زۆرێك لە ناودارانی جیهان پەناهەندە بوون

2018-12-25

ئیسحاق عەلائەدین

كۆمەڵێك لە كەسایەتییەكان تەعبیر لە سنورەكانی خۆیان دەكەن، بەدەرچوونیان لە نیشتیمان ژیانێكی سادەو هەژارانە بەسەر دەبەن، پەنابەرانیش بەهەمان شێوە ژیان بەسەر دەبەن، زۆرینەیان قوربانیدەرن، یان زۆر جار وەكو ئاوارەیەك دەژین، و خۆشەویست نین، وەكو ئەوەی كەوا كەسانێكی تر ناچاریان كردبن كۆچ بكەن.

 

ئەو وێنە كلاسیكیە ناكرێت بەسەر هەمو پەنابەراندا بسەپێنرێت، بەڵام مێژوو شاهیدە زۆرێك لەوانەی نیشتیمان بەجێ‌ دەهێڵن ترسێكی زۆرو پارێزگاریە لە ژیانیان.

لێرەدا لیستی ناودارترین پەنابەرانتان پێشكەش دەكەین كە ئەو وێنە كۆنەیان تێپەڕاندووەو بونەتە ناودارترین كەسی جیهانی.

 

 

مادلین ئۆڵبرایت

سیاسەتمەدار مادلین ئۆڵبڕایت، یەكەم ئافرەت بوو پۆستی وەزیری دەرەوەی ئەمریكای وەرگرتبێت، ئۆڵبرایت ئەسڵ تشیكیەو ساڵی 1948 ڕۆیشتە ئەمریكا، كە تەمەنی 11 ساڵ بوو، خێزانەكەی بە هۆی شەڕی جەنگی جیهانی دووەمەوە ڕایان كرد بۆ ئەوروپا، لە دوای ئەوەی شیوعیەكان زاڵبوون بەسەر براغ و نازیەكانیان دەركرد، لەدوای سەقامگیری ئەمریكا ئەو كچە لاوە لە ژیانی بەردەوام بوو تا بە سلكی دیبلۆماسی كۆتای هات‌و یەكێك بوو لەو كەسە سیاسیانەی كە زۆرترین كاریگەری سیاسی هەبوو.

 

ئێزابێل لیندی

لیندی بە ئەسڵ نوسەری تشیلیەو بەهۆی كودەتای سەربازی لە ساڵی 1973 لەلایەن سیلڤادۆر لیندی وڵاتی بەجێهێشت‌و كۆچی بۆ ئەمریكا كرد، بە كوشتن هەڕەشەی لێكراو ناوی خرایە ناو لیستی ڕەشەوە، بۆیە لەگەڵ هاوسەرەكەی‌و مناڵەكەی بریاریاندا بەرەو ئەمریكا كۆچ بكەن، بۆ ئەوەی سەرەتای ژیانێكی تازە وەكو نوسەر دەست پێبكاتەوە، بۆیە كە گەیشتە ئەمریكا توانی وەكو گەورەترین نوسەری جیهانی ناسێنرا.

لیندی دوای پانزە ساڵ لە ئاوارەیی ساڵی 1990 گەرایەوە تشیلی‌و بۆ ئەوەی خەڵاتی گابرێل میستراڵ بۆ ئەدەبی رێزی لێبگیرێت‌و پێی بدرێت.

 

 

حەنا ئارندت

مونەزیری سیاسی‌و بە ئەسڵ ئەڵمانی بوو، یەكێك بوو لە زانا بەناوبانگەكانی جیهانی فیكر و فەلسەفە، بەتایبەتی دانراوەكانی لە بواری سیستەمی شمولی و توند و تیژی سیاسی، لە كۆتایدا لە جەنگی جیهانی دووەمدا ناچار بوو لە وڵاتی خۆی دوور بكەوێتەوە، بەهۆی ئەوەی ئەڵمانیای نازی یەهودیەكانی لەناو برد، لە نێوان فەرەنساو ئەمەریكاو سویسرا لە هاتوچۆ دابوو، دواجار بەهۆی بۆچوونە سیاسیەكانییەوە وەكو مامۆستای وانەبێژ لە نیویۆرك‌و لە یەكێك لە زانكۆ گرنگەكانی ئەمریكا جێگیر بوو.

 

فریدك شوبان

مۆسیقاژەنی بەناوبانگ بە ئەسڵ پۆڵندیە، بەو پێیەی یەكێكە لە كەسایەتییە گەورەكانی جیهانی مۆسیقا، ناچار بو لە ڤیەننا بمێنێتەوە، دواتر بەهۆی تێكچوونی بارودۆخی وڵات‌و هەڕەشەكانی ڕوسیای قەیسەری نەگەڕایەوە بۆ وارسۆ، دواتر ڕۆیشت بۆ شاری پاریس، و لە ساڵی 1831 لە دوای وەفاتی وەكو ئەستێرەیەك بە خاك سپێردرا، یەكێك بوو لە دانەرە بەناوبانگەكانی بواری مۆسیقاو هەر لە شاری پاریس‌و لە یەكێك لە گۆڕستانە بەناوبانگەكانی پاریس بە خاك سپێردرا.

 

 

ئەلبێرت ئەنیشتاین

بەو پێیەی زانای بەناوبانگی ئەڵمانی بواری فیزیای سەدەی بیستەم بوو لە ئاستی جیهاندا، دواجار ناچار بوو بەهۆی تێكشكانی ئەڵمانیای نازییەكان ناچار بوو وڵات بەجێبهێڵێت‌و لە ئەمەریكا جێگیر ببێت، شوێنكەوتەی داهاتوی بیردۆزە زانستیەكەی بوو بۆ ئەوەی بیردۆزەكەی ڕێژەی گشتی‌و تایبەتی وەربگرێت، لە زۆرترین بیردۆزە زانستیەكان بوو كە دەرگای زانستی كردەوە، سەرەرای ئەوەی هەندێك لە بیردۆزیەكانی بوویە هۆی پێشنیاركردنی بیرۆكەی دروستكردنی بۆمبای نەوەوی، وە یەكێكبوو لە ئۆپۆزیسیۆنە سەرسەختەكان كە بەردەوام داوای پرۆسەی چاكسازی بۆمبای نەوەوی دەكرد.

 

 

ڤیگتۆر هۆگۆ

ڤیگتۆر هۆگۆ شاعیرو نوسەری بەناوبانگ، نزیكەی بیست ساڵ لە فەرەنسا دوور بوو، سەرەرای ناوبانگی گەورەی و رێزلێگرتنی لەلایەن ناپۆلیۆنی سێهەم، هۆگۆ ناچار بوو بەهۆی سیاسەتی خراپی دەوڵەت و نەبونی ئازادی وڵات بەجێ‌ بهێڵێت‌و بڕوات بۆ ئەوروپا، زۆربەی ژیانی لە وڵاتانی ئەوروپا بەسەر بردووە. بەتایبەتی لە بەریتانیاو ئێرلەندە، هەموو ژیانی پەناهەندەیی و ئاوارەیی بووە، تێكۆشاوە لە پێناوی ئازادی‌و باشكردنی بارودۆخی سیاسەت، دواجار گەرایەوە پاریس و پێشوازییەكی گەورەی لێكرا.

 

 

میلان كۆندێرا

میلان نوسەری بەناوبانگی چیكی، لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا بەهۆی سیاسەت‌و حوكمرانی خراپی شیوعییەكان ناچار بوو وڵات بەجێبهێڵێت و بڕوات، بەتایبەتی بەهۆی یەكەم كتێبیەوە بەناوی "گەڵتەجاری" كە تیایدا ڕەخنەی لە حوكمڕانی شیوعی گرتبوو، دواجار لە ئەنجامی ئەو نارەحەتیانەی توشیان كردو لە زانكۆ دەریان كرد، چیكی بەجێهێشت‌و لە وڵاتی فەرەنسا جێگیر بوو، لە فەرەنسا فێری زمانی فەرەنسی بوو، بۆیە بە فەرەنسی دەستی كرد بە نووسین و بڵاوكردنەوەی بۆچونەكانی، تا ئێستاش دانیشتوی فەرەنسایەو هیوادارە بە یەكجاری ژیانی بۆ نوسینەكان تەرخان بكات و خۆی یەكلایی بكاتەوە.

 

سیگمۆند فرۆید

سیگمۆند فرۆید لێكۆڵەری دەروونی بەناوبانگ، بەو پێیەی دامەزرێنەری زانستی دەرونزانی نوێیە، كاری لەسەر نەست كردووە، وە كاری لەسەر بیردۆزیەی پاڵنەری كردووە، كاریگەری زۆری لەسەر تەواوی ژیانی هەبووە، بەڵام دوای ئەوەی نازییەكان دەستیان بەسەر ڤییەننادا گرت‌و كتێبەكانی فرۆیدیان سوتاند، ناچار بوو كۆچ بكات و بروات، دواجار لە لەندەنی پایتەختی بەریتانیا گیرسایەوە، لە چالاكیە فیكریەكانی بەردەوام بوو، تا تووشی نەخۆشی ژێرپەنجە بوو، هەر بەو نەخۆشیەوە كۆچی دوای كرد‌و كۆتایی بە ژیانی هات.

 


دەلای لامای چواردەهەم

دالای لامای چواردەهەم، پێگەیەكی گرنگی ئاینی و سیاسی لە مێژووی ڕۆژهەڵاتدا هەیە، نوێنەرایەتی دەستەڵاداریەتی باڵای ئاینی بوزی لە تیبت دەكات، لە پاڵیشیا ئاشتیانەو سیاسیانە لە پێناوی سەربەخۆی تیبتدا تێدەكۆشێت، وە یەكێكبوو لە هەڵگیرسێنەرانی شۆرشی 1959، دواجار ناچار كرا بۆ هیند كۆچ بكات.

وە لە ئاوارەیدا حكومەتی تیبتی دامەزراندو كاری كرد لەسەر دروستكردنی سیستەمی خوێندن و ڕۆشنبیری تەواو بۆ دانیشتوانی تیبت تا پارێزگاری لە كلتوری تیبت بكات، سەرەرای ئاوارەیی تا ئێستاش لە كۆڕ و كۆبونەوە نێودەوڵەتیەكاندا لە پێناوی مافەكانی تیبتدا تێدەكۆشێت و هەوڵدەدات تەواوی مافەكانی تیبت بەدەست بهێنێت.