ن: دكتۆر رامین جهانبگلو
و: موسعه‌ب ئه‌دهه‌م
موهندیس كارمچاند گاندى "1869-1948" ئه‌گه‌ر ئێستا له نێو ئێمه‌دا بوایه، ته‌مه‌نى (150) ساڵ ده‌بوو، به‌ڵام ماوه‌یه‌كى زۆره كه ئه‌و خاوه‌ن ڕۆحه گه‌وره (مهاتما) به مووى سپى و ڕوخسارى پێكه‌نیناوى، كه ئارامش و هێمنى سێبه‌رى به‌سه‌ردا كێشا بوو و نیگایه‌ك كه له هزرو بیرێكى به‌رزه‌وه ده‌یڕوانى، له نێۆ ئێمه‌دا وونه و دیار نییه. به‌ڵام په‌یام و كردارى كاریگه‌رى قوڵ و بێئه‌ندازه‌ى له‌سه‌ر مێژووى نوێى هیند و جیهان به جێهێشتووه.
بێگومان هه‌موومان ناوى ئه‌م هیندییه‌مان بیستووه و ئاشناى ڕوخسارى ئه‌م پیاوه‌ین و ده‌زانین كه دژى داگیركارى به‌ریتانیا راپه‌رى و له‌م ڕێگه‌یه‌دا دوور له توندوتیژى و شێوه‌كانى مه‌رگ كارى كردو هه‌وڵیدا، زۆرێك له ئێمه به‌جۆرێك له دڵماندا به چاك و به هه‌ند وه‌ریده‌گرین كه زۆرجار وه‌ك كه‌سێكى تایبه‌تمه‌ندى كه‌سایه‌تییه ئه‌فسانه‌ییه‌كانى لێهاتووه، ئه‌و كه‌سایه‌تیانه‌ى كه ده‌نگیان له ڕێگه‌ى خۆشبه‌ختى میلله‌ته‌كه‌یان و چاكه و خۆشى مرۆڤه‌كانه‌وه سه‌رچاوه‌ى گرتووه. به‌ڵام له راستیدا ئه‌و وێنانه‌ى كه‌جیهانى ئه‌مرۆ بۆ گاندى هه‌یه‌تى زیاتر له نه‌ناسینییه‌وه سه‌رچاوه‌ى گرتووه تاكو له ناسینی دروست و ته‌واوى ئه‌م كه‌سایه‌تییه. ژیان و ئه‌ندێشه‌ى گاندى زۆر به‌ناسراوى ماوه‌ته‌وه تاراده‌یه‌ك فیلمى "ریچارد اتن بورو –گاندى – " زۆرێك له وێناى هه‌ڵه‌ى مێژویى سه‌باره‌ت به گاندى له نێو برد، به‌ڵام ئه‌م فیلمه نه‌یتوانى جێگه‌یه‌كى فراوان و رۆچوى نێو گاندى له‌سه‌ر بابه‌تى مێژوییى ئه‌و بیرۆكانه تایبه‌تمه‌ند بكات، ئه‌و بابه‌ت و تۆره مێژوییه‌ى كه ئه‌م بیرۆكه‌یه له ڕێره‌ویدا په‌روه‌رده بوون و گه‌شه‌یان كردووه. به‌گه‌ڕانه‌وه‌ش بۆ چه‌ند ده‌قێك كه به‌رهه‌مى گاندین به‌زمانى فارسى وه‌رگیردراون، ته‌نها ده‌توانرێت وێنایه‌كى ناته‌واو و به‌ربڵاو له ئه‌ندێشه و هزرو كردارى ئه‌و به‌ده‌ست بهێنرێت. به‌مشێوه‌یه ئێرانییه‌كان به‌شێكى زۆرى به‌رهه‌مه‌كانى گاندى ناناسن.(1) چونكه له‌كۆى "100"سه‌دبه‌رگى به‌رهه‌مه‌كانى یه‌ك بۆ ده‌ى"واته یه‌ك به‌ش له‌ده به‌ش"یان وه‌رنه‌گێڕدراون و به‌شێكى زۆرى كاره وه‌رگێڕدراوه‌كانیش كه‌من.
تایبه‌تمه‌ندى تایبه‌تى گاندى و تواناى نه‌ك ته‌نها له‌ژیانى نموونه‌یى ئه‌م كه‌سایه‌تییه‌دا- له‌لایه‌ك به‌ناونیشانى مرۆڤێك و له‌لایه‌كى دیكه‌وه به‌ناونیشانى پێغه‌مبه‌رى ناتوندوتیژى – شاردراوه‌ته‌وه، به‌ڵكو ئه‌و میراته فه‌لسه‌فى و سیاسیه‌ى كه له نووسینه‌كانیدا له‌دواى خۆى به‌جێهێشتووه،ل ه‌مكاره‌دا به‌شێكى بنه‌ره‌تى هه‌یه. گاندى له‌لایه‌كه‌وه زۆرى ده‌نووسى و له‌لایه‌كى دیكه‌وه چاكیشى ده‌نووسى و شێوازى نووسینیشى ساده و ئاوازى رێك و راست و ره‌وانه. به‌بێگومان، هه‌ر له‌به‌رئه‌مه‌شه كه توانى ببێته ئه‌ندازیارى راسته‌قینه‌ى ئازادى میلله‌تى هیند و گه‌وره‌یى و كه‌سایه‌تى بۆ ئه‌م میلله‌ته بگه‌ڕێنێته‌وه.
به‌ڵام مهاتماگاندى شتێك زیاتر له‌باوكى هیندى نوێیه. بێگومان به‌شى گاندنى له ناسینى ناتوندوتیژیدا، هه‌م به‌ناونیشانى چه‌مكى فه‌لسه‌فى و هه‌م به‌ناونیشانى ره‌وشى سیاسى، گه‌لێ دامه‌زرێنه‌ره. له‌م روانگه‌یه‌وه مێژوى ناتوندوتیژى دوو قۆناغى هه‌یه: قۆناغى پێش گاندى و قۆناغى پاش گاندى. له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌مه‌شدا وابیرناكه‌مه‌وه كه هه‌موو بیرۆكه و كرداره‌كانى گاندى ڕوونكه‌ره‌وه‌ى حه‌قیقه‌تى ڕه‌ها بن، كه ئێمه وه‌كو نموونه‌یه‌ك وه‌ریانبگرین و كاروكردارى خۆمانى له‌گه‌ڵدا هاوڕێك بكه‌ین. هه‌ر له‌به‌رئه‌مه‌ش ئێمه ناتوانین بیرو هزرى گاندى له قاڵبى جۆرێك له "گاندینیزم" یاخود "گاندیگه‌رایى" بڕێژین و به‌شێوه‌ى قوتابخانه‌یه‌كى سنووردار بۆ خۆمانى ساز بكه‌ین.
هه‌روه‌ها خودى گاندیش له‌ئێمه ناخوازێت كه وه‌ڵامه‌كانى ئه‌و دووباره بكه‌ینه‌وه، به‌ڵكو بانگهێشتى ئه‌وه‌مان ده‌كات تاكو هاوڕێ له‌گه‌ڵ ئه‌ودا پرسیاره بنه‌ڕه‌تییه‌كان بخه‌ینه‌ڕوو، ئه‌و پرسیارانه‌ى كه به‌ماناى مێژوویى و بوونى ئێستاى ئێمه‌وه په‌یوه‌ستن. كه‌واته بۆ ناسینى حه‌قیقه‌تێك كه ئه‌و به‌و هه‌موو شه‌وق و زه‌وق و عیشقه‌وه و له‌هه‌مانكاتدا به‌و جۆره ساده‌یه ده‌گه‌ڕا، ده‌بێت به‌شوێن ڕێگه‌ى ئه‌ودا برۆین. ڕێگه‌ى ئه‌زموونگه‌رى ڕووناك و ویژدان كه له نێوان مرۆڤه‌كاندا به‌و جۆره ده‌ژیاو له كێشه‌و ئازاره ڕه‌نجه‌كانیاندا به‌شدارى ده‌كردو هه‌وڵیده‌دا به‌بێ ترس و نائومێدى ڕێگا چاره‌یه‌كیان بۆ بدۆزێته‌وه، له‌به‌رئه‌م هۆیه‌شه كه گاندى له هه‌موو ژیانیدا هه‌میشه خۆى به "گه‌ڕیده‌ى حه‌قیقه‌ت"زانیوه و، ته‌نانه‌ت كاتێك كه ژیاننامه‌ى خۆى ده‌نووسێت، ناوى "داستانى ئه‌زموونه‌كانم له‌گه‌ڵ حه‌قیقه‌تدا" لێ ده‌نێت.
به‌ده‌سته‌واژه‌یه‌كى دیكه، ژیان له تێڕوانین و بۆچونى گاندی دا جگه له‌گه‌ڕان به‌دواى حه‌قیقه‌تدا شتێكى دیكه نییه، به‌ڵام حه‌قیقه‌ت كارێكى ڕه‌ها "مگلق"نییه و ئه‌و كه‌سه‌ى به‌دواى حه‌قیقه‌تدا ده‌گه‌ڕێت كه‌سێكه كه رێبوارى حه‌قیقه‌تى ناكۆتایه.
كارمچاند گاندى "1869-1948"
كه‌واته ئه‌و حه‌قیقه‌ته‌ى كه له بۆچوونى ئه‌ودایه، ڕێژه‌یی و ناته‌واوه، هه‌ر له‌به‌رئه‌مه‌شه به‌باوه‌ڕى گاندى، مرۆڤ نابێت هه‌رگیز حه‌قیقه‌تى خۆی بدات به‌سه‌ر كه‌سانى دیكه‌دا و خه‌ڵكانى دیكه بۆی هه‌ڵبگرن، له‌به‌رئه‌وه چه‌ق و سه‌نته‌رى فیكر و كارى گاندى "ئاسانكارى به‌رامبه‌ره"وه له‌م ڕووه‌وه، به‌باوه‌رى گاندى به بێ ناتوندوتیژی"ئه‌همیسا"حه‌قیقه‌تێك بوونى نییه. گاندى ده‌نووسێت: "حه‌قیقه‌ت و ناتوندوتیژی به‌جۆرێك له‌یه‌كدیدا ته‌نراون كه شتێكى كردارى و جێ به‌جێكراو نییه و مومكین نییه له‌یه‌كترى جیایان بكه‌ینه‌وه ئه‌م دووانه وه‌ك دوو ڕووى دراوێكن...چ كه‌سێك ده‌توانێت بڵێت كامیان رووى دراوه‌كه‌یه‌و كامیان دیوه‌كه‌ى دیكه‌یه‌تى؟"(2). به‌مجۆره ناتوندوتیژى هه‌م ئاسانترین وه هه‌م شارستانه‌ترین شێوه‌ى رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌یه له‌گه‌ڵ كه‌سانێك كه روانین و بۆچوونێكى جیاوازییان سه‌باره‌ت به حه‌قیقه‌ت هه‌یه، به‌ڵام له‌هه‌مانكاتدا به‌وه‌رگرتنى ئه‌م ڕێگه‌و شێوازه تواناى ئه‌وه‌ى هه‌ڵه بكه‌ین و هه‌ڵه‌كانیشمان ڕاست بكه‌ینه‌وه. به‌مشێوه‌یه"ساتیاگراهى"، واته كه‌سێك كه ووزه‌و تواناى ڕۆحى به‌ره‌و لای حه‌قیقه‌ت په‌ره پێ ده‌دات و ڕه‌نگه ئاماده‌گى ئه‌و حه‌قیقه‌ته له مه‌یدانى ژیانى كۆمه‌ڵایه‌تیدا بێت. به‌باوه‌ڕى گاندى، ساتیاگراهى ده‌بێت سه‌ربه‌خۆیی خۆی به‌ناونیشانى بونه‌وه‌رێكى ئازادى و به‌رپرس له ئه‌ستۆ بگرێت، چونكه ئه‌و له‌راستیدا بڕیارى له‌سه‌ر ده‌نگى ویژدانى داوه‌رى به‌رزى دروستى هه‌موو كارو كردارو بیرۆكه‌كانى خۆی داوه. به‌ڵام ئه‌م سه‌ربه‌خۆییه تواناى هه‌ڵه‌كردنیشى له‌گه‌ڵدایه، چونكه گه‌ڕان به‌دواى حه‌قیقه‌تدا، نه‌ك له مرۆڤدا و له‌پله‌ى تاكدا، به‌ڵكو له‌په‌یوه‌ندیشدا له‌گه‌ڵ به‌رامبه‌ریدا و ڕێزگرتن به‌حه‌قیقه‌تى به‌رامبه‌ره‌كه‌ى تێدا شاردراوه‌ته‌وه. كه‌واته هه‌ر به‌و جۆره‌ى كه "ئه‌ریك ئه‌ریكسون" ده‌ڵێت: "ئه‌و تاكانه‌ى كه حه‌زو مه‌یلى له توندوتیژییه هه‌میشه‌و خۆی به‌پۆلیسى به‌رامبه‌ره‌كه‌ى ده‌زانێت و به‌جۆرێك بیروباوه‌ڕى به‌خۆی هه‌یه ئه‌وه‌ى به‌رامبه‌ر مافی به‌رامبه‌ره‌كه‌ى ئه‌نجام ده‌دات، ئه‌و به‌رامبه‌ره‌ى به‌ته‌واوى شایه‌نى ئه‌وه‌یه.(3)
گاندیش ئه‌وه‌ى بۆ زیاد ده‌كات "توندوتیژى هه‌رگیز حه‌قیقه‌تى له‌سه‌ر كورسی دانه‌نیشاندووه، هه‌نگاونان بۆ توندوتیژی نیشانه‌یه‌كه شێتى و نه‌زانى و توڕه‌بوونێكى بێ به‌رهه‌م "له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌مه‌شدا به‌بیروباوه‌رى گاندى، ناتوندتیژی خۆی له‌خۆیدا به‌دى ناهێنرێت. بۆ دروستكردنى فه‌زاى هزرى ناتوندوتیژی، ده‌بێت ڕێكخستن بگرینه ئه‌ستۆی خۆمان و خۆمان ڕێك بخه‌ین. یه‌كه‌مجار ده‌بێت مرۆڤ زاڵ بێت به‌سه‌ر ترس له‌مه‌رگ كه له ده‌روونیدا شوێنێكى هه‌یه، چونكه مرۆڤ له‌و ڕووه‌وه ده‌كوژێت كه خۆی نایه‌وێت بمرێت. به‌ڵام مرۆڤ به‌ئازادبوونى له‌كۆت و به‌ندى توندوتیژیش ڕزگارى ده‌بێت. ئه‌و ده‌نووسێت: "ناتوانرێت ناتوندوتیژی فێری كه‌سێك بكرێت كه له مردن ده‌ترسێت و تواناى به‌رگریكردنى نییه، مشكێك كه به‌رگرى له‌خۆی ناكات، ناتوانرێت بوترێت خاڵى له توندوتیژییه، چونكه واز ده‌هێنێت له‌وه‌ى كه پشیله بیخوات" له‌م روانگه‌یه‌وه به‌باوه‌ڕى گاندى ئامانجى به‌رگرى خاڵی له‌توندوتیژی ناچارى دروستكردنى هاوڕێیان و هاوكاران"مرۆڤه‌كانى دیكه" لادان نییه، به‌ڵكو دانیشاندن و وازلێهێنانییه‌تى و ئه‌مه‌ش هه‌رگیز به‌ده‌ست ناهێنرێت، مه‌گه‌ر به‌ئازاركێشانى ئه‌و كه‌سه‌ى كه به‌دوركه‌وتنه‌وه له به‌شداریكردن له نادادپه‌روه‌رى و خه‌باتكردنى ئاشكرا له‌گه‌ڵ یاساو رێساى نادادپه‌روه‌رانه هه‌ڵده‌ستێت. له‌به‌رئه‌م هۆیه‌شه كه له دیدگاى گاندییه‌وه، ناتوندوتیژى له‌گه‌ڵ هێزى عیشقدا به‌رامبه‌ر و یه‌كسانه، له‌م ڕووه‌شه‌وه‌یه گاندى بۆ ئاماژه‌دان به‌خه‌باتى ته‌واو له‌گه‌ڵ توندوتیژی زاراوه‌ى "ساتیاگراها" به‌كارده‌هێنێت كه تیایدا "ساتیا"(حه‌قیقه‌ت) پێهكاته و ناوه‌ڕۆكى عیشقه و "گراها" (وه‌ستان)، هاو واتاى هێزه، كه‌واته "ساتیاگراها" هێزێكه كه له حه‌قیقه‌ت و عیشقه‌وه دروست ده‌بێت. به‌باوه‌رى گاندى، بۆ دۆزینه‌وه‌ى حه‌قیقه‌ت، ته‌نها هۆكارێك كه شتێكى مومكین بێت عیشقه. گاندى ده‌نووسێت: "عیشق به تواناترین هێزێكه كه جیهانى له‌به‌رده‌مدایه‌و له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدابێ بانگه‌شه‌ترین هێزێكه كه ده‌توانرێت وێناى بكرێت." به‌ده‌سته‌واژه‌یه‌كى دیكه، یاساى عیشق، یاساى كه‌سێكه كه به‌سه‌ر نه‌فره‌ت و توندوتیژیدا زاڵ بێت. عیشق به‌هیچ جۆرێك نیشانه‌ى لاوازى كه‌سێتى یاخود ترسان له مه‌ترسى نییه، به‌هێزترین به‌رگرى ئه‌خلاقیه كه مومكینه له به‌رامبه‌ر ئازاره‌كان و توندوتیژییه لاده‌ره‌كاندا بوونى هه‌بێت. عیشق چه‌كێكه له ده‌ستى په‌یڕه‌وانى ناتوندوتیژى "ئه‌همیسا" كه تواناى ئه‌وه‌ى پێ ده‌به‌خشێت، له‌لایه‌كه‌وه له‌گه‌ڵ ئاره‌زووى به ده‌سه‌ڵاتى خۆیدا بوه‌ستێت و له‌لایه‌كى تره‌وه به‌رامبه‌ر ڕێگره ده‌ره‌كیه‌كانیش رووبه‌ڕووببێته‌وه.
كه‌واته له تێروانینى گاندی دا، عیشق به حه‌قیقه‌ت به‌بێِ عیشق به‌خه‌ڵكانى دیكه،" به‌بێ عیشق به مرۆڤه‌كانى دیكه و هاوپیشه‌كان و كه‌سانى ده‌ورووبه‌ر"بوونى نییه. چونكه ته‌نها "ئه‌همیسا" تواناى ئه‌وه‌مان پێ ده‌به‌خشێت له‌گه‌ڵ حه‌قیقه‌ت و له‌حه‌قیقه‌تدا به‌سه‌ر به‌رین، واته: مرۆڤه‌كانى دیكه‌مان خۆش بوێت، له‌هه‌ڵه و لادانه‌كانیان تێپه‌رین و بارى ره‌نج و ئازاره‌كانیان له ئه‌ستۆ بگرین و هه‌ڵیان بگرین. به‌ڵام به‌باوه‌ڕى گاندى، هێزى"ئه‌همیسا" له‌وێدایه كه به‌ئیمان به‌خودا و ئیمان مرۆڤ تێكه‌ڵ ده‌بێت. ووردتر بڵێین، به‌باوه‌ڕى گاندى ته‌نها ڕێگه‌ى خۆش ویستنى خودا، خۆشویستنى مرۆڤه‌كانه. گاندى ده‌ڵێت: "من ناتوانم خودا له‌ده‌ره‌وه‌ى مرۆڤ بدۆزمه‌وه... ئه‌گه‌ر دڵنیا بومایه كه ده‌توانم خودا له‌ئه‌شكه‌وتێك له هیمالایادا په‌یدا ده‌كه‌م و ده‌یدۆزمه‌وه، راسته‌وخۆ بۆ ئه‌وێ ده‌ڕۆیشتم، به‌ڵام ده‌زانم كه خودا ته‌نها و ته‌نها له‌دڵى مرۆڤه‌كاندا جێگه‌یه‌كى هه‌یه."
به‌م جۆره به باوه‌رى گاندى ئه‌وه‌ى كه به‌تواناى ئه‌وه‌ى هه‌یه مرۆڤى خۆش بوێت به‌گوزه‌رێك ده‌گۆرێت كه زیندووه و تیایدا هێزى حه‌قیقه‌ت، كه ده‌ركه‌وته‌ى ده‌گمه‌نى خودایه، ده‌ست به ڕۆیشتن ده‌كات. كه‌واته له‌دیدى گاندیه‌وه حه‌قیقه‌ت كه به‌شێوه‌یه‌ك عیشقیشه و ناتوندوتیژیشه، له‌هه‌مانكاتیشدا ناوى خودایه. له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌مه‌شدا گاندى نووسیویه‌تى: "ڕاستتر ئه‌وه‌یه كه بڵێن حه‌قیقه‌ت خودایه، تاكو ئه‌وه‌ى بڵێن خودا حه‌قیقه‌ته."چونكه ئه‌گه‌ر حه‌قیقه‌ت خودابێت و ئه‌گه‌ر حه‌قیقه‌ت له‌دڵى هه‌ر مرۆڤێكدا جێگه‌یه‌كى هه‌بێت، ئه‌وكاته ئیدى پێویستمان به‌فێركردنه مه‌زهه‌بیه تایبه‌تییه‌كان نییه بۆ ئه‌وه‌ى شوێنیان بكه‌وین و ئه‌و مه‌زهه‌به به‌بێ جیاكردنه‌وه‌ى ره‌خنه‌یى جێبه‌جێ بكه‌ین. كه‌واته مرۆڤ ده‌توانێت وه پێویستیشه به‌تایبه‌ت له ده‌قه پیرۆزه‌كان و ئایینه‌كان و بۆنه ئایینه جیاوازه‌كاندا ده‌ست به‌داوه‌رى بكات و ڕه‌خنه‌یان لێبگرێت. گاندى ده‌نووسێت: "دروشمى هه‌موو مه‌زهه‌به‌كان ده‌بێت له‌سه‌نگه‌رى ئه‌زموونى عه‌قڵدا هه‌ڵسه‌نگێنرێت." هه‌ر له‌به‌رئه‌م هۆیه‌شه‌كه ئه‌و له‌لابردن و كه‌نارخستنى ئه‌وه‌ى كه عه‌قڵى له ئاییندا به‌شتێكى ڕاست و ته‌ندروست نازانێت، گومان ناكات و ده‌ڵێت: گومان هه‌ر جۆره بیروباوه‌ڕێكى مه‌زهه‌بى كه هاوتا و هاوڕاى عه‌قڵ نه‌بێت و پێچه‌وانه‌ى ئه‌خلاق بێت، به‌رپه‌رچى ده‌ده‌مه‌وه." به‌ده‌ربڕینێكى دیكه له‌دیدى گاندیه‌وه، ناته‌واوى و كه‌موكورتى و هه‌ڵه مرۆییه‌كان كاریگه‌ریان له‌سه‌ر مه‌زهه‌به‌كان داناوه‌و له‌به‌رئه‌وه‌هیچ یه‌كێك له مه‌زهه‌به‌كان ناتوانێت بانگه‌شه‌ى ئه‌وه‌بكات كه له‌وانى دیكه زیاتره. له‌به‌رئه‌م هۆیه‌شه گاندى ده‌ڵێت: ته‌نها ده‌یه‌وێت خزمه‌تى خودایه‌ك بكات كه به‌شێوه‌ى حه‌قیقه‌ت ده‌رده‌كه‌وێ و نه‌ك به خودایه‌كى دیكه، چونكه ده‌یه‌وێت له‌ڕاڤه‌ى ده‌قى ئایینیدا، له دووتوێى حه‌قیقه‌تێك كه خۆى ئاشكرا كردووه، به‌ئازادى بمێنێته‌وه. به‌م جۆره ئیمانى ئه‌و به‌مه‌زهه‌بى هیند به‌هیچ جۆرێك گاندى به‌و كاره ڕازى ناكات كه ناچاربێت هه‌موو ئایه‌ته‌كانى ده‌قى پیرۆزى ئه‌م مه‌زهه‌به پێشتر وه‌ربگرێت و پێیان ڕازى بێت و له‌به‌رئه‌مه‌شه‌كه‌له(12) ى مانگى (5) ساڵى 1925 دا له بڵاكراوه‌كه‌ى خۆیدا - هیندى لاو- ده‌نووسێت: "ئه‌گه‌ر له‌من بپرسن بنه‌ماى بنه‌ڕه‌تى مه‌زهه‌بى هیند چییه؟ ته‌نها وه‌ڵام ده‌ده‌مه‌وه: گه‌ڕانى حه‌قیقه‌ت به‌و هۆكارانه‌ى كه خاڵین له ناتوندوتیژى، ته‌نانه‌ت تاكێك ڕه‌نگه باوه‌ڕى به‌خودا نه‌بێت و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به كه‌سێكى هیندى له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێت."
كارمچاند گاندى "1869-1948"
ناتوندوتیژى به‌باوه‌ڕى گاندى، نابێت ته‌نها ئیلهام به‌خشى كارى به‌رگریكردن بێت له‌به‌رامبه‌ر ئینگلیزه‌كاندا، به‌ڵكو ده‌بێت له به‌رێوه‌بردنى باشترى ووڵاته‌كه‌یاندا هانده‌رى هیندیه‌كان بێت. به‌م شێوه‌یه ناتوندوتیژى گاندى به‌ته‌واوى هۆكارێك بۆ ره‌خنه‌گرتن و نافه‌رمانى نییه، به‌ڵكو هۆكارێكه بۆ ئیداره و به‌رێوه‌بردنى دیموكراسى كۆمه‌ڵگه‌ش. له‌دیدگاى گاندیه‌وه، ئازادبونى هیندییه‌كان به‌و مانایه‌یه كه ڕێگه‌ى ئه‌وه‌یان پێبدرێت خۆیان بارى چاره‌نووسى خۆیان له ئه‌ستۆ بگرن، به‌جۆرێك كه بتوانن خۆیان له‌كۆتى هه‌ر جۆره دیكتاتۆرێك له‌سه‌نگه‌ردا بپارێزن. له‌به‌رئه‌م هۆیه‌شه ده‌ڵێت: "به‌شوێن ئه‌وه‌دا نیم كه ته‌نها هیند له زنجیرى ئینگلیزه‌كان ئازاد بكه‌م. بڕیارم وایه هیند له كۆت و به‌ندى هه‌موو شێوه‌كانى به‌ندایه‌تى كه بارى قورس ده‌كه‌ن، ڕه‌ها و ڕزگار بكه‌م."به‌ده‌سته‌واژه‌یه‌كى دیكه، ستراتیژى كردار خاڵى له توندوتیژى له دیدگاى گاندیه‌وه خاوه‌نداریه‌تى هێز و ده‌سه‌ڵات له هینددا نییه، به‌ڵكو جێبه‌به‌جێكردن و كارى هێز و ده‌سه‌ڵات به‌هۆى هیندیه‌كانه‌وه‌یه. گاندى ده‌ڵێت: سه‌ربه‌خۆیى پێش ئه‌وه‌ى ده‌ركردنى ئینگلیزه‌كان بێت، بریتیه له‌وه‌یه كه فێرى ئه‌وه بین چۆن له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا بژین و به‌هیچ جۆره سته‌مكاریه‌ك ڕازى نه‌بین. واته ده‌بێت له ویژدانى هه‌ر هیندیه‌كدا ئه‌م ئاگاییه دروست ببێت كه خودى خۆى دروستكه‌رى چاره‌نووسى تایبه‌تى خۆیه‌تى. له‌به‌رئه‌م هۆكاره‌یه گاندى باوه‌ڕى وایه دیموكراسى و ناتوندوتیژى، به‌جۆرێك تاكه ناوه‌رۆكێكیان هه‌یه و له‌به‌رئه‌مه‌شه ده‌ڵێت: "دیموكراسى راسته‌قینه ته‌نها ده‌توانێت له دڵى ناتوندوتیژییه‌وه بێته ده‌ره‌وه و دروست ببێت."
بێگومان گاندى ده‌زانێت مه‌رجى به‌رێوه‌بردنى كۆمه‌ڵگه له‌سه‌ر شێوازى بنه‌ڕه‌تى ناتوندوتیژى مه‌رجێكى بێئه‌ندازه دژوارو سه‌خته، به‌ڵام ئه‌و نائومێد نابێت، بۆیه له ساڵى (1940)دا ده‌نووسێت: "له ئه‌ندێشه‌ى سه‌رده‌مێكى به‌و جۆره زێڕین نییه، به‌ڵكو باوه‌ڕى به‌تواناى دروستكردنى كۆمه‌ڵگه‌یه‌كه كه تیایدا ناتوندوتیژى ده‌ستى باڵاى هه‌بێت."
كه‌واته ئه‌وه‌ى گاندى فێرى ئێمه‌ى ده‌كات ئه‌وه‌یه هێشتا ناتوندوتیژى زۆر له ئێمه‌وه دووره و له‌هه‌ر قۆناغێكى مێژوییدا كه تیایدا بابه‌تى دیموكراسى و ئاسانكارى ئایینى، فه‌رهه‌نگى و سیاسى بۆ مرۆڤه‌كان ده‌خرێته‌ڕوو، ئه‌وا زۆر به‌گرنگییه‌وه به‌ره‌و دیدارى ئه‌ندێشه‌ى ناتوندوتیژى به‌خێرایى ده‌ڕوات.
ئێستا به‌ته‌واوى كاتى ئه‌وه هاتووه كه له‌گه‌ڵ گاندی دا، ئێمه‌ش به‌م گرنگیه‌وه ئاگادار بین كه "توندوتیژى خۆ كوشتنه" و "جیهان له كینه و نه‌فره‌ت ماندوبووه"، كاتى ئه‌وه هاتووه ئه‌وه بسه‌لمێنینین توندوتیژى نه ڕێگایه‌كه بۆ بیركردنه‌وه له‌گه‌ڵ ئه‌و كه‌سه‌ى كه له‌گه‌ڵ ئێمه‌دا جیاوازه‌و نه شێوه‌یه‌كیشه بۆ به‌ڕێوه‌بردنى كاروبارى سیاسى كۆمه‌ڵگه، یاخود كردنه‌وه‌ى ئاسۆ به‌ره‌و رووى به‌رامبه‌ره‌كان و ده‌رگیریه‌كان. مهاتماگاندى به‌ئێمه‌ى پیشاندا كه ناتوندوتیژى له مێژووى مرۆڤایه‌تیدا له توانایدایه كه‌سانى دیكه‌ى وه‌كو وینوبا"4"، مارتین لوتركینگ"5" لانزادل واستو"6"، عبدالغفارخان"7" له ژیانى خۆیاندا له‌م توانایه به‌هره‌یان وه‌رگرتووه له‌م ڕێگایه‌دا ڕێنما و پشتیوانى گوته و كردارى مهاتماگاندى بوون. كه‌واته ئێستایى بوونى گاندى و ئاماده‌گى له ئێستادا ده‌ست پێده‌كات، چونكه گاندى له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى له كلتورى چه‌ندین هه‌زار ساڵه‌دا ڕیشه‌ى هه‌بوو، بیرمه‌ند و چاكسازى كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كى مۆدێرن بوو، كه به‌ناساندنى خۆى وه‌كو كه‌سێك كه به‌دواى حه‌قیقه‌تدا ده‌گه‌ڕا، تاكو ده‌مى مه‌رگى له بیركردنه‌وه سه‌باره‌ت به‌ڕێره‌وى ڕووداوه‌كانى سه‌ده‌ى ئێمه و كاریگه‌رى خستنه سه‌ر جیهانى مۆدێرن له‌گه‌ڵ َئه‌ندێشه و كردارى خۆى ده‌ستى به‌رنه‌داو وازى نه‌هێنا. له‌به‌رئه‌م هۆكاره‌ش بوو كه ئێمه ده‌بێت ووردبونه‌وه و تێڕامان له‌بابه‌تى بیر و هزر و كردارى گه‌وره و مه‌زنى ئه‌م پیاوه بچوكه درێژه پێ بده‌ین، پیاوێك كه‌ڕاستگۆیى و ساده‌یى و خۆپاراستنى دڵنیاترین ده‌سته‌به‌ركه‌رى فراوانى ڕۆحى بوو، كه‌سێك كه ژیانى ڕاسته‌وخۆ بۆ دروستكردنى دونیایه‌كى باشتر دانا بوو، كه تیایدا خۆشه‌ویستى و تێگه‌یشتنى به‌رامبه‌ر بتوانێت جێگره‌وه‌ى تاوان و نه‌فره‌ت بێت و له هه‌مانكاتیشدا كه‌سێتى خودى و ناوخۆى هه‌ر میلله‌تێك و به‌هاى بێ هاوتاى هه‌ر تاكێكیشى تێدا ره‌چاو بكرێت.
-----
په‌راوێز :
1- ئه‌م ووته‌یه گه‌ر بۆ ئێرانییه‌كان ڕاست بێت، بێگومان بۆ دونیاى ڕۆشنبیرى كوردى ئێمه زۆر ڕاستره. (و.كوردى).
2- زۆربه‌ى ووته‌كان له‌م سه‌رچاوه‌یه‌ى خواره‌وه‌وه‌رگیراون :
مهاتماگاندى "همه‌مردم برادرند"، ترجمه. محمود تفچلى، تهران، امیر كبیر، سال (1348)، هه‌روه‌ها ئه‌م كتێبه بۆ زمانى كوردیش به‌م ناونیشانه وه‌رگێردراوه، "هه‌موو خه‌ڵكى پێكه‌وه بران".
3-Eric Erikson,Gandhi s Truth.New York ;Norton,1969.
4-Acharya Vinoba، هیندى، له‌په‌یڕه‌وانى ئه‌ندێشه‌ى گاندى له ده‌یه‌كانى (1950)، كه‌خۆى نووسینى سه‌باره‌ت به‌ناتوندوتیژى هه‌یه.
5- مارتین لوتركینگ (1929-1968)، ڕێبه‌رى شۆڕشگێرانى ڕه‌ش پێسته‌كان. له ساڵى (1964)دا خه‌ڵاتى ئاشتى نۆبڵى وه‌رگرت.
6- Lanza del vasto فه‌ره‌نسى، له‌لایه‌نگرانى گاندییه. له فه‌ره‌نسادا كۆمه‌ڵگه‌ى لایه‌نگرى ناتوندوتیژى له فه‌ره‌نسادا دامه‌زراند.
7- عبدالغفار خان، پاكستانى موسوڵمان. له كه‌سه چالاكه‌كانى ڕاپه‌رینى سه‌ربه‌خۆیى هیند، كه بۆ پاراستنى یه‌كگرتوویى هیندو هه‌موو زه‌ویه‌كانى و ئاشتى نێوان هینده‌كان و موسوڵمانان خه‌باتى كرد. پاش جیابونه‌وه‌ى هیندستان له پاكستان ڕێبه‌رى بزاوتى ناتوندوتیژى كرد. نازناوى "گاندى سنووره‌كان"یان پێ به‌خشى.
سه‌رچاوه :
*مدرن ها، نووسنى : رامین جهانبگلو، نشرمركز، چاپ چهارم، 1386 ص 78-87.