مزگەوتێك، گومان لەسەر مێژوی دامەزراندنی سلێمانی دروست دەكات

دلێر عەبدوڵڵا
مزگەوتێكی شاری سلێمانی، گومان لەسەر مێژوی دامەزراندنی شارەكە دروست دەكات و تەم ومژ دەخاتە سەر ئەو چیرۆكانەی كە لەبارەی دروستبونی شاری سلێمانیەوە نوسراوەتەوە. نوسەرێكیش ئاماژە بەوە دەكات كە ئەوەی لەبارەی دروستبونی شاری سلێمانیەوە باسكراوە، سەرتاپای هەڵەیە.

  
بەپێی چەند سەرچاوەیەكی مێژویی، ساڵی 1784 ئیبراهیم پاشای بابان، شاری سلێمانی دروستكردووە، كە ئەو دەم وەك پایتەختی دەسەڵاتەكەی دایمەزراندووە، بەڵام مشتوموڕێكی زۆر لەبارەی ئەو مێژوە هەیەو زۆرێك پێیان وایە كە هەڵەیەك لەبارەی بەرواری دامەزراندنی شارەكەوە هەیە، ئەوەی زیاتر گومانی لەوبارەوە دروستكردووە، مزگەوتێكی شارەكەیە كە مێژوی دروستبوونی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1774 واتە دە ساڵ پێش دامەزراندنی شارەكە.

رێبوار حەمە تۆفیق، كە نوسەرێكی بواری زمان و كلتوری كوردە، لەبارەی مێژوی دروستبوونی سلێمانیەوە بە دیپلۆماتیك دەڵێت "بەو پێیەی كە شەرەفخانی بەدلیسی، لەنیوەی دووەمی سەدەی شازدەدا شەرەفنامەی نوسیوەو ناوی میرنشینی بابان و شاری سلێمانی نەهێناوە، كەواتە مێژوی دروستبونی شارێك بەناوی سلێمانیەوە بۆ پاش ئەم مێژوە دەگەڕێتەوەو لەمبارەیەوە جگەلە بۆچونەكەی ئەمین زەكی بەگ، هیچ بەڵگەیەك بەدەستەوە نییە.

مزگەوتی شێخ بابا عەلی، دەكەوێتە سنوری گەڕەكی سەرچیمەن، كە یەكێكە لەو گەڕەكانەی لەسەرەتای دامەزراندنی شارەكەدا دروستكراوە. بەلام چەند سەرچاوەیەكی كەمی مێژویی ئاماژە بەوە دەكەن ئەو مزگەوتە پێش دامەزراندنی سلێمانی بونی هەبووە، زۆرێكیش ئەوە رەتدەكەنەوە، لەوبارەوە رێبوار حەمە تۆفیقی نوسەر بەدیپلۆماتیكی وت "مزگەوتی شێخ بابا عەلی لەگەڕەكی سەرچیمەنە، كە لەهیچ سەرچاوەیەكدا ئاماژە بەوە نەكراوە ئەو شوێنە پێش سلێمانی گوند، یان ئاوەدانی بوبێ، وەك بۆ مەڵكەندی دەوترێت."

ئەوەی زیاتر گومانی لەسەر مێژوی دروستبوونی شارەكە دروستكردووە ئەوەیە، كە ئەو مزگەوتە ماوەیەكی زۆر پێش مێژووە دیاریكراوەكەی دروستبوونی شاری سلێمانی، قوتابخانەیەكی گەورەی پێگەیاندنی كەسایەتییە دیارەكانی شارەكە بووە، لەوانە مەولانا خالیدو شێخ عەبدولكەریم، بەپێی وتەی رێبوار حەمە تۆفیق "بەگشتی من پێموایە سلێمانی لەو مێژوە دێرینترە كە بۆی دەستنیشانكراوە. لەمبارەیەوە ژیاننامەی زانایەكی ئاینی شارو ئەو قوتابخانەیەی كە دەرسی تێدا وتوەتەوە (مزگەوتی شێخ بابا عەلی) یارمەتیمان دەدات بوێرین بە بەڵگەوە قسە بكەین. 

شێخ عەبدولكەریمی بەرزنجی ساڵی 1727 لەبەرزنجە لەدایك بووە. لە 1798 بەنەخرشی تاعون لەسلێمانی كۆچی دوایی كردووە، لەگۆڕستانێكدا بەخاك سپێردراوە كە بەناوی خۆیەوە ناو نراوە (گردی كاسەو كەوچك) كە ئێستا پێی دەڵێن سەیوان، ئەم زانایە وەك یەكەم مودەریس بە فەرمانی عەبدولرەحمان پاشای بابان، لەمزگەوتی عەبدولرەحمان پاشا (كە ئێستا بە مزگەوتی شێخ بابا عەلی ناسراوە) دەستی بەوانە وتنەوە كردوە، پاش مردنی بە فەرمانی عەبدولرەحمان پاشای بابان مەولانا خالیدی نەقشبەندی لەشوێنی دانراوەو مەولانا خالیدیش هۆنراوەی هەیە كە بۆ مەرگی شێخ عەبدولكەریمی نوسیوەو ساڵی مردنەكەی ئاماژە پێداوە. ئەگەر مزگەوتەكە لە 1774دا بەناوی عەبدلرەحمان پاشای بابانەوە بوبێ كە دامەزرێنەرەكەی بووەو ئیمام و مودەرسیەكانی بەپێی ریزبەندی میًژویی بریتی بوبێ لە شێخ عەبدولكەریمی كاسەو كەوچك، مەولانا خالیدی نەقشبەندی، محەمەد فەیزی زەهاوی، شێخ بابا عەلی و شێخ نوری شێخ بابا عەلی باوكی بەهادین نوری لەلایەكی ترەوە، گەڕەكی سەرچیمەن گەڕەكێكی تری شارەكە بوبێ و پێشتر ئاوەدانی و گوند نەبوبێ و ئەگەر مزگەوتی مەڵكەندی مزگەوتی گوندەكە بوبێت و ساڵی 1775 دروستكرابێت، ئەی چۆن مزگەوتێك چەند سەد مەترێك لەخواریەوە ساڵێك پێش ئەو دروستدەكرێت؟"

ئەمین زەكی بەگ، كە یەكێكە لەمیًژونوسە دیارەكانی كوردستان، لەبارەی دروستبونی شاری سلێمانیەوە دەڵێت "شاری سلێمانی لەساڵی 1199ی كۆچی دامەزراوە." بەو پێیەش بێت مێژوی دروستبونی شارەكە بۆ ساڵی زاینی دەكاتە ساڵی 1785، كە ئەمەش گرفتێكی زۆری لەبارەی مێژوی دروستبوونی شارەكەوە دروستكردووەو تەمومژی خستووەتە سەر چیرۆكەكانی دروستبونی سلێمانی.

نەوشیروان مستەفا، لەكتێبی (بەدەم رێگاوە گوڵچنین) بەمجۆرە باسی دروستبونی شاری سلێمانی دەكات "لەنزیك گوندی مەڵكەندی شاری سلێمانی بنیادنرا، سلێمانی ئەوكات گوند بووە بەناوی مەڵكەندی، وڵوبەو شێخ عەباسیش بونیان هەبووە." ئەمەش گومانێكی زۆر دەخاتە سەر مێژووی دروستبونی شارەكەو گرفتەكانی بەردەم ساغكردنەوەی مێژوی شارەكە گەورەتر دەكات.

لە ئەرشیفی مێژویی پارێزگای سلێمانیشدا هاتووە "مەحمود پاشای بابان، لە ساڵی 1781ی زانی بیری لەوە كردەوە ناوەندی بەرێوەبردنی سیاسی لە قەڵاچوالانەوە بگوێزێتەوە بۆ شوێنێكی تر، بۆیە سەرای حكومەتی لەنزیك گوندی مەڵكەندی دروستكرد، دواتر ئیبراهیم پاشای بابان، لەساڵی 1783 فەرمانڕەوایی ئیمارەتەكەی گرتەئەستۆو دەستیكرد بەدروستكردنی شاری سلێمانی."

بونی ئەو راجیاییە لەسەر مێژوی دروستبونی شارەكە، ئەوە دەردەخات كە مێژونوسەكانی كورد، هەوڵ و تەقەلایەكی زۆرو جدیان نەداوە، یان لێكۆڵینەوەیەكی دروستیان لەبارەی میًژوی دروستبونی شاری سلێمانی نەكردووە، تا نەوەكان لەداهاتوودا پشتی پێ ببەستن. واتە هەریەكەو بە بۆچون و خەیاڵی خۆی لەوبارەوە زانیاری خستووەتەڕوو، هەربۆیە ئێستا گومانێكی زۆر لەسەر مێژوی دروستبونی شارەكە بونی هەیە.

سلێمانی دەكەوێتە نێوان هێڵی پانی (34-36) پلە لەسەر هێڵی كەمەرو هێڵی درێژی (45-46) پلە لەرۆژهەڵاتی هێڵی گرینویجی گۆی زەویەوە. واتە دەكەوێتە باشوری رۆژئاوای ئاسیاو رۆژهەڵاتی كوردستانی باشورەوە. سلێمانی لەباكوری رۆژهەلاتەوە بەزنجیرە شاخی ئەزمڕ (1700م) گۆیژە (1525م) و قەیوان دەورە دراوە، لەباشوریشەوە بەچیای بەرانان (1373م) و لەرۆژهەڵاتیشەوە دەشتی شارەزوور دەستپێدەكات، كە درێژییەكەی 45كم و پانیەكەی (15كم)ە لە رۆژئاواشەوە تاسڵوجە گەمارۆی داوە. سلێمانی 853م لەئاستی روی دەریاوە بەرزەو ئاواهەواكەی بەدەریای ناوەڕاستەوە كاریگەرە.