ن. موستەفا مەلەكیان*
و. هەڵكەوت هەورامی
مرۆڤی مەعنەوی كۆمەڵێك تایبەتمەندی هەیە كە لە مرۆڤەكانی تر جیای دەكاتەوە، لێرەدا ناتوانین بڵێین ئەم تایبەتمەندییانە هەموویانن و مەرجی تەواو و پێویست هەر ئەمانەن كە باسیان دەكەین، بەڵكو دەتوانین بڵێین ئێمە تەنها مەرجی پێویست باس دەكەین نەك هەموو تایبەتمەندی و مەرجەكان، ئەوانیش ئەمانەن:
1- یەكەمین تایبەتمەندی مرۆڤی مەعنەوی ئەوەیە كە (دەبێت چی بكەم) یەكەمین بابەتی ژیانی ئەوە و هەر بابەتێكی تر جگە لە (دەبێت چی بكەم)، تەنها كاتێك گرنگی هەیە بۆی كە چارەسەرەكەی لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا كاریگەری هەبێت. بە پێوەری ئەو كاریگەریەی كە چارەسەری هەر بابەتێكی تر لە چارەسەركردنی ئەم بابەتە سەرەكیەدا بۆ ئەو بابەتە بە گرنگی قایلە و پێیانەوە سەرقاڵ دەبێت. ئەگەر كۆمەڵە بابەتانێك بن كە چارەسەركردنیان لە چارەسەری بابەتی ( دەبێت چی بكەم) هیچ كاریگەرییەكی نەبێت، لە بنەڕەتدا پێیانەوە سەرقاڵ نابێت.
2- بریتیە لەوەی كە ژیانی مرۆڤی مەعنەوی رەسەنە، ژیانێكی ناڕەسەن و رووت نیە. ژیانی رەسەن: واتە ژیانێك كە تەنها لەسەر بنەمای تێگەیشتن و دیاریكردنی خودە. لەم ژیانەدا تەقلید، شوێنكەوتنی هزر و بیرە گشتیەكان، كاریگەربوون لە ژێر هەڵچوونە گشتیەكان، پەرستشی بێ بەڵگە و ... هتد بوونی نیە و مرۆڤ تەنها لەسەر بنەمای عەقڵ و ویژدانی ئەخلاقی خۆی ژیان دەكات. هەر شتێكی لەسەر بنەمای عەقڵ و ویژدانی ئەخلاقی راست و دروست دیاری كرد، ئیدی كاری پێ دەكات وە گەرنا دەیخاتە لاوە.
3- مرۆڤی مەعنەوی ئەوەیە كە رازی و رەزامەندی لەمەڕ هەموو جیهانی بوون دەربڕیوە، لەوانە ئازار و رەنج و شەڕەكانی جیهان. (واتە بەم شتانە رازیە، چونكە رەزامەندی بە هەموو جیهان دەربڕیوە و ئەم شتانەش بەشێكن لە جیهانی بوون. و.ك)
لە هەمان ئەو كاتەی كە هەموو هەوڵی خۆی بۆ بردنی كاروبارەكان بەرەو ئاراستە و رووگەی چاكتر و باشتر دەدات، رەزامەندی لەمەڕ هەموو جیهانی بوونیشی ەربڕیوە. كتومت وەكو ئەوەی ئێوە هەموو ماڵەكەتان خۆش بوێت، بەڵام هەڵبەتە ئەگەر خشتێك لەو نێوانەدا لار بوو یان شكا، هەوڵدەدەن بیخەنەوە شوێنی خۆی یان چاكی بكەنەوە.
4- تایبەتمەندیەكی تر كە بۆ مرۆڤی مەعنەوی گەلێك گرنگە بریتیە لەوەی كە ئەو شتانەی دەگۆڕدرێن لەگەڵ ئەو شتانەی كە ناگۆڕدرێن لەیەكتریان جیا بكاتەوە، تاكو هەموو خەم و غەمی خۆی لە پێناو ئەو كاروباروشتانەی كە دەگۆڕدرێن و دەشێ بگۆڕدرێن بەكار بهێنێت و بە دوای ئەو شتانەدا نەچێت كە ناگۆڕدرێن. ئەو كاتە لە ناو كاروبارو و شتە گۆڕاوەكاندا هەر كامێكیان بە باشترین شێوە دەگۆڕێت.
5- تایبەتمەندی تر بریتیە لەوەی كە مرۆڤی مەعنەوی بە تەواوی جیاوازییەكانی هەرس كردووە و ئەوەی قبوڵكردووە كە خودی خۆی لەگەڵ مرۆڤەكانی تر جیاوازە و هەر مرۆڤێكی تریش لەگەڵ ئەمدا جیاوازە. ئەم بابەتەی لە رووی ئەخلاقی و لە رووی دەروناسیشەوە قبوڵكردووە.
6- بریتیە لەوەی لەگەڵ هیچ كەسێكدا پێشبڕكێ ناكات. بەڵكو تەنها لەگەڵ خۆیدا ئەو پێشبڕكێیە دەكات و ئەم پێشبڕكێیەش بەرەو ئاراستەو رووگەی تایبەتیە. بەداخەوە من و نموونەی وەكو من كە مرۆڤی مەعنەوی نین، یەكەم، لە هەموو ژیاندا خەریكی پێشبڕكێین لەگەڵ ئەوانی تردا و ئەم پێشبڕكێیەش لەو شتانەدایە كە هەمانن. بەڵام مرۆڤی مەعنەوی تەنها لەگەڵ خۆیدا لە ئان و ساتی پێشبڕكێدایە و ئەویش نەك لەو شتانەی كە خاوەنیانە، بەڵكو لە شتە هەبووەكاندا ئەم پێشبڕكێیە دەكات. ئایا من دەتوانم باشتر بم لەوەی كە ئێستا هەم. ئەگەر ناتوانم ئەوە بم دیارە ئەمە لەو شتانەیە كە ناگۆڕدرێن، ئەگەریش دەتوانم دەبێت پێشبڕكێیەك لەگەڵ خۆمدا ساز بكەم و هەر بەمجۆرە بە شێوەیەكی یەك لە دوای یەك بكەومە پێش خۆم و پێش خۆم بدەمەوە. دیارە مرۆڤێكی لەمجۆرە لەگەڵ هیچ كەسدا ململانێ ناكات و خاوەنی دوو تایبەتمەندیە، ئەوانیش: چاكەكردن "احسان" و خۆبەشت نەزانین "تواچع".
7- دوا تایبەتمەندی مرۆڤی مەعنەوی بریتیە لەوەی كە لە پلەی روانیندا "حەقیقەتخوازی" و لە پلەی كرداردا "عەدالەتخوازی" و لە پلەی هەست و سۆزدا "عیشقخوازی و عاشیقی" كردۆتە پیشە. بە بۆچوونی من ئەمانە مەرج و سنووری پێویستن و مومكینە شتانی دیكە بوونیان هەبێت.
سەرچاوە: دین، معنویت و روشنفكری دینی. گفتوگو با مصگفی ملكیان، نشر پایان، چاپ دوم 1388، ص63 – 66.