڵ دیاری کردووە، ئەمەش کۆکە لەگەڵ زۆربەی یاساکانی دادگای باڵا لە وڵاتانی جیھان و عەرەبی کە تەمەنی خانەنشیان بەستۆتەوە بە تەمەنی ئەندامانی دادگاکە نەک ژمارەی ساڵانی خزمەتیان لەو دادگایە، باشی ئەمەش لەوەدایە کە ئەگەر بە ساڵانی خزمەت بێت لەوانەیە کەسێک کە دەبێتە ئەندام تەمەنی (٧٠) ساڵ بێت، بەپێی پڕۆژە یاساکە بوایە ئەم کەسە دەیتوانی تا تەمەنی (٨٢) ساڵی لە دادگاکە بمێنێتەوە ئەمەش تەمەنێکی زۆرە،

‏۳_‎ سەرۆک و ئەندامانی دادگای ئیتیحادی بەھەر ھۆیەک بێت نەتوانرا لەبەردەم سەرۆک کۆمار سوێندی دەستوریی بخۆن، ئەوا لەبەردەم
‏‎ سەرۆکی پەرلەماندا سوێند ئەخۆن، ئەمە هەنگاوێكی مەترسیدارەو دژە لەگەڵ سیستەمی فیدراڵی دنیا، کە سوێند خواردنیان لای پەرلەمان نیە، ئەو خوێندنەوەیەشی بۆ دەكرێت دژی كوردە چونکە سەرۆك كۆمار لای كوردە.

٤_ سەبارەت بە ئەندامانی دادگای ئیتیحادی راستەوخۆ لەلایەن دام و دەزگای دادوەری عێراق دەستنیشان دەكرێن، بەبێ ڕەچاوكردنی ڕۆلی ئەنجومەنی دادوەری هەرێم، دەبوو بە ئاشكرا ڕۆڵی دادوەری هەرێم هەبێت لە دانانی دادوەرانی كورد، ئەمەش شیاوی ڕەخنە و مەترسییە بۆ ئێمەی كوردو دژە بە مافی ئێمە، كە لەیاسا كۆنەكە بەو چەشنەبوو مافی هەرێمی كوردستان بووە.

٥_ هەموارەكە ڕێژەی یاسایی بۆ كۆبونەوە و بڕیاردانی دەستكاری نەكردوە وەك خۆی هێشتویەتیەوە، كەلە پرۆژەكەدا خاڵی كێشمە كێشم و ناكۆكی بووە.

٦_ لە پڕۆژە یاسا تازەکە ئەندامانی ئێستای دادگای فیدراڵی کرابوون بە ھاوبەش لە ھەڵبژاردنی ئەندامانی تازەی دادگای فیدراڵی، بەڵام لەم ھەموارەدا ھاوبەشی ئەندامانی ئێستای دادگای لە ھەڵبژاردنی ئەندامانی تازەی دادگای ئیتحادی لابردووە، ئەمەش ھەنگاوێکی باشە، چونکە وەک دەگوترێت ئەندامانی ئێستا بەشێکیان بە سەرۆکی دادگاکەشەوە تێکەڵی پرۆژەی سیاسی بوون و نزیکن لە ھەندێ کەسایەتی سیاسی عیراقی و سەربەخۆیی خۆیان لەدەستداوە.

لەڕووی زیان و بەرژەوەندی كوردەوە:
دۆخی سیاسی و پەرلەمانی و هەڵبژاردنی پێشوەختە و رەوایەتی شەرعیەتی یاساكانی پەرلەمانی عێراق لەروی دەستوریبونەوە وای دەخواست دادگای فیدراڵی پێویستی هەنوكەیی بەكاراكردنەوەو تفعیل كردنی هەیە، لەنێوان بژاردەی یاسایەكی تازە كە مادەو بڕگەی زۆر مەترسیداری تێدابوو لەگەڵ هەمواری الامری ۳٠ سالی ۲٠٠٥ ی دادگای ئیتیحادی، هەموارەكە سەرباری نەبوونی ڕێژەی دوو لەسەر سێ بۆ دەنگدانی، هەنگاوێکە خراپی و زیانی كەمترە بۆ ئێمەی كورد، هەرچەندە ئەم هەموارەش درێژە پێدەری بەكارهێنانی سیاسەتی لاوازكردنی پێگەی هەرێمی كوردستانە بەرامبەر بە بەغداد، بەڵام لە هەڵبژاردنی خراپ و خراپتر، پێویستە بەدوای ئەو ڕێگە چارەدا بگەرێین كە كەمترین زیانی هەیە بۆ كورد، یەك ڕیز و یەك هەڵوێست بین لە پێناو پاراستنی مافەكانمان و قەوارەی هەرێمی كوردستان.

چۆمان محمد علی
رێكخەری ژوری یاسایی
۱۹/۳/۲٠۲۱