خاڵ كوتان له‌ كورده‌واریدا

محەمەد بــەکـر

یـەکـێـک لـە سیـمـا دیـارەکانی کلتووری کوردی لە ڕابردوودا کوتانی خـاڵ بوو لەسەر ڕووخسارو بەشێک لە ئەندامەکانی تری جەستە، هەڵبەت ئەمە لەتەواوی ناوچەکەو جیهاندا باوبووە، وەلێ دیسان لەم بوارەشدا کوردان تایبەتمەندی کلتووری خۆیان پێبەخشیووە.

 

وشــــــەی خاڵ:

لەزمانی کوردیدا خاڵ بەو نوکتەیە دەوترێ کە لە کۆتایی ڕستەوە دادەنرێ، بەڵام بەشێک لەکوردان بە برای دایک هەر "خاڵ" یان "خاڵۆ" دەڵێن لەبری "لالە" و "لالۆ"، هەڵبەت ئەمە بێ ڕازو ڕیووەت نییە، بەڵام لێرەدا مەبەستی باسەکەمان لە خاڵی سەر جەستەیە.

چـــــۆنیەتی خاڵ کوتین

خاڵکوتین بەپێی ناوچەکان چۆنیەتیەکەی دەگۆڕێ، زۆر لە ئێمە بینیومانە سوتوی لاستیکیان دەکردە سەر شوێنێ مەبەست و بەدەرزی دەیان کوتا، تا ڕەنگی دەگرت، وەلێ لە هەندێ ناوچەی وەک کۆبانێ و شەنگال، لاسکی هەندێ درەخت و شیری دایکێک کە کچی بووبێت تێکەڵ دەکەن و بەدەرزی دەیکوتن تا ڕەنگ بگرێ، هەڵبەت زۆرجار ئەم پرۆسە زیاد لە قۆناغێکی هەیە.

 

مێژووی خاڵ کوتیـــــــن

بەدیاریکراوی ڕەگی مێژوویی ئەم دیاردە کلتورییە دیارنیە، وەلێ شارەزایان بوونی ئەم نەریتە بۆ نزیکەی دە هەزار ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێننەوە، لە کوردستان و ناوچەکەدا لە پێش سەرهەڵدانی شارستانیەتەوە نەریتێکی باوبووە. هەڵبەت لەتەواوی کوردستاندا ئەم نەریتە بەدرێژایی مێژوو باووبووە، بەڵام زیاتر لەلای کوردانی کۆچەری و ئێزیدییەکان ئەم نەریتە تایبەتمەندی وەرگرتووەو زیاتر ماوەتەوە.

خاڵ لە زۆر شوێنی جەستە و ڕوخسار کوتراوە، بەتایبەت: نێوچاوان، چەناگە، دەست و پەنجە، مەچەک و بازوو، لاچاوو لێو و تەنانەت سینەو گەردن و مل و هەندێک شوێنی شاراوەی لەش.

مەبەست لە کوتانی خــاڵ

دیارە خاڵکوتین تەنها مەبەست لێی جوانکاری نەبووە، بەڵکو زۆرجار لەخۆیدا هەڵگری خەونە، ترسە، باوەڕە، خۆزگەی بەدی نەهاتووە، خۆشەویستیە، یادگاری تاڵ و شیرین و ...هتد.

ڕازو سیمبوڵە مێژووییەکانی کوتانی خــــاڵ

لەکۆندا لای خێڵ و هۆزەکان بۆ ناسینەوەو پەیوەست بوونی ئەندامەکان بەخێڵەوە هەندێک لەخێڵەکان شێوازێکی دیاری کراویان بەخاڵ لەسەر جەستە دەنەخشاند تا بەوەدا بناسرێنەوە، بەڵام ئەو سیمبوڵە بەخاڵ نەخشێنراوانەی لەسەر جەستەی کوردانی کۆبانێ و ئێزیدیەکانەوە دەبینرێ، پێمان دەڵێ کە خاڵکوتین دیاردەیەکی بێ ناوەڕۆک نیە و بگرە وێنەکانی "خۆرو مانگ و ئەستێرەو ئاسک و مارو تاوس ...هتد بەڕوونی ئەو ڕازە ئاشکرا دەکا کە خاڵکوتین بەشێک بووە لە نەریتە ئاینیە زۆر کۆنەکانی کوردان لە مێژوودا . 

 

لەزۆرینەی کلتوورەکاندا دیاردەی خاڵکوتین لە پیاواندا کەمتر دەبینرێ وەک لای ژنان، زیاتر پیاوان لەسەر دەست و بازو لاچاو خاڵیان کوتیووە، وەلێ ئافرەتان وەک پێشتر باسمان کرد لەسەر زۆر شوێنی تری جەستەو ڕوخساریان خاڵیان کوتیووە. هەڵبەت لە ئەمڕۆدا ئەم دیاردەیە لەجیهاندا بەشێوەی تاتۆ بەربڵاوەو لەهەردوو ڕەگەز جەستەیان بەوێنەی جۆراوجۆر دەنەخشێنن و زۆرجار وێنەی کەسایەتی و سیمبوڵ و لۆگۆ مێژووییەکان و نەخشەو .....هتد لەواتا مێژووییەکانی خاڵی بۆتەوە تاڕادەیەک

فەلسەفەی پشت خاڵ

جگە لەناسینەوەی ئەندامانی خێڵ، هەریەک لەو سیمبوڵانە بەمەبەستێکی دیاری کراو کوتراون، وەک: جوانکاری، خۆپاراستن لە چاوی پیس، دوورخستنەوەی گیانی بەد و هێزی شەڕ و نەخۆشی، تەمەندرێژی و تەندروستی باش،بەبەرهەمی و نەوەخستنەوەو بەختێکی باش. هەڵبەت پەیوەندی بە ئاینەکۆنەکانی زەردەشتی و پێش زەردەشتیەوە هەیە، بەتایبەت میترایی.

 

خاڵ لەتێڕوانینی ئیسلامدا

لەڕوانگەی ئیسلامەوە خاڵکوتین نەک هەر نەفرەتی لێکراوە بەڵکو لەو کەسەش کراوە کە بۆ کەسێکی تری دەکوتێ " فەرموودە"، ئەگەرچی چواردە سەدەیە ئیسلام لەدەرگای کوردستانی داوە، کەچی کوردان خاڵکوتینیان وەک زۆر نەریتی تری کلتووری دێرینی خۆیان پاراستووە گەرچی لەدینی ئیسلامدا خوازراونین.

ئەدەبیاتی کوردی و گۆرانیە میللیەکان پڕن لەو بەیت و بەستانەی بەسەر خاڵ و خەتی یارا وتراون، ئەوەتا حەسەن زیرەک خاڵی لامل دەیکوژێ و هیلاکی خاڵێکی بۆکەس مەعلوم نەبووی سەر سنگی یارە، کە بەقەدەر نیو لیرەی پەهلەویە، حسێن عەلییش دووخاڵی سەر شەمامەی بێ ئیمانێک کوشتویەتی، مەولەوی مەزنیش ئەگەرچی وە ناوهێنانی "خاڵۆ" ڕائەچڵەکێ وەلێ بۆ خاڵێک شەرتی گەڕانەوە بۆ چواردەساڵی دەکا.

 

 

ناری لای وایە ئەوە خاڵ نیە، مێشە لەسەر گۆنای وەک شەکر شیرینی یارەوە بەپاندی لە جوڵەکەوتووە. ئەحمەد شەماڵیش دەستەودامانی خاڵکوت دەبێ، بەهەڕەشەوە دەڵێ:"خاڵێ بەهێواش سەر گۆنەی لەیلم تۆ نەکەی زامار"....ئابەو جۆرە هەروا خاڵەو سوێ دەباتە دڵ و ئیمان کز ئەکاو دڵ وەک خاڵەکەی ناو "لالە" ڕەشئەکاتەوە، وەلێ ئەوەی کورد لێی تێناگاو منیش بەهەمان شێوە باش لێی حاڵی نابم پەیوەندی نێوان خاڵ "تاریکی" و گۆنا "شەم"و ڕوناکی کە ئەدەبیاتی عیرفانی کوردی لە قوڵاییدا خۆی لێدەدا.