ئایندەی سەلەفیگەریی پەڕگیر

ن. سەید سادق حەقیقەت
و. موسعەب ئەدهەم

داعش یان دەوڵەتی ئیسلامی عێراق و شام بە ناونیشانی دیاردەیەكی نوێ‌ نیگا هەمووانی بۆ لای خۆی راكێشاوە، ئەم پرسیارە دەخاتە ناو زەین و مێشكەوە، ئەویش ئەوەیە، چ ئایندەیەكی لە بەردەمدایە؟ وە ئایا ئەم چارەنووسە لە گرووپە سەلەفیەكانی تری جیا دەكاتەوە؟ ئەم ووتارە دەیەوێت بە جیاكردنەوەی سەلەفیگەری مام ناوەند و میانەڕەو لە سەلەفیگەری رۆچوو، ئایندەیان وێنا بكێشێت و وێنایان هەریەكەیان بكێشێت و شتێك لەم روەوە بخاتەڕوو.

 
مانای زاراوەی "سەلەف" لەو داهێنانەوە رەگ و ریشەی هەیە كە (ئیبن تەیمیە) لە سەدەی حەوتەمدا كردی، سەلەفیگەری لە مانا زاراوەییەكەیدا بە مانای گەڕانەوەیە بۆ ئایندە و تەقیلیكردنەوە و چاولێگەری كەسانی رابردوو، بەڵام لە مانا زاراوەییدا دەدرێتە پاڵ ئەو گروپەی كە ئامانجەكانی خۆیان بە پەیڕەویكردن لە سەلەفی ساڵح و گەڕانەوە بۆ كاروكردەوەكانیان، رەفتار و بیروباوەڕی پێغەمبەری ئیسلام "ص"، هاوڕییان و شوێنكەوتوانی دەزانن. دیدگای سەلەفیەكان لەبارەی سەلەفەوە بۆتە هۆی ئەوەی مەزهەبێكی نوێ‌ بە ناوی سەلەفیگەرییەوە لە سەدەكانی ناوەڕاستدا دروست ببێت.

سەلەفیە نوێكان كردەوەی هاوڕێیان "صحابە" بە ناونیشانی سەرچاوەی تەشریع قبوڵ دەكەن. بە باوەڕی سەلەفییەكان، ئەندێشە و كرداری ئیسلامی بە درێژایی سەردەم و كات تووشی لادان بووە و دەبێت بۆ سەرچاوەكەی بگەڕێینەوە. ئەو كەسانەی باوەڕییان بە سەلەفی ساڵح هەیە، بیروباوەڕی خۆیان دەدەنە پاڵ (ئەحمەدی كوڕی حەنبەل)، ئەم پیاوە فەرموودەناسێكی سوننەتی و دژی فوقاهەت و ئیجتیهاد بوو و بە پشتی بە بۆچوون نەدەبەست، واتە لە خۆی لە پشت بەستن بە بۆچوونی ئەوانیتر خۆی دوور دەخستەوە و ئەو كەسانەی لەگەڵ سوننەتدا نەبوون بە "ئەهلی هەواو و بیدعە"ناوی دەبردن. هەرچەندە (ئەحمەدی كوڕی حەنبەل) زیاتر لە (1509 ساڵ پێشەوای بیروباوەڕی سوننەتی سەلەفی بوو، بەڵام رووكەشبوون لە رەونەق و جوانی مەزهەبەكەی كەم كردەوە. لە كۆتاییەكانی سەدەی حەوتەم، (ئەحمەد بن تەیمیە) و پاشان قوتابیەكانی (ئیبن قەیمی جەوزی)، بیروباوەڕی حەنبەلییەكانیان بە جۆرێكی پەڕگیرتر و رۆچووتر زیندووكردەوە.

پاش ئەو، سەلەفیگەری تاكو سەدەی دوانزەهەم تاكو رادەیەكی زۆر فەرامۆشكرا، تاكو ئەو كاتەی (موحەممەدی كوڕی عەبدولوەهاب) نەجدی بە تەرحكردنی سەرلەنوێی بانگەشەی گەڕانەوە بۆ ئیسلامی بنەڕەتی دەركەوت و بە هۆی سەركوتكردنەوە لە لایەن (موحەممەد عەلی پاشا)، خدێوی میسر، پەیڕەوانی بەسەر نەجد و حیجازدا زاڵ بوون و دەوڵەتی ئێستای سعودییەیان پێكهێنا. هەڵبەتە لە نێوان وەهابیەكاندا دوو رووگە لە بەرامبەر یەكتردا وەستان، ئەو وەهابیانەی لە دەوروبەری (عەبدلوەهاب)دا مانەوە هەروەها وەهابیەتی شۆرشگێڕانە یان جیهادیی كە ئەندێشە و كرداری رادیكاڵیان هەیە.

هەرچەندە مومكینە سەلەفیگەری بەرامبەری وەهابیەت "یان چەمكی تر" بەكاردێت، بەڵام چەمكی "سەلەفیگەری" زیاتر لە چەمكی "وەهابی"، "تەكفیری" و "جیهادی"ی بەكاردێت، چونكە هەندێك لە سەلەفیەكان میانەڕەون و بە جیهادی و تەكفیری حیساب ناكرێن. هەموو سەلەفیەكان مەرج نیە، وەهابی بن. لە راستیدا جیهادییەكان بە جۆرێك لە سەلەفیەكان دەژمێردرێن و هەر لەبەر ئەمەش، بە "سەلەفی جیهادی"یەكان ناودەبرێن.

ئەگەر توخمی سەرەكی و بنەڕەتی بونیادگەرایی بە بەرامبەری نوێگەری دابنێین، دەبێت بڵێین لە نێوان سەلەفیەت و بونیادگەراییدا، گشت و تایبەت بوونی هەیە، چونكە هەمو سەلەفیەكان بونیادگەران، بەڵام زۆرێك لە بونیادگەراكان، سەلەفی یان تەنانەت موسوڵمان نین. بونیادگەرایی لە دژایەتی لەگەلچ نوێگەریدا دروستبووە و ناتوانرێ‌ بە بێ‌ ئەو شتەی رەدی دەكاتەوە، لەبەرچاو بگیرێت.

ئەم تایبەتمەندییەی بونیادگەرایی دژیەكی لەگەڵ سوود وەرگرتن لە لایەنەكانی ئامرازی نوێی، یان هاوشێوە سازی چەمكە مۆدێرنەكان لە لایەن ئەمانەوە بوونی نیە. ئەمانە چەمك گەلی هاوشێوە و هاو واتای دیموكراسیی و نموونەی ئەمەیان بۆ خۆیان لەبەرچاو گرتووە. بەم شێوەیە، بەراورد و پەیوەندی نیوان سەلەفیگەری و ئیسلامگەراییش گشتی و تایبەتی رەها "موتڵەق" دەبێت. هەروەها لە نێوان دوو چەمكی "سەلەفی" و "تیرۆریست"دا گشت و تایبەت لە روویەكەوە "وەكو دوو بازنەی ناو یەك" بوونی هەیە.

مەرج نیە سەلەفی نەقڵگەرا و رادیكاڵ بێت. سەلەفیگەری ئامانجی گەڕانەوەی بۆ رابردوو هەیە، ئیدی ئەم ئامانجە بە نەقڵگەرایی و توندوتیژی بێـە دی یان بە عەقڵگەرایی و لێكبوردن. بۆ نموونە، (موحومەد عەبدە) بە ناونیشانی روخسارێكی سەلەفی، عەقڵگەرا و باوەڕی بە لێكبوردن هەبوو. كەاوتە دەتوانرێ‌ بوترێ‌ لەبەرئەوەی گەڕانەوە بۆ سەلەفیەت بەشێكە لە گوتەزاكانی سەلەفیەت و نەقڵگەرایی و رادیكالێزم لە نیشانە جیاوازەكانی دەژمێردرێت، بۆیە توانای جیایی چەمكی سەلەفیەت لە توندوتیژی و نەقڵگەرایی هەمیشە بوونی هەیە.

سەلەفیگەری شەبەنگێكی زۆر لە لایەنە سووننەتیەكان و مام ناوەندەكان تاكو دەگاتە سەلەفیگەرە پەڕگیرەكان لە خۆدەگرێت. گروپە سەلەفیەكان كە گەلێ‌ زۆرن و بە ناونیشانی وەكو "جیهادی"، "تەكفیری" و "سەلەفی" باسیان لێوە دەكرێ‌، بە درۆوشمی گەڕانەوە بۆ سەلەفی ساڵی خوازیاری گەڕانەوە بۆ بنەڕەتی ئایین و ئامراز و رێگە و شێوازی ئەوەش "هەستان بە شمشێر" یان "جیهاد" دەزانن.

گروپە سەلەفیەكانی ئەمڕۆ، جۆراوجۆر و تەنانەت دژیەكی جۆراوجۆریان پەیدا كردوە. بۆ نموونە: جیاوازی سەرەكی "جیش الاسلام" و "القاعد" ئەوەیە كە ئامانجی كۆمەڵی یەكەم تەنها رزگاربوونە لە سیستەم و حكومەتی بەشار ئەسەد، لە كاتێكدا "قاعدە" خەونی درووستكردنی دەوڵەتی ئیسلامی لەسەریدا پەروەردە دەكات، هەروەها "النصرە" و "داعش" لە جەنگی سوریادا لە بەرامبەر یەكتر وەستاون.

لە یەك دوو دەیەی كۆتاییدا سەلەفیگەری بە بەڵگەی جۆراوجۆر گەشەیەكی شێوە قارچكی هەبووە، تاكو ئەو جێگەی هەندێك باوەڕیان وایە نزیكەی (40) گروپی تەكفیری پڕچەك لە قاڵبی پێكهاتەیەك بە ناوی "جەیشی ئیسلام" لەگەڵ دەسەڵاتی سوریا لە جەنگدا بوون. ئەم گروپە هاوشانی "النصرە" لە بەرامبەر سەلەفیگەری قاعیدە بوونیان هەیە. سەلەفیگەری بوونە هۆی ناشیرینكردنی ئیسلام و زیانگەیاندن بە سوود و بەرژەوەندییەكانی موسوڵمانان و روخسارێكی گرژ و نالۆژیكی لەم ئایینە روونەی خستۆتەڕوو. سەلەفیگەری لەم دوو دەیەی كۆتاییدا بۆ چەندین گروپ و لایەنگری زۆر دابەشبووە، بە شێوەیەك ناتوانرێ‌ زەمینە سیاسیی و كۆمەڵایەتیەكان لەم نێوەندەدا بە هەند وەرنەگیرێن.

لە ماوەی ساڵەكانی جیهاد دژی رووسیا، (بن لادن) بە مەبەستی ئاماركردن لە كوشتنەكان و بریندارانی موجاهیدینە، نوسینگەی خزمەت و "بیت الانصار"ی دروستكردكە دواتر ناوی گۆڕا بە (القاعدە)، "بە مانای دامەزراوەی گەیاندنی زانیاری" و بە تێپەڕبوونی كات لە هەموو ووڵاتەكان بڵاوبوویەوە. لە لایەكی ترەوە لە ساڵی (1392)، (14) گروپی پڕچەكیان لە (حەڵەب) راگەیاند، ئەوانە دەیانەوێ‌ گروپێكی نوێ‌ بە ناوی "حكومەتی ئیسلامی"یەوە دروست بكەن و ئامادە نین لەگەڵ هاوپەیمانی یەكبگرن. ئەم گروپ و كۆمەڵانەش بریتین لەمانە: جبهە النصر، لوا‌و التوحید، كتائب احرار شام، احرار سوریە، كتیبە السلگام محمد، لوا‌و حلب، الشهبا‌و اسلامی، حركە الفجر الاسلامیە، درع الامە، لوا‌و عدنان، كتائب الاسلام، لوا‌و النصر، كتیبە الباز و لوا‌و درع الاسلام.

سێ‌ گروپی جبهە النصر "كە لە ساڵی 2012 خۆیان راگەیاند"، لوا‌و التوحید "كە لە ساڵی 2012 دروستبوو و لەگەڵ داعش شەڕی دەكرد" و هەروەها كەتیبەكانی احرار شام "كە لە ساڵی 2011 بۆ جەنگكردن لەگەڵ هێزی سووریا دروستبوو" لە هەموویان گرنگتر دادەنرێن. هەواڵگری سەنتەری رێگرتن لە تیرۆریزم لە ئەمریكا بانگەشەی ئەوەی كرد سێ‌ هۆكار بوونەتە هۆی زیادكردنی رۆڵی (جبهە النصر) لە سوریادا ئەوانیش: كاریگەری توندوتیژییەكانی دەوڵەتی سوریا بوو بەرامبەر بە خەڵكی ئەم ووڵاتە، بە توانایی سیستەمەكانی ئەم گروپە و دەرگیربوون لەگەڵ گروپە ناوچەییەكان و پاڵپشتكردنی زانا سەلەفییەكان.

قاعیدەی عێراق "رێكخراوی قاعیدەی جیهاد لە بلادالرافیدین" لە لایەن (ئەبو موسعەب زەرقاوی) و پاشان (ئەبو عومەر بەغدادی) رێبەرایەتی دەكرا. چالاكی بەربڵاوی داعش "دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام- ناوی مێژوویی سوریا-" لە ساڵی (1393) و كەوتنەژێر دەستی شاری موسڵ، گرنگی مەترسی ئەم گروپە توندڕەوانەی زیاتر دەرخست. ئەم گروپە بە هۆی چەند كەسێكەوە لە ئیسلامگەرا توندڕەوەكان لە ساڵی (2004)ی زایینی بە هۆی "ئەبوموسعەب زەرقاوی، ئەبو حەمزەی موهاجیر و ئەبو عومەری بەغدادی و ئەبوبەكر بەغداد" لە شاری (بەعقوبەی عێراق و رەقەی سوریا" دامەزرا. بەڵام رەگ و ریشەی داعش بۆ نیوەی دووەمی دەیەی نەوەدی زایینی دەگەڕێتەوە. (زەرقاوی) لە ساڵی (1995)ی زایینیدا لە ریزی هێزە جیهادییەكاندا لە ئەفغانستان ئامادەگی هەبوو و لەگەڵ هێزە ئەمریكیەكان لەم ووڵاتەدا خەباتی دەكرد.

گروپە سەلەفیە رادیكاڵەكان لە چەند دەیەی كۆتاییدا بە شێوەیەكی سەرسوڕهێنەر گەشەیان كرد. لە قۆناغێكدا جیهانیبوون، نوێگەری و دێی جیهانی دەخرێتەڕوو، جێگەی ئەم پرسیارە دەمێنێتەوە كە بۆچی دەبێت ئەو گروپانەی دژی نوێگەری لەم سنوورە فراوانەدا گەشە بكەن. یەكێك لە بەڵگەكانی سەركەوتنی ئەمجۆرە گروپانە پشت بەستنە بە دەقە رەسەن و دروشمی گەڕانەوە بۆ سەلەفی ساڵح. یەكێ:ی تر لە هۆكارەكانی و هۆیەكانی هێزی راكێشان ئەم گروپە تیرۆرستیانە ئەوەیە مە خودی رێبەرانیشیان باوەڕیان بەم رێگە ناهەق و ناراستەیان هەیە و هەندێكیش ئامادەن لەم رێگەیەدا بكوژرێن. بەڵام ئەوەی لێرەا زیاتر لە دەق گرنگی هەیە، زەمینە سیاسیی و كۆمەڵایەتییەكانە. لەگەڵ ئەوەشدا دەتوانرێ‌ ئاماژە بە سوود وەرگرتن لە رێگە و شێوازە نادیار و رانەگەێنراوەكان لە جەنگدا –هەروەك جەنگی نایەكسان و نابەرامبەر- بكرێت.

گروپە سەلەفییە پەڕگیرەكان بە خراپ سوودیان لە زەمینەی نارازایبوون و رەزامەندنەبوون لە ووڵاـە ئیسلامیەكانی وەك "موصڵ و تكریت" وەرگرت. بۆ نموونە یەكێك لە گرنگترین هۆكارەكانی بڵاووبوونەوەی خێرای داعش یان دەوڵەتی ئیسلامی عێراق و شام كە دواتر ناوی خۆی نا (الخلافە الاسلامیە) لەم خاڵەدا شاردراوەتەوە كە بە خراپ سوودی لە شەپۆلی نارازیبوونی خەڵكی هەندێك لە پارێزگاكانی عێراق وەرگرت. ئەوان زۆرباش سوودیان لە رۆڵی پروپاگەندەو و دەروونناسیی جەنگ كرد و پروپاگەندەی ئەویان كرد كە بە زوویی هەموو عێراق و ووڵاتەكانی تر دەخەنە ژێر دەسەڵاتی خۆیانەوە. گروپە سەلەفیەكان بە شێوەیەكی زۆر و فراوان بە خراپ سوود لەم خێزانانە وەردەگرن كە لە جەنگی كۆتایی و ئەم دواییەدا خۆشەویستانی خۆیان لە دەستدەدەن. بۆ نموونە ئەو خێزانانەی لە جەنگی سوریادا پرسەیان هەبوو، لە رووی دەرووونناسییەوە بە دوای تۆڵەوەن و تەنانەت ئامادەن گیانی خۆیان لەم روەوە ببەخشن و بەم شێوەیە دەبنە نێچیری ئەم گروپ و دەستەو تاقمانە.

لەسەر بنەمای تیۆریای گوتار، حەقیقەتی سەروو كاتی و سەروو شوێنی بوونی نیە، شوناسیی هەر گوتارێكیش لە ئەویتر سازی و دروستكردنی ئەویتردا لەگەڵ گوتاری دەژەكەیدا دروست دەبێت. پێكهاتە شكێ،ی یان بونیاد شكێنی (deconstruction) بە دەربڕینێك توانادانە بە بزوتن و گەڕانی مانا یان جۆراوجۆریەتی مانایی لە قەڵەمڕەوی دەقدا، واتە كردنە دەرەوەی دەق لەو مانا سنوردارە و دیاریكراوەی كە مومكینە بە تەواوی بە پشت بەستن بە نیگاو روانینیكی سادە یان روانینێكی تایبەت، دروست بوو بێت. لەسەر بنەمای پێكهاتە شكێنی، ئەگەر شتە دوانییە دژەكان (binary oppositions) لە دەقەوە بهێنینە دەرەوە، حەقیقەتێكی بۆ نامێنێتەوە.

شوناسی سەلەفیەكان تاكو ئەندازەیەكی زۆر لەسەر بنەمای ئەویتر سازی و دروستكردنی ئەویتر لەگەڵ نوێگەری و پڕوپاگەندە دروستبوو و گەشەی خێراشیان پێدەچێت قەرزاری زەمینە سیاسیی – كۆمەڵایەتییەكان بێت. ئەگەر ئەو شتانەی دوانەی بێگانەیی و دوالیزمەی دژن لە روونكردنەوە و بابەتەكانیاندا بهێنینە دەرەوە، دەبینین حەقیقەتێك لە پشتیانەوە نەشاردراوەتەوە. سەلەفیەكان بانگەشەكەری "حەق" بەرامبەر "ناهەق"، هەوڵ و تێكۆشان و جیهاد لە بەرامبەر ئەوانەی دانیشتوون، گەڕانەوە و سەلەفیگەری لە بەرامبەر نوێگەری خوازی و نموونەی ئەمانەن، لە كاتێكدا ئەگەر لایەنی بەرامبەر و "ئەویتر"ی ئەوان لابەرین، دەبینین خودی خۆیان حەقیقەتێكیان لەگەڵدا نیە.

توانای پێشبینی لەو تیۆریانەی تیۆریایی سەلماندنیان پێ دەڵێن و لەو تیۆریایانەی رەخنەگری سەلماندنن كێشەدار دیارە. بە سەرنجدان لەم بنەمایە، بە سەختی دەتوانرێ‌ لەبارەی ئایندەی سەلەفیەوە بە شێوەیەكی تەواو و دوا قسە قسە بكرێت. بڵاوبوونەوەی هێز و دەسەڵاتی سەلەفیەكان و بە تایبەت داعش لە ساڵی (2014)دا ئەوەی پیشاندا ئەمانە توانای زیادییان بۆ راكێشانی چین و توێژە موسوڵمانەكان –بە لایەنی كەمەوە لە ماوەیەكی كەمدا- هەیە. لە هەمانكاتدا، چەند خاڵێك بوونیان هەیە ك ئایندەی سەلەفی لە ئایندەیەكی دووردا، قەیراناوی و تاریك پێشبینی دەكات: یەكەم لەبەرئەوەی نوێگەری رووگەیەكی قبوڵنەكراو و و گەڕانەوەی بۆ نیە، بۆیە ئایندەش بە سوودی سەلەفیگەری نابێت.

بابەتی دووەم، نەبوونی بنەمای تیۆری بەرگری لێناكرێ‌. بابەتێكی تر كە پاڵپشتی بەڵگەی پێشووە، بۆ توندوتیژی و دەمارگیری بێ‌ بنەما و چۆنیەتی ئاستی زانستی هێزە سەلەفیەكان دەگەڕێتەوە. لەسەرووی ئەوەشەوە گەشەی سەلەفیگەری لە دوو دەیەی كۆتاییدا بە هۆی زەمینەی تایبەتی نێودەوڵەتیەوە بووە و دیاریش نیە داخوازی لەجۆرە لە ئایندەشدا بوونی هەبێت. لە راستیدا ئەم بابەتەی چوارەم لە رەگەزی بابەتە نێودەوڵەتیەكانە كە كاریگەری لەسەر چیەتی "ماهیت" چالاكی ئەم جۆرە گروپانە دادەنێت.

بابەتی پێنجەم، بریتیە لەوەی سەلەفیگەرایان خاوەنی رێبەرێكی سیاسیی نین و بە شێوەیەكی تێكەڵ و رێكنەخراو لە هەمانكاتدا خۆیان لەگەڵ چەندین كەسی بەرامبەر و بۆچوونی پێچەوانەی خۆیاندا دەرگیر دەكەن. سەلەفیە پەرگێرەكان ئەوەیان پیشاندا ئامادەن لە هەمانكاتدا لەگەڵ ئێرانی شیعی، رۆژئاوا و تەنانەت هەندێك لە ووڵاتە عەرەبیەكان دەرگیر ببن. ئەگەر كۆراییەك و یەك بۆچوون لە لایەن ئەم دەوڵەت و نەتەوانەوە دژی سەلەفیگەری دروست ببێت، ئەوا ئایندە بە سوودی سەلەفیگەری رادیكاڵ نابێت. هەڵبەتە دوو جۆری تری سەلەفیگەری ئەم پێشبینیە نایگرێتەوە، ئەوانیش سەلەفیگەری میانەڕەو و مام ناوەند كە لە هەوڵی ئەوەدایە خوێندنەوەیەك لەمەڕ ئایین بەدەستەوە بدات كە تەنانەت بە پێی توانا لەگەڵ داخوازییەكانی عەقڵی مرۆیی و دیموكراسیی سازگار بێت "وەكو هەندێك لە لایەنگرییەكانی كۆمەڵەی برایان" و سەلەفیگەری دەربار و نزیك لە دەسەڵات، "هەروەك سەلەفیەكانی دەرباری سعودیە".

سەرچاوە: شەرق، سایتی فەرهەنگی نیلوفەر، بەرواری بڵاوبوونەوە 1393.