جوانی لە دیدگای ئەرستۆوە

و. موسعەب ئەدهەم

نازناوی مامۆستای یەكەم و پیاوی گەورەیان لە "ئەرستۆ"ناوە، "تۆماس ئەكویناس" لە بەرهەمەكانیدا ناوی "مامۆستا" یان "فەیلەسوف"ی لێناوە و "خواجە نەسیری توسی"یش ناوی "حەكیم" و "حەكیمی یەكەم"ی لێناوە.

 
"ئەرستۆ" شاگرد و قوتابی "ئەفلاتۆن" لە ساڵی (367)ی پێش زایین، واتە، (18) ساڵ پاش مەرگی مامۆستاكەی چووە ناو ئەكادیمیاوە، ئەو لەوكاتەدا (18) ساڵ بووە.
وردە وردە بوویە كۆنترین و بەرجەستەترین فێرخوازی ئەكادیمی، بە جۆرێك "ئەفلاتۆن"ی مامۆستای ناوی "عەقڵی ئەكادیمیا"ی لێنابوو. تاكو مامۆستاكەی زیندوو بوو وازی لە قوتابخانەكەی نەهێنا. چواردە ساڵ پاش مەرگی "ئەفلاتۆن"، "ئەرستۆ" پاش ئەوەی (7) ساڵ مامۆستای "ئەسكەندەری مەكدۆنی" بوو و چەندین گەشتی جۆراوجۆری كردبوو، لە ساڵی (335) پ.ز قوتابخانەی تایبەتی خۆی واتە، "لوكیوم- Lyceum"ی دروستكرد و لەوێدا (12) ساڵ خەریكی وانەوتنەوە بوو. ئەو قسەیە لەبارەی وانە وتنەوەیدا دەكرێت زۆر بەناوبانگە كە دەڵێت: "لەگەڵ قوتابیەكانیدا لە ژێر درەختەكانی "لوكیوم" بەرێگادا دەڕۆیشتن و وانەی دەوتەوە. پەیِڕەوانی بە پیادەڕۆكان "مەشائیەكان" و بە فەلسەفەكەی ناوی "فەلسەفەی مەشایی" یان لێناوە.

"ئەرستۆ" هەموو بەشەكانی زانستەكانی یۆنانی دەوتەوە (جگە لە بیركاری). بە گوتەی "دیوجۆنس لائرتیوس"، خاوەنی (360) سێ‌ سەدو شەست بەرهەمی نووسیوە كە لە نێوان ئەوانەشدا تەنها (40) بەرگ یان "پەیام" یان بە بەدەستی ئێمە گەیشتوون كە گرنگترینیان (سەماعی سروشتی، میتافیزیك، ئەخلاق، نیكۆماخۆس، لەبارەی ئاژەڵانەوە، لەبارەی نەفسەوە، سیاسەت و دواجاریش لە لۆژیكدا "هونەری رەوانبێژی و هونەری شیعر" دوو كتێبی ترن.

دەڵێن "ئەرستۆ" بە پێچەوانەی "ئەفلاتۆن" كە بەرهەمەكانی بە زامنێكی رەوانبێژی شاعیرانە و بە شێوەیەكی گفتوگۆی سەرنجراكێش و سەرگەرمكەر بۆ خەڵكە گشتیەكەی دەنووسی و ئەو وانانەی لە ئەكادیمیا دیوتنەوە، شتێك نەماوەتەوە و كەس نازانێت دەقەكەیان چی بووە، بەڵام لای "ئەرستۆ" بابەتەكە پێچەوانەیە. دەڵێن "ئەرستۆ" پەیام و نووسینەكانیشی بۆ خوێندنەوەی گشتی و خەڵكە گشتیەكە نووسیوە، بەڵام هیچكامیان لەوانە نەگەیشتوونەتە رۆژگاری ئێمە و ئەو بەرهەمانەی لەبەردەستماندان، زۆربەیان كورتەی تیۆریا و بۆچوون و بیروباوەڕەكانی ئەون كە دیارە بۆ وانەوتنەوە ئامادەكراون و هەندێكیان وەكو "هونەری شیعر" وەكو پاداشتی كورتن بۆ یارمەتیدانی بیرو زەینی مامۆستا و نووسینی سەرەخاڵ و خاڵە گرنگەكان كە دەبوو لە دوو توێی وانەكاندا بیانخاتەڕوو.

"ئەرستۆ" و جوانی

"ئەرستۆ" ووشەی جوانی هەر بەو جۆرە بەكاردەهێنێت كە یۆنانیە دێرینەكان بەكاریان دەهێنا، ئەو هەرگیز لە كاتی لێكۆڵێنەوە لەبابەتە هونەرییەكاندا، ئەم بابەتە لە دوو توێی چەمكی جوانیدا باس ناكات. لەگەڵ هەموو ئەمەشدا "ئەرستۆ" چ لە "میتافیزیك" و چ لە "بوتیقا"دا ئەندێشەی پەرش و بڵاو و پێناسە گەلێكیش لەبارەی جوانیەوە بەدەستەوە دەدات. بنەمای ئەم پێناسەیە زۆر لایەنی فەلسەفیان نیە، بەڵكو زیاتر ماتماتیكین. هێندە دەتوانرێ‌ بوترێ‌ ئەم پێناسانەی "ئەرستۆ" لەبارەی جوانیەوە زیاتر لە تێبینی و ووتەكانی قۆناغی پیری مامۆستاكەی "ئەفلاتۆن" لەبارەی جوانیەوە هاوڕاو و یەكسان دەكات. چونكە لە بۆچوونی "ئەرستۆ"دا جوانی بریتیە لە گونجاوی و چەمكێكە كە دەتوانرێ بە شێوەیەكی ماتماتیكیانە پیشان بدرێت. ئەمەش شتێك نییە جگە لەو ڕوونكردنەوە نوێیەی بۆچوونی "ئەفلاتۆن" لەبارەی جوانییەوە لە قۆناغی پیریدا كە ئەویش لە " فیساگورس"یەكانەوە وەریگرتووە. هەڵبەتە دەبێت بوترێت ئەفلاتون بەشێوەیەكی گشتی لە سێ بەش و لە سێ قۆناغی جیاوازدا ژیانی گەشەی كردووە.ئەوانیش:

قۆناغی یەكەم :سەردەمی لاوی "ئەفلاتۆن"ە، لەم قوناغەدا لەژێر كاریگەری مامۆستاكەی خۆی "سوكرات"دا بووە، هەروەها تایبەتمەندی ئەو گفتوگۆیانەیلەم قۆناغەدا نوسراون بەگفتوگۆ " سوكرات"ییەكان بەناوبانگن. گەرچی لەم قۆناغەدا گەڕان بەدوای " ئایدیا " "مپل" بوونی هەیە، بەڵام هێشتا لە حاڵەتی لۆژیكی نەهاتبوویەدەرەوە و حاڵەتی بوونناسی وەرنەگرتبوو.

قۆناغی دووەم : قۆناغی كامڵبوون و پێگەیشتنی ئەفلاتۆن لەم قۆناغەدا مەیدانی لۆژیك بەجێدەهێڵێ و پێ دەخاتە ناو مەیدانی بوونناسییەوە.
قۆناغی سێیەم و كۆتایی : ئەم قۆناغە، قۆناغی پیری و كۆتاییەكانی تەمەنییەتی، لەم قۆناغەدا بەجۆرێك دەكەوێتە ژێر كاریگەری بەهێزی "فیسا غۆرسییەكان" بەجۆرێك تەنانەت دونیای نموونە "مپل"ەكەی دەكەوێتە ژێر هەڕەشەوە.

هەر بەجۆرەی ووتمان بابەتی جوانی لە هەموو قۆناغەكانی ئەفلاتۆن دا بوونی هەیە و لە بابەتە بنەڕەتییەكانی فەلسەفەكەی ئەون، پێناسەی ئەفلاتون لەبارەی جوانیشەوە بە گۆڕینی گشتنموونەكان دەگۆڕێت. "ئەرستۆ" چ لە "میتافیزیك" و چ لە "پۆتیقا"دا، هەندیك بیرۆكەی ڕێكنەخراوی لەبارەی جوانییەوە خستۆتەڕوو.ئەم بیرۆكانە زیاتر لەسەر بنەمای بیركاری " ماتماتیك" وەستاون و هەر بەوجۆرەی باسكراوە، بیروبۆچوون و بیروباوەڕی لەم ڕووەوە لە بیروباوەڕی قۆناغی پیری مامۆستاكەیەوە" ئەفلاتۆن" دوور نین. چونكە بە بۆچوونی "ئەرستۆ"ش، جوانی جۆرێك گونجاوییە و چەمكێكە دەتوانرێ بە شێوەی ماتماتیك بسەلمێنریت.لە "میتامیزیك"دا بۆچوونی بەمجۆرە ڕوون دەكاتەوە:

بەڵام لەبەرئەوەی جوانی و چاكی لەگەڵ یەكدا جیاوازن، چونكە چاكی هەمیشە لە حاڵەتی كرداردا دەردەكەوێت، بەڵام جوانی لەو شتانەشدا دەردەكەوێت و بوونی هەیەكە لە حاڵەتی كرداردا نین، لەم ڕووەوە ئەو كەسانەی بانگەشەی ئەوە دەكەن زانستە ماتماتیكیەكان شتێك لەبارەی چاكی و جوانییەوە ناڵێن، لە هەڵەدان. گومانی تێدا نییە زانستە ماتماتیكیەكان قسە لەبارەی چاكی و جوانییەوە دەكەن و دەیانخەنەڕوو . بەڵام ئەگەر ئەوكارە بەبێ ناوهێنان ئەنجام دەدەن و بەكارهێنانیان و چەمكەكانیان باس دەكەن، بەومانایە نیە قسەیان لەبارەوە نەكردوون. شێوە بنەڕەتیەكانی جوانی ڕێكخستنە و زانست دیاریكردن و سنورداركردنی دیاریكراو، واتە ئەو شتانەی زیاتر بەهۆی زانستەكانی ماتماتیكەوە دەسەلمێن. هەروەها ئەم بۆچوونە، واتە بۆچوونی ماتماتیكی لەبارەی جوانیەوە لە "بوتیقا"دا دەبینین كە دەڵێت :

" لە گیاندارەكان و لە هەر شتێك تەواو "كامل"دا كە لە چەند بەشێك پێكهاتبن جوانی تەنها لە رێكخستن و رێكخراوی نێوان بەشەكاندا نیە، بەڵكو دەبێت تاكو ڕادەیەكی دیاریكراو و گەورەیش بوونی هەبێت. چونكە جوانی لەمەزنی و ڕێكخستندایە. لەبەر ئەوە گیاندارێك ئەگەر زۆر بچوك و وورد بێت، ناتوانێت جوان بێت، چونكە هەموو ساتێك لە ڕوانین و بینین ڕادەكات و دەركەكانمان ڵێڵ و نادیار دەكات و شت نابینین و هەروەها گیانەوەری گەورە "بۆ نموونە، ئەگەر گیانەوەرێك درێژییەكەی (100) م بێت" ناتوانێت جوان بێت، چونكە هەموو بەشەكانی لە ساتێكدا و بەتەنها جارێك ڕوانین دەرناكەون و تەواوی و كەماڵ بوونی دەرك ناكرێت.

هەڵبەتە ئەم شێوازەی ئەرستۆ و ڕوانینەی لەبارەی جوانییەوە زیاتر گونجاوە لەگەڵ ڕۆحیەتی یۆنانییەكان كە خۆی تیایدا ژیاوە، لەبەرئەوە هەر بەو جۆرەی كە دەزانین شتە زۆر گەورەكانیش ناتوانن بە شێوەیەكی گشتی لەڕووی جوانی ناسیەوە، ناشرین بن . بەڵكو ئەو ناونیشانەی پێیان دەدرێت ووشەی بە شكۆ "sublime" یە كە سەدەها ساڵ پاش ئەرستۆ چووە ناو بابەتی جوانناسییەوە و دەبێت پێناسەكەی لە فەلسەفەی " كانت" دا ببینین.

سەرچاوە: فصلنامەی هنر، زمستان، 1378، مقالەی ارسگو، ص 10-14.