لەگەڵ دەرکەوتن و بڵاوبونەوەى تەریقەتى نەقشبەندى کوردستاندا لەسەر دەستى مەولانا خالیدى نەقشبەندى (١٧٧٣-١٨٢٧)، دواى ئەوەى مەولانا لەگەڵ ناوەندە دینیە تەقلیدیەکى کوردستان تووشى ململانێ بووە، لە کۆتاییدا ناچار بووە لە نیشتمان کۆچ بکات و بڕوات بۆ وڵاتى شام، لەدواى کۆچى مەولانا خالید، شێخ عوسمان سیراجەدینى (١٧٨١- ١٨٦٧ز) یەکەمى تەوێڵە بووەتە شوێنگرەوەو شێخى تەریقەتى نەقشبەندى، هەرچەندە لەدواى کۆچى مەولانا شێخ عوسمان چوەتە سلێمانى و ماوەیەک لە خانەقاى مەولانا خالید بەردەوام بووە لەسەر ئیرشاد و تەدریس، بەڵام پێدەچێت بارودۆخى دینى ئەوکاتەى سلێمانى لەبار نەبووبێت و دژایەتى کرابێت، هەربۆیە زۆر نەماوەتەوەو گەڕاوەتەوە تەوێڵەو خوێندنگەو خانەقاى کردووەتەوە.

بیهێننه‌ پێش چاوتان ئه‌گه‌ر كاربه‌ده‌ستانی كورد ڕاسته‌وخۆ ئیتڵاعاتی ئێرانی و میت-ی توركی و هه‌ر دووژمنێكی سه‌رسه‌ختی دیكه‌ی كورد بووایه‌ , كشتوكاڵی كوردستانی هه‌ربه‌م ده‌رده‌ ده‌برد كه‌ ئێستا شۆڕشگێڕانی كوردستان بردوویانه!!

لەساڵی (١٩٨٦) دا بەڵگەنامەیەکی زۆر نھێنی و زۆر گرنگ دۆزرایە بە ڕێکەوت، ئەم بەڵگەنامەیە بەناونیشانی (silent weapons for quiet war) بوو، کە بەرواری نووسینی دەگەڕایەوە بۆ ساڵی ١٩٧٩ و بەشێوەی نامێلکەیەک بوو . کاتێک شارەزایان پشکنینیان بۆ کرد بۆیان دەرکەوت ئەم نامیلکەیە لەلایەن ھەندێ بازنەی لوتکەی دەسەڵات و سەرمایەدارە جیھانییەکان و ھەندێ شارەزا و خەبیر لەبوارە جیاوازەکاندا دانرابوو.

ئەو پیاوەیان كوشت، بۆ ئەوەی پەیامێكیان بگات!، یەكێك لە حیكایەتەكانی بەغدایان كوشت.

زۆرینەی گۆڕانكارییە سیاسی و مەیدانیەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دوو دەیەی یەكەمی سەدەی بیست و یەكدا، ئەوەیان دەرخستووە كە ئەمریكا و وڵاتانی عەرەبی لەسەر ئاستی ناوچەكە پاشەكشەیان كردووە.

نزیك دەبینەوە لەتێپەرینی یەك سال بەسەر پێكهینانی ئەم كابینەی حكومەتی هەریم،یەكێك لە دروشم و بەرنامەی كاری حكومەت بەگژاچونەوەی گەندەلی و ئەنجامدانی چاكسازی بوە،حیزبە بەژداربوەكان(یەكێتی و پارتی و گۆران) بە ئامانجی چاكسازی و روبەروبونەوەی گەندەلی بەژداریان لەحكومەت كردوە،سەرۆكی حكومەت لە چەندین دۆخ و وتاردا ئەنجامدانی چاكسازی وەك شوناسی ئەم كابینەی حكومەت ناساندوە،بەردەوام جەختی لێكردۆتەوە،بەڵام هەنگاو رێگەكان زۆر سست و لاوازن بۆ روبەروبونەوەی گەدەلی و چاكسازی ریشەی موقارەنەتەن بە گەورەی قەبارەی گەندەلی وگرتنەوەی سەرجەم سێكتەرەكان،بەهانەو پاساوەكان وەك رابردو ریز كراون لە دەستەوەستاوییان بۆ ئەنجامدانی چاكسازی ریشەی و كرداری،بەداخەوە گەندەلی لەرابردو بۆ یەكێتی وپاری هۆكاری گەشە و ژینگەی لەباری مانەوە و بەردەوامیان بوە،بۆیە هەر هەنگاوێك بنین دژ دەبێت لەگەل بەرژوەندی دارای حیزبی و خواستی كادرە دلسۆزەكانی حیزب،

سەرۆك وەزیرانی عێراق بەیاننامەیەكی لەسەر دەستدرێژی و هێرشەكانی توركیا بۆ سەر خاكی عێراق بڵاو كردەوە و داوای لەو وڵاتە كرد بە زووترین كات هێرشەكانی ڕابگرێت.

بریتییە لەسووڕان و بادرانی بۆڕی گواستنەوەی تۆماو{بوربوخ} (Spermatic Cord) بەدەوری خۆیدا کەدەبێتە هۆی ڕێگریکردن و وەستانی چوونی خوێن بۆ هێلکەی گوون و تۆوەڕۆ بچوکەکانی ناوی، کەبەزۆری لەتەمەنی (۱۰-۳۰) ساڵی و بەتایبەتی لەتەمەنی (۱۲-۱٥) ساڵی ڕوودەدات، بەڵام ئەگەری ڕوودانی لەهەر تەمەنێکدا لەئارادایە.

هەر كارێك لەدنیادا ئەنجامدەدرێت لەبەرامبەرداو هاوتەریب لەگەڵیدا بەپرۆسەیەكدا دەڕوات‌و تەواو دەبێت ئەویش پێی دەوترێت چاودێری، جا ئەمە بەپێی سروشت‌و كارەكە دەگۆڕێت، لەدەوڵەتدا دەبێت دامەزراوە رۆڵی ئەم چاودێرییە ببێنێت وەك ( پەرلەمان بەسەر حكومەتەوە) ( كۆمەڵێك دامەزراوە بەسەر دامەزراوەكانی گشتی) بەڵام بۆ تاك‌و دەرەوەی حكومەت ئەم چاودێرییە دەگۆڕێت بەنمونە تاكێك لەوانەیە چاودێرو لێپرسینەوەكەی یەكێك لەمانە بێت ( ئاین، داب‌و نەریت، پرەنسیپ،كەس، حزب،هتد..). لەدوای بوونی چاودێر وەك ناو بەشی دووەم دێتەكایەوە ئەویش لەگەڵ بوونی چاودێرەكەدا تاچەند كاریگەرە؟ ئایا تەنیا بوونە وەك هەیكەل‌و ناو؟ یاخود بەپێچەوانەوە.

تورکیا، لە چەند ساڵی ڕابردوودا شتێکی نەوتووە کە دواجار نەیکات، و نەبێتە واقیع. نیگەرانییە( ئەمنییەکانی) تورکیا لە رۆژئاڤای کوردستان، بۆ دروستکردنی (ناوچەیەکی ئارام) سەرەتا، تەنها لەسەر ئاستی میدیاو گوتار و لێدوانی سیاسییدا پەرەی پێدرا، دواجار هێز کۆکرایەوەو بەهۆی خراپی رەوشی سوریاو جێبەجێکردنی تیۆری واقیعگەرایی لەلایەن ئەنکەرەوە، دوای شەڕێکی قورس، هێز، وەک تاکە فاکتەری شەڕەکە، هۆکاربوو بۆ دروستکردنی ناوچەی ئارام. تورکیا، شەڕی بەرژەوەندی خۆی دەکات، باری ناوچەیی و نێودەوڵەتی بۆ هەر کارێک کە بیەوێت قۆستۆتەوە.

لە دوای سێپتەمبەری ساڵی 2015دا كاتێك ڕوسیا بڕیاری دا بەهێزی سەربازی دەستوەردان لە كاروباری سوریادا بكات و هێزی بەرەو ئەو وڵاتە جوڵاند، پەیوەندیە نێودەوڵەتی و هەرێمی و ڕووداوەكان گۆڕانكاری بەسەردا هات، مۆسكۆ وەك زلهێزێكی ناوچەكە هاتە ناو ململانێكان و بۆ بەرگری لە ئەسەد چەندین بنكەی لە سوریا دامەزراند، توركیاشی لە هەرچوارلاوە گەمارۆدرا، لەم نێوەندەدا توركیا ناچار بوو مامەڵە لەگەڵ دوژمنەكەی ڕابردووی و نەیاری هاوپەیمانەكانی بكات.

لەم چەند ساڵەی دوایدا چەندین گروپی چەكداری شیعە لە عیراق دەركەوتوون، هەندێكیان بەرپرسیارێتی خۆیان لە هێرشەكانیان بۆ سەر بنكەكانی ئەمریكا لە عیراق ڕاگەیاندووە، بەشێكی دیكەشیان هیچ چالاكییه‌كى خۆیان ئاشكرا نەكردووە، بەڵام هەموویان لە یەك ئامانجدا بەشدارن، ئەویش هەڕەشە و بە ئامانجگرتنی بنكەكانی ئەمریكا و دەركردنیان لە عیراقە.

زاراوه‌ی بندیواره‌كان، زاراوه‌یه‌كی نوێیه‌ له‌ زمانی كوردی و له‌ هه‌شتاكانی سه‌ده‌ی بیسته‌مه‌وه‌، ئه‌و كاته‌ی حكومه‌تی ئێراق هێزه‌كانی عه‌شایری سووك، واته‌ فه‌وجی جاشه‌كانی تۆمار ده‌كرد، جێگای خۆی كرده‌وه‌، ئه‌مه‌ش به‌و كه‌سانه‌ ده‌گوترا، كه‌ له‌پێناو پاراستنی خۆیان ناویان لای سه‌رۆك جاشه‌كان تۆمارده‌كردو ده‌وامیان نه‌ده‌كرد، به‌رامبه‌ر ئه‌وەش‌ سه‌رۆك جاشه‌كه‌ مووچه‌كه‌یانی بۆخۆی ده‌گێرایه‌وه‌، ئه‌مه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی هه‌ردوولایاندا بوو، كه‌سی بندیوار ده‌یتوانی له‌ لایه‌ك ژیانی خۆی بپارێزت و نه‌چێته‌ به‌ره‌كانی جه‌نگ له‌ سوپای ئێراق، هاوكات بۆخۆی ده‌یتوانی كارێكیش بكات، سه‌رۆك جاشه‌كه‌ش مووچه‌یه‌كی بۆخۆی وه‌رده‌گرت و له‌پاڵ ئه‌مه‌ش چه‌ندانی تری به‌شێوه‌یه‌كی نایاسایی تۆمارده‌كردو مووچه‌كانیانی وه‌رده‌گرت، له‌راستیدا ئه‌م كه‌لتووره‌ له‌مێژووی كوردا شتێكی نوێ نیه‌، ئینگلیزه‌كان له‌سه‌رده‌می شێخ محمود، ئامۆزایه‌كی شێخیان، كه‌ قائمقامی ناوچه‌ی رانیه‌ بوو، به‌وه‌ تۆمه‌تبار ده‌كرد، كه‌ به‌زاراوه‌كه‌ی ئێستا زیاتر له‌ بیست بن دیواری هه‌بوو!

لەم دیدارەدا لەگەڵ " دیبلۆماتیک مەگەزین"، دکتۆر گۆران عەبدوڵا، پزیشکی هەناوی و هەڵگری بڕوانامەی دکتۆرا لە سیاسەتی تەندروستی، دەربارەی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە هەرێمی کوردستان دەدوێت و ڕەخنە لە ڕێکارو سیاسەتی حکومەتی هەرێم و وەزارەتی تەندروستی دەگرێت لە ڕووبەڕووبوونەوەی کۆرۆنادا.

هەرچەندە عێراق ئاڵۆزترین گۆڕەپانی سیاسییە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەهۆی دەست تێوەردانی وڵاتانی ناوچەكەو جوگرافیاو پێكهاتە جیاوازەكانی و ململانێی نێوان ئەمریكاو ئێران، ئاراستەی دروست لەم وڵاتە ئەوەندە ئاسان نییە، بۆ هەر هەنگاوێك دەیان و سەدان بەربەستی سیاسی و تایفی رێی پێدەگریت، بەڵام هەڵکەوتەو كەسایەتی كازمی وانیشان دەدات كە عێراق بەرەو مەركەزیەتێكی بەهێز ببات

جارێک لە مەلا عومەری هاوەڵی (شێخ عیزەدین )یان پرسیبو ( مەلا تۆ بەراستیتە بانگەشە بۆ مام جەلال ئەکەیت کە داوای دەوڵەتی کورد، بۆ هەر چوار پارچەکە پێکەوە ئەکات ؟ ) . وتبوی بەڵێ وایە !، وتبویان چۆن و بۆچی بۆمان ڕونبکەرەوە ؟ زۆر بەسانایی لە وەڵامدا وتبوی ( مام جەلال لەم شاخ و کێوە بەسەر چەند پێشمەرگەیەکی ئەودیوا ئەخوڕێ و بە گۆچان لێیان ئەدا، قابیلە حەز نەکا بەسەر هەمو کوردا بخوڕێ و کوردی هەر چوار پارچەکە دارکاریبکا ) . وتبویان لەمەی مام جەلال تێگەیشتین ئەی باشە شێخ عیزەدین کۆمەڵەیە و چۆن ئەڵێی ئەویش وەک مام جەلال حەز بە یەکبونی هەر چوار پارچەکە ئەکات ؟ لە وەڵامدا ئەڵێ شێخیش ئێستا زەکات و سەرفترە بەس لە خەڵکی سابڵاخ وەرەگرێ، قابیلە حەزنەکا لە کوردی هەر چوار پارچەکەی وەربگرێ !.

لە گەڵ زۆرتر بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە هەرێمی كوردستان، مێخەك بوویە پادشای نێو گژوگیاو ڕووەكە سروشتییەكان‌و بایەخێكی گەورەو فراوانی پەیدا كرد.

یه‌كێك له‌و كێشانه‌ى كه‌ به‌رده‌وام تووشی ژیانی سیاسی و پرۆسه‌ى حوكمڕانی ئێمه‌ ده‌بێت بریتیه‌ له‌ پیاده‌كردنی ده‌سه‌ڵات و هێز له‌ ده‌ره‌وه‌ى داموده‌زگا ده‌ستورى و یاساییه‌كان، واته‌ به‌ درێژایی چاره‌كه‌ سه‌ده‌ى پاش راپه‌رین و دروستبوونی په‌رله‌مان و حكومه‌تی هه‌رێم هه‌میشه‌ كه‌سانێك هه‌ن له‌ ده‌ره‌وه‌ى ئه‌و داموده‌زگایانه‌و له‌ سه‌ركردایه‌تی حیزبه‌كانه‌وه‌ چه‌قی پیاده‌كردنی ده‌سه‌ڵات پێكدێنن، ئه‌وان كۆنترۆڵى په‌رله‌مان و حكومه‌ت و ته‌واوی پرۆسه‌ى سیاسی ده‌كه‌ن، مه‌رج نییه‌ هه‌ڵبژێراوبن یان نوێنه‌رى ئیراده‌ى زۆرینه‌ى خه‌ڵكبن، به‌ڵام ئه‌وان سه‌ركرده‌ى مێژوویی و خه‌باتكارو پیاوی به‌هێزى حیزبن و ئه‌وه‌ش به‌سه‌ بۆ ئه‌وه‌ى بۆ هه‌میشه‌ سه‌ركرده‌بن و بڕیارى كۆتایی له‌ دانوستانه‌كان و قه‌یرانه‌كان و دابه‌شكردنی پۆسته‌كان و په‌یوه‌ندیه‌كاندا لاى ئه‌وانبێت.

مستەفا کازمی سەرۆکوەزیرانی نوێی عێراق لەدوای دەستبەکاربوونی، کۆمەڵێک چاکسازی و هەنگاوی باشی ناوە بۆ تێپەڕاندنی قەیرانەکانی عێراق و دەیەوێت بە هەموو توانایەوە توڕەی شەقامی عێراق دامرکێنێتەوە، لەدرێژەی ئەو هەنگاوانەدا، کازمی دەیەوێت هێزە میلیشیاکان لەعێراق قەبارەو هەژموونیان بچوک بکاتەوە، وە ئەمەش لەڕێگەی کەمکردنەوەی دەسەڵاتی ئەم هێزانە، بەشێک لەچاودێران ئەوە دەڵێن کە کازمی دەیەوێت قومارێکی ترسناک بکات هەم بەخۆی هەم بەعێراقیش، چونکە بەشێک لەو میلیشیایانە ڕاستەوخۆ پەیوەندیان هەیە بە ئێرانەوە کەمەش کارێکی ئاسان نیە، بەشێکی تر دەڵێن، ئەوەی کابینەکانی تری پێش خۆی نەیان توانی بەرامبەر میلیشیاکان بیکەن ئەوا کازمی دەستی پێکردووەو هەتاک ئێستا سەرکەوتووبووە.