گفتوگۆ لەگەڵ د.عەبدولكەریم سروش

2018-09-22

گفتوگۆی مەتین غەفارییان
و. لە فارسییەوە: موسعەب ئەدهەم

عەبدولكەریم سروش: ناوی راستەقینەی (حوسێن حاجی فەرەج دەباغ)ە و بڕونامەی دكتۆرای لە پزیشكی دەرمانسازی و دكتۆرای لە فەلەسەفەی زانستدا هەیە. یەكێكە لە دیارترین فەیلەسوف و بیرمەند و رۆشنبیرە كانی ئێران و جیهان، خاوەنی زیاتر لە (50) كتێبە لە بوارەكانی فیكر و فەلسەفە و عیرفاندا، تاكو ئێستا (3)جار ناوی لە لیستی (100) كاریگەرترین كەسایەتییەكانی جیهاندا هاتووە و لە ئێستادا خەریكی وانە وتنەوەیە لە ئەمریكا لە بوارەكانی فەلسەفە و كەلامی ئیسلامی و ئەدەبیات و عیرفاندا. كتێب و نووسینەكانی بۆ چەندین زمانی زیندووی جیهانی وەرگێڕدراون.

 
پ: جەنابی دكتۆر سروش ماوەیەكە دەبیسترێت ئێوە سەرقاڵی لێكۆڵینەوەن لەسەر بەرهەم و ئەندێشەكانی موعتەزیلە، دەمویست چەندیەتی و چۆنیەتی ئەمە بزانم؟


د. عەبدولكەریم سروش: من ماوەیەكی زۆر پێش ئێستا و تەنانەت پێش ئەوەی نوێكردنەوەی ئەزموونی موعتەزیلە بخەمەڕوو، تەنانەت پێش ئەوەش بیرم لەم پرۆژەیە دەكردەوە و، پێم خۆش بوو هەم لە رووی مێژووییی و هەم نەقڵییەوە و هەمیش لە رووی شیكاری و عەقڵییەوە لەمەڕ ئەندێشەی موعتەزیلەكان كار بكەم. من رێز لە قوتابخانەی موعتەزیلە دەگرم و بە بەها و ئەرزشێكی زۆر قایلم بۆیان. لەبەرئەوەی یەكەمین كۆمە كەسانێك بوون كە ئاڵای عەقڵانییەتییان لە جیهانی ئیسلامیدا هەڵكرد.

بەداخەوە بەرهەمی پێشڕەوانی قوتابخانەی موعتەزیلە هێندە نەماوەتەوە. ئێمە بۆچوونەكانیان لە ئاوێنەی دژەكانیانیانەوە دەدۆزینەوە و دەبینین. واتە زۆربەی لێكۆڵەرەوان بۆ كتێبەكانی دژەكانی موعتەزیلەكان، واتە ئەشعەرییەكان دەگەڕانەوە، تاكو بزانن موعتەزیلەكان چیان دەگوت و هەر بەو جۆرەی كە دەزانن ئەم رێگەیە سنوورداربوونی زۆر بۆ كەسی لیكۆڵەر دادەنێت. خۆشبەختانە لە ماوەی پەنجا ساڵی ئەم دواییەدا و تەنانەت نزیكتر لەوە –دە ساڵی رابردوو- دۆزینەوەی زۆر باش لە یەمەن و هەندێك ناوچەی دیكە ئەنجامدراوە و هەندێك لە بەرهەمە رەسەن و یەكەمینەكانیان بەدەست هاتووە و ئێستا كۆمەڵێك لێكۆڵەر لە زانكۆی ئازادی بەرلین سەرقاڵی توێژینەوەی ئەم كتێبانە و چاپكردنیانن.

خانم (سابینە ئەشمیتگە) و هەندێك لە لێكۆڵەرانی دیكە، لەم پرۆژەیەدا زۆر بەشدارییان هەیە. من هەوڵدەدەم سوود لە لێكۆڵینەوەكانیان وەربگرم. بە شێوەیەكی گشتی دەروازە و پەنجەرەگەلی فراوان لەمەڕ ئەم بابەتە واڵا بووە و لیكۆڵەرەوان بە ئاسانی و دڵنیاییەكی زیاتر پێ دەخەنە نێو ئەم شیو و دۆڵەوە. منیش وەك بەشی خۆم –هەڵبەتە زیاتر لە لایەنی شیكاری – عەقڵی تاكو مێژویی- نەقڵی هەوڵدەدەم مژۆڵی بیروبۆچوونەكانی موعتەزیلەكان بم. من هەر لەوكاتەوە كە كە قوتابخانەی ئەشعەرییەكان و بۆچوونەكانیانم لە تەفسیر و كەلام و ئەخلاقدا دەخوێند و وەكو وانەم دەم گووتنەوە، وردە وردە پەیوەندیم لەگەڵ موعتەزیلە و بەراوردكردنیان بە ئەشعەرییەكانەوە بۆ دروست بوو. بەمجۆرە بوو ئەم پرۆژەیەم هەڵبژارد.


هەڵبەتە پەیوەندی و پەیوەستیم بە موعتەزیلەوە بەڵگەی دیكەی هەبوو و ئەویش بەو جۆرەی لە جێگەی دیكەش گووتومە بابەتی كێشەی سوننەت و نوێگەری بوو لە ئێراندا. ئەم بابەتەی سوننەت و نوێگەرییە لە ووڵاتی ئێمەدا بە شیوەی بابەتێكی رووگرژ دەركەوتووە. هەمووان باس لە بابەتی سووننەت و مۆدیرنە دەكەن وەكو سندوقێكی دەرگا داخراو و پاشان هەوڵدەدەن لێكچوون و جیاوازییەكانی روون بكەنەوە. بە بۆچوونی من ئەم رێگەیە لەگەڵ شێواز و رێگەی شیكاری جیاوازە. دەبێت دەرگای سندوقی سوننەت و مۆدێرنە بكرێتەوە، بەشەكانیان بهێنرێنە دەرەوە و ئەو پەیوەندییەی كە لە نێوانیاندایە پیشان بدرێت.

ئەم شێوە داخرانە لە قسەكردنە ئەنجامێكی نابێت. من لەبەرخاتری ئەوەی گیانێكی تازە بكەمەوە بەبەری سوننەت و مۆدێرنەدا، دەستم بە پرۆژەی خوێندنەوە و لیكۆڵینەوە لە موعتەزیلە كرد. موعتەزیلە و قوتابخانەكەیان كە لەبەشە مەزنەكانی سووننەتن و سەرلەنوێ‌ خوێندنەوە و دووبارە بیركردنەوە و نوێكردنەوەی بۆچوون و ئەندیشەكانیان و رەخنەگرتن لێیان، دەتوانرێت بە دەستكەوتی تازە كۆتایی بێت و لە راستیدا رێگەی سوودوەرگرتن لە سووننەت و رێگەی دەرچوون لە سوننەتمان پێكەوە پیشاندەدات. من لە پرۆژەی موعتەزیلە ئامادەگییەكی لەمجۆرە دەبینم و هەوڵدەدەم بەهرەیان لێوەربگرم.

 
پ: ئاماژەتان بەوە كرد لە رێگوزەری ململانێی سوننەت و مۆدێرنە پەیوەست بوون بە موعتەزیلەوە. بەڵام دەمەوێت بزانم، پرسیاری سەرەكی ئێوە لە خەریكبوون بەم قوتابخانە ئیسلامییەوە چی بوو؟

 
د. عەبدولكەریم سروش:بەڵێ‌ هەڵبەتە ئەم خوێندنەوە و لێكۆڵینەوەیە پەیوەندی بە ئەندێشە پێشینەكانی منەوە هەبوو. من پەیوەندیم هەیە بە ئایینناسی و ئەخلاقناسی موعتەزیلەوە و پەیوەندی و پەیوەستی سەرەكی من بەم قوتابخانەیەوە لەو روەوەیە كە ئەوان ئاڵای عەقڵی سەربەخۆیان لە سروش "وەحی" هەڵكردوە و، پاشا تێرامانیان لە چەندییەتی و چۆنیەتی پەیوەندی ئەم دوو شتە سەربەخۆیە كردوە، واتە، عەقڵ و سروش "وەحی"، هەروەها خاڵی داهێنەرانەیان خستۆتەڕوو. ئەم تایبەتمەندییە، واتە سیفەت و تایبەتمەندی عەقڵانیبوون، سەروئاسایی بەهای بە قوتابخانەكەی بەخشین و ئەمەش دراوێكە بە بۆچوونی من فراوان و پڕ بەهایە و دەتوانرێ‌ لە بازاڕی زانست و لێكۆڵینەوە بەكاربهێنرێ‌. لەبەرئەوە پرۆژەی من پرۆژەی عەقڵانییەتە و موعتەزیلەش لە هاوڕاكانم دەبینم و هەوڵدەدەم پەیوەندییان لەگەڵدا دروست بكەم.


من ئەو كاتەی فەلسەفەی ئەخلاقم دەوتەوە، راستەوخۆ رووبەڕووی بۆچوونەكانی ئەشعەرییەكان و موعتەزیلەكان بوومەوە. كتێبی "المواقف"ی قازی (عەزد یەجی) كە كتێبێكی كلاسیكی كەلامی ئەشعەرییەكانە، دەموتەوە. لەم كتێبەدا بۆچوونی موعتەزیلەكان هاتووە و رەخنەی توندیان لێ گیراوە. بەڵام لە هەمان ئەو بۆچوونە موعتەزیلانە كە هاتوون، رەنگە بتوانرێ‌ هەندێ‌ روانین و تێڕامانە گرنگەكانیان كەشف بكرێن. دواتر راستەوخۆ سەرقاڵیان بووم و خۆم پێوە خەریككردن، بە تایبەت ئەو تەفسیرەی كە نووسیبویان، دواتر تیۆریای (داخران و كشان)( ) بوو كە لە راستیدا بابەتەكەی بۆمن روونتركردەوە. ئەوەم زانی دوو پێشگریمانە بۆچوونە ناو قورئان و بۆ دەستپێكردنی تەفسیر –بەلایەنی كەمەوە لە مێژووی فەرهەنگی ئیسلامیدا- بوونیان هەیە، ئەوانییش یەكێكیان پێشگریمانەكانی ئەشعەرییەكان و ئەوی دیكە پێشگریمانەكانی موعتەزیلەكانە.

لەم دیدگا و روانینەشەوە بوو من بۆ تەفسیری ئەم دوو دەستە و تاقمە گەڕامەوە، بۆ نموونە، تەفسیری مەزنی (فەخری رازی) یان تەفسیری (كەشاف)ی (زمەخشەری)یم دەخوێندەوە و بینیم چۆن پێشگریمانەكان لە تێگەیشتنی ئایەتەكان و تەفسیرەكاندا كاریگەری دیار و تەواوی هەیە. لێرەوە بوو تەنانەت موعتەزیلە و ئەشعەرییەكان گرنگییەكی زیاتر پەیدا كرد و بوونە كۆمەڵە بەڵگە و شتانێك بۆ تیۆریای (داخران و كشان) و بۆ روونكردنەوە، بەرگریكردن و پاڵپشتكردنی ئەو تیۆریایە بەكارهاتن. ئەمە لە لایەك پەیوەندی من بە موعتەزیلەوە. لە لایەكی دیكەوە، داستانی ئەخلاقی عەقڵانی موعتەزیلە جێگەی سەرنجم بوو. هەر بەو جۆرەی هەموومان دەزانین موعتەزیلە بە رەسەنێتی ئەخلاق قایلن. 

 

 

بە دەستەواژەی ئەمڕۆ بە دیاربوون و دەرەكیبوون (Objectivity)ی بەها ئەخلاقییەكان قایلن و باوەڕیان وایە، بەچاوپۆشین لەوەی پێغەمبەران هاتبن یان نەهاتبن، شتە ئەخلاقییەكان بەهای سەربەخۆی خۆیان هەیە, واتە عەقڵی مرۆڤ دەتوانێت بڵێت، چ كارێك باشە یان باش نییە. خودای گەورە ئیمزا و پاڵپشتی حوكمە عەقڵییەكان دەكات. واتە ئەو كارەی كە عەقڵی باش یان بە باشی دەزانێت، خوداش بە باش و باشتری دەزانێت. ئەم سەربەخۆبوونەی عەقڵییەی ئەخلاق بۆ سروش "وەحی" بۆ من زۆر گرنگ بوو. من زۆر پشكنینم بۆ بۆچوون و بەڵگەكانی ئەشعەرییەكان كردووە لە زەمینەكانی فەلسەفەی ئەخلاقدا. لە چەند شتێكدا خاڵی داهێنەرانەیان هەیە.

بەڵام لەمەڕ سەرچاوەكانی ئەخلاق كێشە گەلێك دروست دەكەن. هەندێ كەس وا گومان دەكەن كتێبی "زانست و بەها"( )ی من، ئەشعەرییە. لە كاتیكدا بەهیچ جۆرێك بەمجۆرە نییە. لەوێدا من بەلایەنی زۆرینەوە هەوڵمداوە بۆچوونەكانی (هیوم) و هەندێك لە فەیلەسوفە نوێكان روون بكەمەوە كە چۆن "دەبێت"ەكان لە "هەیە و هەبوو"ەكان نایەنە دەرەوە. یان بەها ئەخلاقییەكان لە گوزارە حەقیقییەكانەوە دەرناهێنرێن و هەڵناهێنجرێن و ناتوانین شتیان لێوە بەرهەم بهێنین. بەڵام شتێكی زیاترم لەمە نەوت. واتە ئەوەی بەها ئەخلاقییەكان چۆن كەشف دەبن – ئایا عەقڵ كەشفیان دەكات و یان سروش "وەحی" فێرمان دەكات- بابەتێكی سەربەخۆیە و كە دەبێت لە جێگەی خۆیدا باس بكرێت، منیش –وەكو موعتەزیلە- باوەڕم وایە عەقڵی مرۆڤ بە شێوەیەكی بەڵگەنەویست كەشفیان دەكات و لەبەرئەوە دەتوانێت ئەخلاقێكی سەربەخۆ لە سروش "وەحی" بونیاد بنێت.

هەڵبەتە من لە هەندێك لە بابەتەكاندا لەگەڵ موعتەزیلە جیاوازیم هەیە، من ئەشعەرییەكان بە ئەزموونگەرا دەبینم و لە بەرامبەردا موعتەزیلە كە تاكو رادەیەك بە (ئەرستۆ)یان دەزانم. هەڵبەتە من ئەزموونگەرا نیم بەو مانایەی كەسی ئەزموونگەرا باوەڕی وایە مەعریفەی مرۆڤ لە ئەزمووندا كورت دەبێتەوە، بەڵام بەو مانایەی بە هیچ جۆرێك زانست لەبەردەم فەلسەفەی یەكەمدا ناكەمە قوربانی، زۆر ئەزموونگەرام. قایلم بە بەهرەیەكی بەهێز و مەزن بۆ ئەزموون و باوەڕم وایە زۆرێك لەو حوكمانەی كە دەبێت بە ئەزموون ئاشكرا بكرێن و بدۆزرێنەوە نابێت بیاندەینە دەستی تیغی فەلسەفە. بە گومانی من ئەشعەرییەكان لە رووی ئەزموونگەراییەوە لە موعتەزیلە بەهێزترن. بۆ نموونە هەر لەمەڕ بابەتی چاكە خراپەی كردارەكان، عەقڵانیبوونی چاكە و خراپەی كردارەكان بەو مانایە نییە ئێمە هەموو شتێك لە عەقڵی بەڵگەنەویست و پیشینەوە بهێنینە دەرەوە، بەڵكو ئەزموونكردن و ئەزموونیبوونیش، عەقڵانیبوونە، ئەمەش هەڵەیەكە هەندێك لە نووسەران دەیكەن.

 

پ: لێرەدا مەبەستی ئێوە لە ئەزموونگەرایی لە ئەخلاقدا ئەوەیە كە سوودمەندی ئەخلاق لەبەرچاو بگرین؟

 
د. عەبدولكەریم سروش: نەخێر، باس لە چاكە و خراپە "حسن" و "قبح"ی عەقڵییە. چاكە و خراپە كرداری عەقڵانین. بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە ئێمە سوود لە ئەزموون وەرنەگرین و سوودی كردارەكان لە كرداردا نەبینین و وا گومان بەرین عەقڵیبوون بە مانای پێشین بوون و لە پێشتربوونە، هەرگیز بەمجۆرە نییە. ئەو بەیەكسان دانان و بەراوردكردنەی نێوان عەقڵ و ئەزموون كە هەندێ: كەس دایدەنین، بەراوردكردن و بەرامبەركردنەوەیەكی نەشیاو و نالۆژیكییە. بۆیە من لە بۆچوونەكانی موعتەزیلەكاندا هەندێجار پێشینەبوونی عەقڵ بە شێوەیەكی زیادەرۆییانە دەبینم و ئەمەش پەسەند ناكەم و ئەزموونگەرابوونی ئەشعەرییەكان زیاتر پەسەند دەكەم..

بۆ نموونە ئەشعەرییەكان بە هیچ شێوەیەك لە جیهاندا شەڕ رەد ناكەنەوە. ئینكاری بوونی ستەم لە جیهاندا ناكەن و لە رووی ئەزموونییەوە پەسەندی دەكەن و ئەم پەسەندكردن و قبوڵكردنەش لە گووتەكانیاندا كاریگەری دادەنێت. چونكە باوەڕیان وایە خودا مافی ئەوەی هەیە شەڕ بەدی بهێنێت و ...هتد. بەڵام شیكردنەوە عەقڵانییەكانی موعتەزیلە كە لەبارەی ئەخلاق، سیفەتەكانی خودا و بە تایبەت كەلامی خودا كە هەیانە، بە قبوڵكراوتر دەزانم.

  

پ: بگەڕێینەوە بۆ بابەتی لێكۆڵینەوی ئێوە لەبارەی موعتەزیلەكانە. دەمەوێت بپرسم بەرهەمی لیكۆڵینەوەكاننان لە شێوەی كتێبدا بڵاودەبێتەوە یان ئەوەی دەبێت لە گووتەكان و وتارەكانتاندا جێگە پێی


د. عەبدولكەریم سروش: من هێشتا بیرۆكەی كتێبیكم دانەڕشتوە. بەیارمەتی خودا كۆمەڵە وتارێكی جیاواز دەنووسم و بڵاویان دەكەمەوە و پاشانیش كۆی هەموویان بە شێوەی كتێب ئامادەدەكرێن. من وا دەبینم پرۆژەیەكی زۆر فراوانە و بەلایەنی كەمەوە لە چەند بوارێكدا –ئەگەر من بتوانم- دەبێت بۆچوونێكی نوێ‌ بخەمەڕوو و ئەمەش پێویستی بە توێژینەوەی سەرچاوەگەلی زۆرە و ئومێدەوارم بتوانم توانای ئەنجامدانیم هەبێت.


- سەرچاوە: سایتی فەرمی دكتۆر عەبدولكەریم سروش، dr.soroush.com بەشی گفتوگۆكان، ناونیشانی گفتوگۆكە بەناوی "نو معتزلی هستم".
تێبینی: تاكو ئێستا وەرگێڕی ئەم بابەتە (8) كتێبی ئەم فەیلەسوفەی بۆ زمانی شیرینی كوردی وەرگێڕاوە.


تێبینی: بەشێكی كەمی ئەم گفتوگۆیە وەرنەگێردراوە لەبەرزۆری گفتوگۆكە.