ناسیح مەجید
وڵاتانی جیهان لەپێناو بەدی هێنانی ئامانجە سیاسیەكانی خۆیاندا، هەمیشە لەململانیەكی بەردەوامدان، زۆر جاریش ناوچەیەك دەبێت ناوەندی ئەو ململانییەو ڕەنگە دانیشتوانی ئەوناوچەیەش خوازیاری ئەوە نەبن ،هەندێ جاریش بەپشت بەستن بەكۆمەڵێك پرانسیب و لێدوانی دەمارگیرانە وا لەدانیشتوانی ئەو ناوچانە دەكرێت كە ببنە ئامڕازێك بۆ پەلكێش كردنیان بۆ ناو گەمە سیاسی و بەرژەوەندی ویستیەكە ، نیوەدورگەی قرم ئەمڕۆ بۆتە ناوەندی ململانێی نێوان هێزە گەورەكان ،كە لەئێستادا بەڕای زۆرێك لە تویژەرانی سیاسی ئەم هەرێمە بۆتە گەورەتین ناوەندی ململانێی گەرمی جیهانی لەدوای جەنگی دووەمی جیهانیەوە تا ئەمڕۆ ، جیهان ئەمەی بەخۆیەوە نەدیبێ.
(قرم) واتاكەی چییە؟
(قرم) وشەیەكی توركییە بەواتای قەڵا دێت ،بۆ ئەم مەبەستەش بۆ ماوەیەكی زۆر توركە تەتارەكان باڵادەست بوون بەسەریداو فەرمان ڕەواییان تێدا كردووە ناوی زۆرینەی ناوچەكانی توركین .
پێگەی نیوە دورگەی قرم لە ڕووی جوگرافیاوە:
نیوەدورگەی قرم دەكەوێـە باشوری وڵاتی ئۆكرانیاوەو لە بەشی بەشورەوەی( دەریای ڕەشە) و لەبەشی باكوریشەوە (دەریای ئازۆف ) ـە لەساڵی 1954 سەرۆك كۆماری یەكیەتی سۆڤیەتی جاران (نیكیتا خرۆشۆف ) ئەم نیوە دورگەیەی بەخشیە ئۆكرانیا لەپێناو بەهێز كردنی پەیوەندی سیاسی نێوان یەكیەتی سۆڤیەت و ئۆكرانیا .
دانیشتوانەكەی:
ژمارەی دانیشتوانی نیوە دورگەی قرم نزیكەی ملیۆنێك و سێ سەدو پەنجاو پێنج هەزار كەسە و دانیشتوانەكەی لە ئێستادا پێك هاتووە لەسەد نەتەوەی هەمە جۆر و بەڵام سەرەكیترین پێك هاتەی دانیشتوانەكەی ، بریتین لە ڕوسی – توركی تەتار – ئۆكرانی ، لەساڵی 1443 وە تەتارە توركەكان زاڵ بوون بەسەریداو پاشان لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی پێك هاتوون و بەم شێوە ئەم هەرێمە بۆتەبەشێك لەخاكی دەوڵەتی عوسمانی تاساڵی 1873 و لەپاش شەڕو پێكدادانێكی درێژ خایەنی نێوان ڕوسەكان و دەڵەتی عوسمانی بەپشتگیری ئەوروپا ڕوسەكان سەركەوتن و نیوەدورگەی قرمیان داگیر كرد .لەساڵی 1917 دا یەكیەتی سۆڤیەت دەسەڵاتی خۆ بەڕێوەبەری دایە قرم بەڵام ئەم دەسەڵاتە تەنها بریتی بووە لەناوێكی بێناوەڕۆك و بەتایبەتی لەدوای ساڵی 1940 كەلەلایەن ئەڵمانەكانەوە داگیر كرا و ڕوسەكانیش وەك تۆڵە كردنەوەیك لەوەی كە گوایا توركە تەتارەكان یارمەتی سوپای ئەڵمانیایان داوە لەدوای ساڵی 1944 تا ساڵی 1967 تێكڕای دانیشتوانە توركەكانیان ڕاگواست بۆ ئاسیای ناوەڕاست و سیبریا و بەشێكی زۆر لەو دانیشتوانە ڕاگوازراوانە مردن و كوژران ،لەسالی 1988 لێبردنی گشتی ڕاگەیەنرا بۆ گەڕانەوەی دانیشتوان بۆ ناوچەكانی خۆیان و بەشێكی كەمی ئەو دانیشتوانەی گەڕانەوە بۆ قرم .لە ئێستادا 13% دانیشتوانی قرم توركی تەتارن .
قرم وەك ناوچەیەكی ستراتیژی
ئەوەی سەیری مێژووی ڕوسیا بكات دەستەواژەیەك دەبینێت كە ناوی لێنراوە خەونی قەیسەرەكانی ڕوسیا ،ئەمەش مەبەست پێی گەیشتنی دەسەڵاتی ڕووسی بووە بۆ دەست ڕاگەیشتنیان بە ئاوەگەرمەكان ،دەریای ڕەش و نیوەدورگەی قرمیش بوونەتە بەشێك لە ستراتیژیەتی خەونی قەیسەرەكان ،نەك هەر ئەوەندەش دەست گرتن بەسەر نیوەدورگەی قرم دا واتا دەست گرتنە بەسەر دەریای ڕەشدا، كە ئەمڕۆ بۆتە ناوەندێكی بازرگانی گەورە لەدوای ناوچەكانی كەنداوی عەرەبی لەڕووی بەرهەم هێنانی وزەوە ،بەتایبەتی : نەوت – گازی سروشتی – خەلوز.ئەمە لەڕووئابورییەكەیەوە لەڕووی سەربازیشەوە ناوەندێك بووە بۆ هێزە دەریاییەكانی ڕوسیا و بەتایبەتی لەدوای ساڵی 1917 ،كە شۆڕشی بەلشەفی ڕووی دا ئەم ناوچەیەی كردە ناوەندی سوپای دەریایی خۆی .هەتا ئێستاش بەشێكی سەرەكی هێزە دەریاییەكانی ڕوسیا لەبەندەرەكانی ئەم هەرێمەدا بوونیان هەیە.
قرم وەك ناوەندێكی ململانێ
لەدوای هەڵوەشاندنەوەی یەكیەتی سۆڤیەت و بەتایبەت لەدوای ساڵی 1989 و نیوەدورگەی قرم گەڕێنرایەوە ژێر دەسەڵاتی ئۆكرانیاو ئەو دەوڵەتەش بەپێی دەستووری وڵات مافی خۆبەڕێوەبەری دایەدانیشتوانەكەی ،لەساڵی 2014 دەوە ڕوسیا دەستی كردووە بەدەست وەردان لەكاروباری ئەم هەرێمەو داگیری كردووە لەڕێگای ڕاپرسیەكەوە دانیشتوانەكەی ناچار كراون دەنگ بدەن لەبەرژەوەندی لكاندنی ئەم هەرێمە بە ڕوسیاوە ، وڵاتی ئوكرانیان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەم بڕیارەی ڕوسیایان بەبڕیارێكی ناشەرعی داناوە و داوای گەڕانەوەی هەرێمەكە دەكەن بۆ ژێر دەسەڵاتی ئۆكرانیا وبەتایبەتیش وڵاتانی ئەندامی ناتۆ سورن لەسەر ئەم داوكارییە ،چونكە حكومەتی ئێستای ئۆكرانیا پشتگیری ڕۆژئاوایی لێدەكرێت لەدژی جوڵانەوەكانی ڕوسیا لەناوچەكەداو دەوڵەتەكەشی بۆتە ئەندامێك لە ئەندامانی پەیمانی سەربازی باكوری ئەتلەسی ناتۆ.ئەم هەنگاوەی حكومەتیش بۆتە جێگای نیگەرانی وڵاتی ڕوسیا .
قرم و پێش هاتە نوێیەكان
لەدوای دروستبوونی ململانێی نێوان ڕوسیا و توركیا بەتایبەت لەدوای هاتنە ناوەوەی هێزەكانی ڕوسیا بۆ وڵاتی سوریا ،ئەو ململانیەی شێوازێكی تری بەخۆوە گرتووە و بەتایبەتی تر كاتێك توركیا فڕۆكەیەكی ڕوسی خستە خوارەوە ،ئیتر پەیوەندی نێوان ئەم دوو وڵاتە ڕۆژێك پاشەكشە ئەكات و ڕۆژێكیش گەشەدەكات ،هۆكارێكی تری ئەم هەڵكشان وداكشانەی پەیوەندیەكانی نێوان ڕوسیا و توركیا ئەگەڕێتەوە بۆ ئەو كارە دژ بە بنەمای دبلۆماسیەی سەرۆكی ڕووسیا (فلادیمێر پۆتین) كەبەرانبەر بەسەرۆك كۆماری توركیا نواندی و ئەویش بەردەوام نەخشە دەكێشێت بۆ تۆڵە لێكردنەوەی ،مەیدانی جەنگەكانی سوریا – لیبیا – هەرێمی كەرباغ، باشترین شاهیدن بۆ ئەمەو توركیا لەڕووی سەربازییەوە دۆسیەی چەكە پێشكەوتووەكانی ڕوسیای هەرس پێهێناوە و ئەمەش ڕوسیای زۆر تەنگەتاو كردووە ،بەتایبەتی تر كە ئێستا ئۆكرانیا و توركیا پەیوەندی سەربازیان هەیەو بەلێشاو چەكی توركی و یارمەتی سەربازی توركی لەبەرژەوەندی سوپای ئۆكرانیادا ئامادەو پێشكەش كراوە .ڕۆژانەش سوپای هەرسێ وڵات ڕوسیا – ئوكرانیا – توركیا دەست لەیەكتر ئەوەشێنن و هەموشیان بە پەیمانی سەربازی ناتۆشەوە خۆیان بۆ جەنگێكی گشتگیر ئامادە دەكەن.
بەدوریش نازانرێت لە ئەگەری ڕوودانی ئەم جەنگەدا ،ئەوەی بەدوایدا دێت سەرنەكێشێت ، بۆ جەنگی جیهانی سێیەم و بەمەش نیوە دورگەی قرم ئەبێتە مەنجەڵە هەڵم پەستەكە بۆ ململانێ جیهانییەكان.