فشاری چینی مام ناوەند لە سەر حكومەت، ئێران دەگێڕێتەوە بۆ سەردەمی زێڕین؟

پەیمانگای " پرۆكنجز"ی ئەمریكی وتارێكی جەواد ساڵحی ئەسفەهانی بڵاو كردۆتەوە، كە نوسەر تیشك دەخاتە سەر ڕۆڵی چینی مام ناوەند لە ئێران و ئاستی فشارەكانی بۆ سەر حكومەت، بەشێوەیەك كە دەسەڵاتدارانی ئێران ناچار بكەن كە جارێكی دیكە بەرەو ڕێكەوتنێكی دیكەی ئەتۆمی هەنگاو بنێن.
نوسەر لە بەشێكی وتارەكەیدا باس لە كۆبوونەوەیەكی ناڕاستەوخۆ دەكات، كە ئەمریكی و ئێرانیەكان ئەم هەفتەیە لە ڤییەنای پایتەختی نەمسا ئەنجامیان داوە، لە كۆبوونەوەكەدا ڕێك كەوتوون لەسەر گەڕانەوە بۆ ڕێكەوتنە ئەتۆمیەكەی ساڵی 2015، كە لە نێوان ئەو دوو وڵاتەو بەبەشداری چەند وڵاتێكی دیكە واژۆیان كردووە.

هێشتا ملیۆنەها ئێرانی بەدەست خراپی لایەنی ئابورییانەوە دەناڵێنن، هۆكارەكەشی بۆ سزاكانی ئەمریكا و بڵاو بوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا دەگەڕێتەوە، لەو چوار چێوەیەشدا ئیدارەكەی بایدن چاوەڕێی ئێرانە بۆ ئەوەی پێش سوككردنی سزاكان بۆ ڕێكەوتنە ئەتۆمیەكە بگەڕێتەوە.

ویستی چینی مام ناوەند نەك سزاكان:

دواخستنی چارەسەر كردنی ناكۆكیەكانی نێوان ئەمریكا و ئێران لەسەر بەرنامە ئەتۆمیەكەی ئێران،قورسیەكەی تەنها ئەوە نیە كە كێ یەكەمجار هەنگاو دەهاوێژێت، بەڵكو زەحمەتیەكەی بۆ ئێران ئەوەیە، كە تا چارەسەركردنی ڕێكەوتنەكە دوا بكەوێت، هەڵوێستەكانی لاوازتر دەبێت.

ئەوەی ئێرانی لە ساڵی 2013 بۆ سەر مێزی دانوستان ڕاكێشا، خراپی باری ئابوری نەبوو، چونكە ئەو كات ئیدارەی باراك ئۆباما سزای ئەوپەڕی توندی نەسەپاندبوو، بەڵكو هۆكاری دانوستانی ئێران لەسەر ویستی چینی مام ناوەند بوو، ئەوان دەیانویست لەڕێگای باشبوونی دۆخی ئابورییان بگەن بە ئابوری جیهانی، ئەمەش تەنها بە باش بوونی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ڕۆژئاوا فەراهەم دەبوو.

دوای چەند مانگێك لە سەپاندنی سزاكان، بەهای دراوی ئێرانی بەشێوەیەكی بەرچاو داڕما، ئەمەش بووە هۆی خراپبوونی دۆخی گوزەرانی خەڵكی ، لە نێو خەڵكیشدا چینی مام ناوەند زۆرترین زیانیان لەم دابەزینی بەهای تمەن بەركەوت، هەتا سزاكان توند بكرایە زیانەكانیش خراپتر دەبوون.
خراپبوونی دۆخی ئابوری، كەبەهۆی سزاكانەوە سەری هەڵدا، هەروەها پابەند نەبوونی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە بەڵێنەكانیانەوە، چینی مام ناوەندی ئێرانی گەیاندە قۆناغێك كە چاو بە ئایندەی خۆیان بخشێننەوە، بەو پێی ئەوان تاكە هێزی گۆڕانكارییەكانن، ئەو داهاتووەی كە تیمی بایدن و رۆحانی لە چەند هەفتەی داهاتوودا لە ڤییەنا دیاری دەكەن.

فشاری جەماوەری و زیادبوونی چینی مام ناوەند لە ئێران:
نوسەر باس لە گۆڕانكارییەكان لەچینی مام ناوەندی ئێران و زیادبوونی ئەو چینە لەنێو كۆمەڵگەی ئێران دەكات، كە پێش 15 ساڵ لە سزاكانی ئۆباما لەساڵی 2011دا ڕووی داوە، بەهۆی گەشەی ئابوری و زیادبوونی بەرهەمی ناوخۆیی و زیادبوونی داهاتی تاك، ملیۆنەها ئێرانی لە چینی هەژارییەوە بوون بە چینی مام ناوەند، ئەو گۆڕانكارییە بەهۆی چاكسازییەكان لە بازاڕی ئێرانی دوای وەستانی جەنگ لەگەڵ عیراق سەری هەڵدا، هەروەها بەهۆی وەبەرهێنانی گشتی لە ناوچە لادێنشینەكانەوە بوو، كە بووە هۆی باش بوونی كەرتی خوێندن و تەندروستی، ئەمە جگە لەوەی بەرز بوونەوەی نرخی نەوت لە دەیەی یەكەمی سەدەی بیست و یەكدا، هۆكارێكی بنەڕەتی بوو بۆ بوژانەوەی خەڵكی و زیادبوونی چینی مام ناوەند.
لەو ماوەیەدا ئامارە بنكۆڵكارییەكان ڕوونی دەكەنەوە، كە چینی مام ناوەند لە ناوچەی شارنشینەكان بۆ دوو هێندە زیادی كردووە، لەو ماوەیەدا چینی مام ناوەند بەشێوەیەكی بەرچاو لە ئێران زیادی كرد، بەشێوەیەك ڕێژەیان لە %28ەوە بۆ %60 زیادی كرد،واتە زیاتر لە نیوەی كۆمەڵگەی ئێرانی-یان پێكدەهێنا و پێش چینی هەژاران كەوتن،چونكە چینی هەژاران ڕێژەكەیان بۆ %33ەوە بۆ %7 دابەزی.

هێزی هەڵبژاردن:

نوسەر ڕوونی دەكاتەوە، كە بەوپێیەی چینی مام ناوەند گەورەترین چینی كۆمەڵگەی ئێرانین و خاوەنی بەرزترین ئاستی خوێندنن،لە ساڵی 1997دا كوتلەیەكی گەورەی دەنگدانیان پێكهێنا، بۆیە ئەو كات یەكەم سەرۆكی میانڕەوی ئێرانی هەڵبژێردرا كە پشتگیری لە نزیك بوونەوە لە ئێران دەكرد، ئەویش محمد خاتەمی بوو، لەو كاتەدا چینی مام ناوەند تەنها لە %30.5ی كۆمەڵگەی ئێرانیان پێكدەهێنا، هەروەها لە %56.1 دانیشتوانی ئێران ئەوانەی مافی دەنگدانیا هەبوو خوێندەوار بوون(ئەو كەسانە بوون تەمەنیان لە 16 ساڵ زیاتر بوو، هەروەها بەلانی كەمەوە خاوەنی بڕواناكەی ناوەندی بوون)بەڵام بەهاتنی ساڵی 2011، ڕێژەكەیان لە %59.8ەوە بۆ %80.9 بەرزبوویەوە.

ڕوحانی لە ساڵی 2013 سودێكی زۆری لە پاڵپشتی ئەو چینە بینی، ئەو بەڵێنی پێدان كە كۆتایی بە سزاكان بهێنێت و پەیوەندییەكانی لەگەڵ ڕۆژئاوا چاك بكات، روحانی بەڕێژەی لە %51 لە نێو شەش كاندیدا سەركەوتنی بەدەستهێنا، هەروەها دوای چوار ساڵ و دوای ڕێكەوتننامەی ئەتۆمی بوژاندنەوەی ئابوری و كەمبوونەوەی سزاكان لە ساڵی 2016دا، روحانی بە جیاوازییەكی زۆر سەركەوتنی بەدەستهێنا.

سزاكان و ڕێكەوتننامەی ئەتۆمی:

نوسەر ئاماژە بەوە دەكات، كە سزاكانی سەردەمی ئۆباما هۆكارێك بون بۆ ڕێكەوتنی ئەتۆمی، چونكە ڕێگایەكی باشی نیشانی ئێرانیەكان و چینی مام ناوەند دا،ئەو ئەو ڕێگایەی نیشانی ئێران دا، كە بەهۆی تموحی بەرنامەی ئەتۆمیەوە دەتوانێت بگات بە ئابوری جیهانی، هەروەها سزاكان سەركەوتوو بوون، چونكە سیاسەتەكانی ئەمریكا بۆ گۆڕینی سیستەمی فەرمانڕەوایەتی نەبوو، چینی مام ناوەندی دژی دەسەڵات هان نەدا.
بەڵام بە پێچەوانەی سیاسەتەكانی ئۆباماوە، دۆناڵد ترامپ داوای لە مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی وڵاتەكەی كرد، كە كارێك بكات تاران تەسلیم ببێت، هەروەها ئیدارەی ترامپ چەندین جار باسیان لە گۆڕینی ڕژێم دەكرد، هەروەها داوایان لە ئێرانیەكان دەكرد، كە بۆ كۆتایی هاتنی حكومەتی وڵاتەكەیان بەشداری بكەن، ئەمریكا لەكاتێكدا ئەم داوایەی ئاراستەی ئێرانیەكان دەكرد، هیچ هەنگاوێكی بۆ ڕەوینەی ترسیان لە داهاتووی وڵاتەكەیان خۆیان نەهاویشتبوو، بۆیە چینی مام ناوەند بە شێوەیەكی باش بەدەم بانگەوازەكەوە نەهاتن، سەرقاڵی ژیانی خۆیان بوون، كە سزاكانی ئەمریكا تەواو قورسی كردبوون.
لە پایزی ساڵی 2018دا، كاتێك خۆپیشاندانەكان لە ئێران بەهۆی زیادبوونی نرخی سوتەمەنیەوە سەری هەڵدا، چینی مام ناوەند لەنێو خۆپیشاندەراندا نەدەبینران.

داهاتووی چینی مام ناوەند:
ئیدارەی بایدن، سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەكەی بەشێوەیەكە كە خزمەت بە چینی مام ناوەندی ئەمریكا دەكات، بەڵام پێویستە چاو خشاندنەوەیەك بە چینی مام ناوەند لە وڵاتانی دیكەش بكات، بەتایبەت لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەراست، كە كۆڵەكەی دیموكراسین، بەڵام ئەم گەشە سەندن وكاریگەرییە لە دۆخی ئابورییەكی خراپدا نایەتەدی.

ڕاپرسیەكان لەسەرەتای ساڵی 2021دا ئەوە ئاشكرا دەكەن، كە خراپی دۆخی خەڵكی ئێران، تێروانینی ئێرانیەكانی گۆڕیوە، ئەوان كەمتر پشتگیری لە سیاسیە میانڕەو جیهانگیرییەكان دەكەن، لە كاتی ڕێكەوتنی ئەتۆمی بەڕێژەی لە %80 پشتگیریان لە ڕێكەوتنەكە دەكرد، بەڵام ئێستا بۆ %50 دابەزیوە، زۆرینەی خەڵكی ئێران پێیان وایە پێویستە حكومەتەكەیان چاوەڕێی لابردنی سزاكان بێت، پێش ئەوەی دانوستان لەگەڵ بایدن بكەن.
هەروەها ڕاپرسیەكان ئەوە دەردەخەن، كە جەماوەری روحانی ڕووی لە كەمی كردووە، لە سێ كەس تەنها یەك كەس بۆچوونیان بەرامبەری ئەرێنیە، بەڵام لە كۆی چوار كەس سێ كەس پشتگیری لە ئیبراهیم رەئیسی دەكەن، ئەو كەسەی كە لە ساڵی 2017دا بە جیاوازییەكی بەرچاو بەرامبەر بە روحانی شكستی هێنا.