دكتۆر ئەحمەدی مەلا: دوو هەولێر هەیە، هەولێری دەسەڵات‌و هەولێری خەڵكی هەژارو كەم دەرامەت

2018-02-25


دكتۆر ئەحمەدی مەلا، نوسەرو وەرگێڕو مامۆستای زانكۆ، لەم دیدارەیدا لەگەڵ " دیپلۆماتیك مەگەزین" سەبارەت بە پەیوەندیی كۆمەڵگەی كوردی‌و دەسەڵاتی سیاسی‌و هێزە دەسەڵاتدارەكان دەدوێت‌و پێیوایە دەبێت كۆمەڵگەی كوردی لە پاش 16ی ئۆكتۆبەرەوە بەشێوەیەكی دیكە خۆی ڕێكبخاتەوەو پشت "بەم دوو حیزبە شكستخواردووە نەبەستێ".ئەحمەدی مەلا ئاماژەش بەوە دەكات كە 16ی ئۆكتۆبەر درۆ گەورەكەی ئەوانی كەشفكردووەو ئەو بەروارە دەبێتە تاجی شكستەكانی دەسەڵاتی كوردیی.

،،

" 16ی ئۆكتۆبەر درۆ گەورەكەی كەشف كرد، بۆیە دەبێ كورد بە شێوەیەكی دیكە خۆی رێكبخاتەوەو پشت بە كرانەوەی زیاتر، دیالۆگی زیاتر، رەخنەگرتنی زیاتر و خەمخۆری زیاتر بكات و پشت بەم دوو حیزبە شكستخواردووە نەبەستێ"

دیپلۆماتیك مەگەزین: بەبڕوای ئێوە، سیستمی سیاسی‌و دەسەڵات بەرهەمی كلتورو كۆمەڵگەی كوردییە، یان كۆمەڵگەی كوردی " دۆخی ئێستای كۆمەڵگەی كوردی" بەرهەمی سیستمی سیاسی‌و دەسەڵاتی كوردییە، یاخود كاریگەری‌و پەیوەندی نێوان ئەم دوو لایەنە لە بەرهەمهێنانی دۆخی سیاسی‌و ئابوری‌و كۆمەڵایەتیدا چۆن لێكدەدەنەوە؟


دكتۆر ئەحمەدی مەلا: ئەم پەیوەندییە تێهەڵكێشە، بەڵام پەیوەندییەكی قەدەری نییە، واتە ڕزگاربوون لێی مەحاڵ نییە، بەڵام بۆ ئەوەی لەم دۆخە رزگارمان بێ، دەبێ مێژووی پێشتری خۆمان بخوێنینەوە، بۆ ئەوەی لە سەدەی بیستەم بگەین، دەبێ بزانین سەدەی نۆزدەمی ئێمە چۆن تێپەڕیوە، كەلەپووری سەدەی نۆزدەیەم چی بۆ جێهێشتین‌و چین ئەو كەرەستانەی كە ئێمە دەتوانین بەكاری بهێنین؟ هەموو، ئەوە دەزانین كە میرنشینی بابان لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەم دەكەوێتە ژێر دەستی عوسمانییەكان، بەڵام پرسیاری بنەڕەتیی ئەوەیە چ جیاوازییەكی بنەمایی میرنشینی لە ئیمپراتۆرییەت جودا دەكردەوە؟ میرانی بابان سەر بە چ كەلتوورێك بوون، چ پەیوەندییەك لە لە نێوان میرنشین و رەعییە لە ئارادا بوو؟ ئاستی كۆمەڵایەتی‌و ئابووریی لە چ ئاستێكدا بووە؟ مرۆڤی كورد لە ژێر سایەی میرنشین چ ستاتوویەكی هەبوو و چ پەیوەندییەك لە نێوان میرنشینی بابان‌و خێڵەكانی دیكە هەبوو؟ مەولانا خالید چی پێشكەش بە میرنشینەكە كردو خودی مەولانا چۆن بیری لە مرۆڤی كورد دەكردەوە، فەزای زیهنی مرۆڤی ئەو سەردەمە چۆن بووە؟ كاتێك وەڵامی ئەم پرسیارانە دەدەینەوە، ئینجا لەوە تێدەگەین كە ئێمە بە هیچ شێوەیەك خۆمان بۆ سەدەی بیستەم ئامادە نەكردبوو ؛ بە تایبەتی لە سەرەتای ئەو سەدەیە جەنگی جیهانیی یەكەم سەرهەڵدەداو نەخشەی جیۆپۆلۆتیكی رۆژهەڵاتی ناوەند دووبارە دادەڕێژرێتەوەو دەوڵەتی نەتەوە دروست دەبن‌و لەو بەینە كورد ناگا بە مافە نەتەوایەتییەكانی خۆی.


بە درێژایی سەدەی نۆزدەیەم خۆری عوسمانییەكان لە ئاوابووندا بوو، هیچ چاكسازییەكی ریشەیی لە ئارادا نییە، بەڵام لە ناو كۆمەڵگەی توركیی گۆڕانكاریی رووی دەدا، توركە لاوەكان فشاری زۆر دروست دەكەن‌و تەنانەت عەبدولحەمیدی دووەم ناچار دەكەن كە پەرلەمان بخاتەوە گەڕو ئیش لەسەر دەستوور بكرێ، بە واتایەكی دیكە لە ناو كۆمەڵگەی توركیی درك بە گۆڕانكاریی دەكراو دواتر ئەتاتورك كۆماری توركیای هاوچەرخ بنیات دەنێ.


لە كوردستانی باكوور، بە تایبەتی بەدرخانییەكان رۆڵی لەبەرچاو دەگێڕن، تەنانەت دەشێ بگوترێ رەگەزەكانی مۆدێرنێتێ لە لایەن بەدرخانییەكانەوە بڵاودەبێتەوە، نەك تەنها بە دەركردنی ڕۆژنامەو گۆڤار، بەڵكو ناوەڕۆكی ئەو بڵاوكراوانە گەواهیی بۆ ئەمە دەدەن.


كەچی لە ناو كۆمەڵگەی ئێمە لە باشوور، زۆر دوور بووین لەو گۆڕانكارییانە، شارەكانی باشوور زۆر دواكەوتوو بوون، سیستەمی دەرەبەگایەتی لە چڵەپۆپەی بوو، خێڵەكان لە ناو خۆیاندا ناكۆك بوون، تەنانەت هەرخێڵێك وەكو كیانێكی سەربەخۆ كاروباری خۆی رێكدەخست، تەریقەت‌و شێخایەتی سیما مەعنەوییەكانی كۆمەڵگە بوون‌و لەهەموو ئێلێمێنێتكی مۆدێرنێتییەوە دوور بوون.


هێشتا دەستەواژەی كورد وەكو پێویست گەشەی نەكرد بوو. مەحموود پاشای بابان زۆر بە نابەدڵییەوە بە میستەر ریچ دەڵێ: " توركەكان بە هەموومان دەڵێن كورد" واتە، میرانی بابان هەندەی خۆیان بە میری بابانەكان زانیوە هەندە خۆیان بە كورد نەزانیوە، ئەم میرانە خۆیان لە مسكێن‌و جوتیاران جیا دەكردەوە. ئەم تێڕوانینە ئەریستۆكراسییە بە تەواویی ئاودیوی سەدەی بیستەمیش دەبێ.


كەواتە حیزبی سیاسیی كوردیی بەرهەمی ئەو ئەقڵییەتە بوو كە سەدەی نۆزدەم بەرهەمیهێنا بوو، پەیڕەوییكردنی دیموكراسیی لە ناو ژینگەیەكی خێڵەكی كە تەریقەت‌و شێخایەتی ئاڵا هەرە شەكاوەكەی بێ، كارێكی ئەستەمە. بۆیە دەبینین، سەركردەی پارت، وەكو شێخی تەریقەتە لای ئێمە، تەنها بە مردنی كورسییەكی بەتاڵ دەبێ..ئەمە پاشماوەی سەدەی نۆزدەیەمی ئێمەیە...ئەم ژینگەیە تاكو ئێستا بە شێوەیەكی لەبەرچاو بارستایی خۆی هەیە. بۆ نموونە، یەكێتی نیشتیمانی كوردستان وەكو بزووتنەوەیەكی چەپ كە بڕوای بە سۆسیال دیموكرات هەبوو، سەرهەڵدەدا، كەچی لە باوەشی بنەماڵە كۆتایی دێ. پارتی دیموكراسی كوردستانیش، ئەویش لە نێو جوغزی بنەماڵە قەتیس بووە.


بۆیە تاكو ئێستا، هەرێم لە زۆن پێكهاتووە، ئەمە جۆرێكە لە جۆرەكانی سنووری خێڵەكانی سەدەیەك پێشتر. بەڵام ئەمە قەدەری كوردان نییە، ئەگەر كاری بۆ بكرێ، واتە چەمكی هاوڵاتیبوون بكرێ بە عینوانی سەرەكی‌و شێلگیرانە ئیشی بۆ بكرێ، وردە وردە بارستایی و هەژموونە تەقلیدییەكان كەم دەبنەوە.
پارتی و یەكێتی بەرهەمی ئەو ئەقڵییەتن كە لە سەدەی نۆزدەمەوە ئاودیوی سەدەی بیستەم دەبێ، بەڵام لەم سەدەیەدا، واتە لە سەدەی بیستویەكەمدا، زۆر شتی دیكە ڕوو دەدا، چونكە ئێستا، ئێمە لە وەرچەرخانێكی دیكەداین، خەڵكیی بێزارە لەم دوو حیزبە، تەنانەت متمانەیان نەماوە، بۆیە بەدیلی دیكە دروست دەبێ، ئەزموونەكەیان مایەپووچ بوو، لە هیچ دۆسییەیەك سەركەوتوو نەبوون: پەیوەندییە دەرەكییەكان، ئابووری سەربەخۆیی، دۆسییەی نەوت، تەنگژەی پەرلەمان، شكست لە بواری موچەدان، گەندەڵیی بە هەموو جۆرەكانییەوە، ئیشنەكردن بە شێوەیەكی دروست بۆ ریفێراندۆم دواجار دۆڕاندنی ٥١٪ خاكی كوردستان لە ماوەی ٣ كاژێر هتد... لیستەكە لەمە درێژترە .

،،

" دەسەڵات لە ماوەی ئەم ٢٧ ساڵە دەمی زۆرێك لە "بەناو رۆشنبیران"ی چەور كردووە، بە شوقە پێدان، بە دابەشكردنی زەوی، بە موچەی بندیوار"


دیپلۆماتیك مەگەزین: ئەگەر بڕواتانوایە دەسەڵات‌و سیستمی سیاسی بەرقەراری هەنووكەی هەرێمی كوردستان، بەرهەمی كلتورو كۆمەڵگەیكوردییە، ئایا كۆمەڵگەی كوردی چۆن دەتوانێت ئەم دۆخە تێپەڕێنێت، ئەوە لە كاتێكدا زۆرن ئەوانەی پێیانوایە كۆمەڵگەی كوردی هێشتا مەیل‌و خواستی تێپەڕاندنی ئەم دۆخەی تێدا نەخەمڵیوە، یان نایەوێت تێیپەڕێنێت؟


دكتۆر ئەحمەدی مەلا: وەكو لە سەرەوە ئاماژەم بۆی كرد، ئێمە لە قۆناغی وەرچەرخانین، بێگومان رێكخراو و حیزب‌و بزووتنەوەی نوێ دێنە كایەوە، نەوەی نوێ، یا نەوەكانی ئایندە، هەڵگری جیهانبینیی نوێن‌و ئەوان لە توانایدایە چارەسەری گرفتەكانی بكەن.


ئەم گۆڕانكارییانە دەبێ جیهانبینییەكی نوێ لەگەڵ خۆیان بهێنن: واتە، پێداگرییكردن لە چەمكی هاوڵاتیی بوون، ئازادی تاك‌و مافەكانی تاك، دیموكراسیی زیاتر، دادپەروەریی كۆمەڵایەتیی، سنووردانان بۆ هەژموونی ئایینیی، شەفافییەت لە دابەشكردنی داهات‌و یەكسانیی بۆ دروستكردنی هەلی كارو ئیشكردن بە پێی نەخشەسازیی‌و بەرنامەڕێژیی. گشت ئەم گۆڕانكارییانە پێویستییان هەم بەكات هەیە، هەم بە كادیری نوێ هەیە، كە لە كەلەپووری پێشخۆی داببڕێ.


دیپلۆماتیك مەگەزین: " ئابوری‌و ژیانی خەڵك بە دەست هێزە دەسەڵاتدارەكانەوەیە، بۆیە دەسەڵات توانیویەتی كۆمەڵگە كۆنترۆڵ بكات‌و هێزی گۆڕانكاریش پەرتەوازە بكات، یان بیمرێنێت"، ئەمە بۆچوونێكی باوەو زۆرن ئەوانەی بە پاساوی پەككەوتنی پرۆسەی گۆڕانكاری‌و چاكسازی دەزانن، ڕای بەڕێزتان لەمبارەیەوە چییەو بڕواتان وایە ئەوە فاكتەری جەوهەری‌و لەمپەری بەردەم پرۆسەی گۆڕانكاری‌و تێنەپەڕاندنی دۆخەكە بێت؟


دكتۆر ئەحمەدی مەلا: ئەمە خەسڵەتی وڵاتە نەوتییەكانی لای ئێمەیە، بەڵام ئەمە خەسڵەتێكی سروشتیی وڵاتانی نەوتیی نییە، چونكە وڵاتێكی وەكو نەرويجيش وڵاتێكی نەوتییە، كەچی پشت بە داهاتی دیكە دەبەستێ. ئێمە هەموو هێلكەكانمان كردە سەبەتەیەكەوە، واتە تەنها پشتمان بە داهاتی نەوت بەست ئەمە لە كاتێكدا، هەرێم خاكێكی بە پیتی هەیە، ئاوی هەیە... دەبوو كەرتی كشتوكاڵ ببووژێندرێتەوە، لە لایەك بۆ ئەوەی ئەستۆی حكوومەت سووكتر بكا، لە لایەكی دیكەش كۆمەڵگەی بەرهەمهێنەر بئافرێنێ. كۆمەڵگەی ئێمە دەبێ سەرلەبەری بنەما تەقلیدییەكەی هەڵوەشێنرێتەوە، بە واتایەكی دیكە، سەرلەنوێ لە سەر بنەمای نوێ داڕێژڕێتەوە، هەر لە كایە ئیدارییەكانەوە بگرە تاكو رێكخستنی كاری سیاسیی‌و كاری سەندیكاو كایە پەروەردییەكان هتد. لە هەرێمی ئێمە تەنانەت بەرهەڵستكارییش ناتوانێ بەتەواویی بە كاری خۆی هەڵسێ، چونكە بۆ ئەوەی رەخنە لە ئەدای حكوومەت بگیردرێ، پێویستمان بە داتا دەبێ، بە بێ داتا موعارەزە هەر قسەی ئینشائیی بۆ دەمێنێتەوە. لە لایەكی دیكەش ئەم نا شەفافییەتە بووەتە بەشێكی ئۆرگانیكی لە نێو بنەمای حكوومەت و دەسەڵات.


زۆرجار كەس نازانێ چ روو دەدا، ڕاگەیاندن لە ژێر كۆنترۆڵی خۆیاندایە، راگەیاندنی ئازاد دەستی بەو داتایانە ناگات، زۆر كاری هەستییار لە ژوورە تاریكەكان ئەنجام دەدرێن‌و دواجاریش بە شكست كۆتایی دێ، ئەم ژوورە تاریكانە، لە ژێر ركێفی بنەماڵەدان، هەر خۆشیان حیزب بەڕێوەدەبەن. لە دەوری ئەوان بازنەی دیكە هەیە، ئەم بازنەیە هەوادار و بەرژەوەندییخوازان‌و مێدیاكاران كە لە بازنەی دووەمی حیزب پێكدێنن، بازنەی سێیەم لایەنگیرانی تەقلیدی حیزبەكەن، زۆرجار هۆكاری سۆز، خێزان، مێژوو، سایكلۆژیی هاندەرن بۆ ئەوەی لە دەور حیزب كۆببنەوە.


ئەم دیاردەیە بۆ یەكێتی‌و پارتی زیاتر دەشێ وەك بۆ حیزبەكانی دیكە، چونكە داهاتی نەوت لە ژێر دەستی ئەواندایەو كلیلی قاسەكە لە ژێر سەرینی ئەوان دایە، بۆیە حیزب بەشێكی میللەتی بۆ خۆی قۆرخ كردووە. ئەو میللەتەی دەكەوێتە دەرەوەی ئەم جوغزانە، زۆرجار دەنگیان ناگاتە هیچ شوێنێ، بە بێ دەنگیی ئازار دەكێشن‌و لە كۆتاییشدا، ئەوان قوربانی هەموو دۆخەكەن. ئەم توێژە، زۆر بێزارە، متمانەی نەماوە، بەڵام دواجاریش دەكرێ هەڵبخەڵتێنرێ، لێرەوە رۆڵی حیزبە بەرهەڵستكارەكان دەبێ كاراتر بێ‌و لە توانایاندا بێ زیاتر بچنە ناوخەڵكەوە و نموونەیەكی دیكەی حوكمڕانی پێشنیار بكەن.


،،

" سەركردەی پارت، وەكو شێخی تەریقەتە لای ئێمە، تەنها بە مردنی كورسییەكی بەتاڵ دەبێ..ئەمە پاشماوەی سەدەی نۆزدەمی ئێمەیە"

دیپلۆماتیك مەگەزین: دەستەبژێری ڕۆشنبیرانی كورد لە ژێر پرسیارو هەم ڕەخنەیەكی زۆردان، بەوەی كە ڕۆڵیان لاوازە لە ئاڕاستەكردنی كۆمەڵگەی كوردیدا بەرەو گۆڕانكاری‌و تێپەڕاندنی دۆخە خراپ‌و دژوارەكەی هەرێمی كوردستان، دەشگوترێت ڕۆشنبیری كوردی نازانێت چۆن دۆخەكە ئاڕاستە بكات، لەمبارەیەوە سەرنج‌و ڕاتان چییە؟


دكتۆر ئەحمەدی مەلا: لە كۆمەڵگەی ئێمەدا، ئاسان نییە بزانین كێ رۆشنبیرە. بەڵام لە هەموو بارێكدا، دەنگی رۆشنبیر نابیسترێ، یا زۆر كەم دەبیسترێ. حیزب رۆشنبیریی خۆی هەیە، ئەم كاتێگۆرییە لە خزمەتی حیزب ئیش دەكات، قسەی حیزب بە شێوەیەكی دیكە دووپات دەكاتەوە.


بەڵام ئەگەر بێت و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بە باشی بەكاربهێنرێ، دەتوانێ ببێ بە ئەڵقەی نێوان خەڵك و رۆشنبیران. هەر لە گواستنەوەی دەنگوباس و هەواڵ، تا لێكۆڵینەوە و شیكاری دروست بۆ ئەم هەلومەرجە. بەڵام بە شێوەیەكی گشتیی، رۆڵی رۆشنبیر لە كۆمەڵگە رۆژهەڵاتییەكاندا زۆر سنووردارە.


دیپلۆماتیك مەگەزین: زۆرێك لە ڕۆشنبیرانی كورد، بەناوی بێلایەنییەوە خۆیان لە پرسە گرنگە سیاسی‌و ئابوری‌و كۆمەڵایەتییەكان دەدزنەوەو نایانەوێت ڕاستەوخۆ لەوبارەیەوە بدوێن‌و هەڵوێستیان بەیان بكەن، پێتوایە ئەوە تا چەند ڕەخنەیەكی دروستەو بووەتە سیمای ڕۆشنبیری كورد؟


دكتۆر ئەحمەدی مەلا: یەكێك لە پێناسەكانی رۆشنبیر ئەوەیە كە "نابێ بێلایەن بێ" چونكە ئیشی رۆشنبیر هەڵوێست وەرگرتنەو قسەكردن و رەخنەگرتنە. ئەگەر ئەم رەگەزانە لە رۆشنبیر بسێنینەوە، ئەوە ناوەڕۆكی رۆشنبیر بەتاڵ دەكرێتەوە.


یەكێك لە پێناسەكانی رۆشنبیر وەكو سارتەر دەیگوت خۆ هەڵقورتاندنە لە بوارگەلێك كە پەیوەندیی بە ئەوەوە نەبێ.


بەواتایەكی دیكە كاتێك كرێكارێك مووچەی كەم دەكرێتەوە یا موچەی فەرمانبەرێك دوا دەخرێ، ئاساییە ناڕەزایی دەربڕێ، بەڵام كاتێك رۆشنبیر رەخنە دەگرێ، رەخنەگرتنی ئەو پەیوەندیی بە ژیانی ئەوەوە نییە، بەڵكو ئەو لە جیاتی ئەوانی دیكە دەبێ دەنگی هەڵبڕێ،


دەسەڵات لە ماوەی ئەم ٢٧ ساڵە دەمی زۆرێك لە "بەناو رۆشنبیران"ی چەور كردووە، بە شوقە پێدان، بە دابەشكردنی زەوی، بە موچەی بندیوار، بە ئیمتیازاتی جیاواز، ئەم توێژە یان بێدەنگ كردووە، یا نوێترالیزە كردووە، ئەم بێدەنگانە تازە ناكەونەوە دەنگ‌و تەنانەت بە رۆشنبیریش حیساب ناكرێن.

دیپلۆماتیك مەگەزین: پێتانوایە لەپاش ڕووداوەكانی شازدەی ئۆكتۆبەر، تێڕوانینی كۆمەڵگەی كوردی بۆ هێزە باڵادەستەكان‌و بۆ پرسی ناسیۆنالیستی كوردی گۆڕانكاری جەوهەری بەسەردا هاتبێت، ئەگەر وایە لەوە بەدواوە ئەو تێڕوانینە چۆن گوزارشت لەخۆی دەكات؟


دكتۆر ئەحمەدی مەلا: 16ی ئۆكتۆبەر دەبێتە تاجی شكستەكانی دەسەڵاتی كوردیی. بۆیە، كۆمەڵگەی ئێمە بە شێوەیەكی بنەڕەتی متمانەی بە دەسەڵات نەماوە، چونكە دەیان بەڵێنی بە خەڵكیی داو جێبەجێی نەكردوون ؛ ئەم بێ متمانەییە لە دوای ١٦ ئوكتۆبەر گەیشتە چڵەپۆپەی. خەڵكی ئامادە نییە گوێ بۆ حەكایەتی ئەو كوردایەتییە بگرێ كە هیچ شتێكی بەرجەستەی پێشكەش بە میللەت نەكرد. زۆرجار ئاماژە بۆ ئەوە دەكرێ ئەم ئەزموونە، هەولێری بوژاندەوەو كردی بە پایتەختێكی گرنگ، بەڵام هەولێر تەنها هەر باڵەخانەی بەرزو تەلارەكانی ئەمپایەر نییە، بەڵكو خەڵكی كوران‌و تەیراوەو سەیداوەو دەیان گەڕەكی پەراوێزخراوی دیكەش هەولێرە، كە ئاو ناگاتە بەشێكی زۆریان، كارەبا بە پێی پێویست ناگاتە ماڵەكانیان، خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان بوونیان نییە. بە واتایەكی دیكە، دوو هەولێر هەیە، هەولێری دەسەڵات‌و هەولێری خەڵكی هەژار و كەم دەرامەت.


لە كۆتاییدا، ١٦ی ئۆكتۆبەر درۆ گەورەكەی كەشف كرد، بۆیە دەبێ كورد بە شێوەیەكی دیكە خۆی رێكبخاتەوەو پشت بە كرانەوەی زیاتر، دیالۆگی زیاتر، رەخنەگرتنی زیاتر و خەمخۆری زیاتر بكات و پشت بەم دوو حیزبە شكستخواردووە نەبەستێ.



دكتۆر ئەحمەدی مەلا:
- ساڵی 1957 لە گوندی "تۆمار"ی ناوچەی شوان لە دایكبووە.
- لەساڵی 1981 وە كوردستانی بەجێهێشتووە.
- خاوەنی بڕوانامەی ماستەر لە زانستەكانی زمان‌و دكتۆرایە لە ئەدەبی بەراوردكاری.
- خاوەنی 27 كتێبە لە بواری شیعرو ڕۆمان‌و وەرگێڕان‌و لێكۆڵینەوە.
- ئێستا مامۆستای زانكۆیە لە زانكۆی كاستییا لامانچا لە ئیسپانیا.