سەید قوتب، ئەدیبی رۆمانسی وباوكی رۆحی كۆمەڵە جیهادیەكان

2017-12-02

لەنێوان ئەدەبە رۆمانسیەكەی و هزرە ئیسلامییە جیهادیەكەیدا، لەپاش تێپەڕ بونی پەنجا ساڵ بەسەر لەسێدارەدانیا ،كەسایەتی سەیدقوتب هێشتا هەر گرێییە لەلای لێكۆڵەروخەڵكانی دیكەش.


لە 29ی ئۆگێست دەسەڵاتدارانی میسر سەید قوتبیان لە سێدارەدا،ئەوكەسەی لە یەكێك لە گوندەكانی سەربە پارێزگای ئەسیوت لەمیسر ساڵی 1906 لەدایك بووە.
 لەسەرەتای تەمەنیدا لەگەڵ خێزانەكەیروودەكەنە پایتەخی وڵات، دواتر ئەم كەسایەتیە دەبێتە سەرنجراكێشترین كەسایەتی عەربی و ئیسلامی و زۆرترین مشتومڕی فیكریی لەسەدەی بیستدا دروستدەكات.


ئەدیب و رەخنەگر، لایەنێكی كەمتر بەناو بەناگ لەكەسایەتی سەیدقوتب

سەیدقوتب بەوە ناسراوە كە یەكێكە لە تیۆرسێنەكانی بزوتنەوە جیهادییەكان،بەڵام سەرەتای ژیانی ئەم پیاوە بە بواری ئەدەب دەستپێدەكات،كە رۆماننوس و شاعیر و رەخنەگر و ئەدیب بووە.


یەكێك لەوهۆكارانەی ئەدەب دەكاتە بە شێك لە حەزی سەید قوتب پەیوەندییەو توندوتۆڵەكەیەتی لەگەَڵ ئەدیبی گەورە عباس محمود عەقاد،سەیدی گەنج كە لەسەعیدی میسرەوە دێت بەخێرایی بەئەدیبی گەورە سەرسام دەبێت كاتێك لەسەرەتای تەمەندایەو قوتابی ناوەندییە،ئەم سەرسامی و پەیوەندییە بەردەوامدەبێت تا ئەوكاتەی دەبێتە دەرچووی"دار العلوم".

،،

لە چلەكانی سەدەی بیست سەید قوتب توانی وەك ئەدیبێكی رەخنەگری ناوازە خۆی بسەلمێنێت، لەپاش دەركردنی چەند كتێبێك لەبواری رەخنەی ئەدەبی.
لەم بوارەشدا قوتب توانی سەرنجی خوێنەران بەلای نەجیب مەحفوزدا رابكێشێت


سەرسامی سەیدقوتب بەعەقاد بەشێوەیەكە كەزیادەڕەویی پێوە دیارە، لەیەكێك لە وتارەكانیا بەناوی "دیدگای ئازاد"كە ساڵی 1938 لە گۆڤاری (الرسالە) بڵاوی كردۆتەوە رەخنە لەوەدەگرێت كە دوای مردنی ئەحمەد شەوقی، عەقاد بە ئەمیری شاعیران ناوزەد بكرێت، لەمبارەیەوە دەڵێت" دوری نێوان عەقاد و شاعیرانی دیكەی عەرەبی زۆر لە دوری نیوان ئەمیران و رەشۆكی خەڵك بەرین ترە."


بەڵام پاش ماوەیەك سەرسامی قوتب بە عەقاد كەم دەبێتەوە ودەستدەكات بە رەخنە لێگرتنی لە ریزی ئەدیبانی دیكەی هاوچەرخ، ئەمەش وای كرد پەیوەندییان ساردی تێبكەوێت.


لە چلەكانی سەدەی بیست سەید قوتب توانی وەك ئەدیبێكی رەخنەگری ناوازە خۆی بسەلمێنێت، لەپاش دەركردنی چەند كتێبێك لەبواری رەخنەی ئەدەبی.
لەم بوارەشدا قوتب توانی سەرنجی خوێنەران بەلای نەجیب مەحفوزدا رابكێشێت و لە یەكێك لەوتەكانیا لەبارەی رۆمانی خان خەلیلی مەحفوز دەڵێت"ئەم چیرۆكە شایانی ئەوەیە لە تۆماری چیرۆكی نوێی میسریی لاپەرەیەكی تایبەتی بۆتەرخان بكرێت ،چونكە گوزراشتێكی راستەقینەیە لە ناواخنی ژینگەی میسریی هاوچەرخ".


بەڵام سەید لەبواری ئەدەبدا تەنها وەك رەخنە گرێك نەمایەوە،بەڵكو پاشتر دەستی كرد بە بڵاوكردنەوەی كۆمەلێك چیرۆكی قەبارە بچووك.
لەساڵی 1946 رۆمانی "مەدینە مەسحورە"ی دەركرد، كە چیرۆكێكی خەیاڵییە و ژینگەكەی لە چیرۆكی بەناوبانگی هەزراو یەك شەوە وەرگیراوە.
ساڵی 1947 رۆمانی "ئەشواك"ی بڵاوكردەوە،كە رۆمانێكی رۆمانسی عاتیفیە،باس لە پیاوێك دەكات كە لە خۆشەویستەكەی دابڕاوە.


دەوترێت لەم رۆمانەدا سەید بەشێك لەمێژوی ژانی خۆى نوسیوەتەوە،ئەمەش دوای ئەوەی شكستی هێناوە لەیەكەم ئەزمونی سۆزداریی ژیانیدا لەگەڵ ئەو كچەی كە خۆشی ویستووە.


،،

ساڵی 1947 رۆمانی "ئەشواك"ی بڵاوكردەوە،كە رۆمانێكی رۆمانسی عاتیفیە،باس لە پیاوێك دەكات كە لە خۆشەویستەكەی دابڕاوە. دەوترێت لەم رۆمانەدا سەید بەشێك لەمێژوی ژانی خۆى نوسیوەتەوە،ئەمەش دوای ئەوەی شكستی هێناوە لەیەكەم ئەزمونی سۆزداریی ژیانیدا لەگەڵ ئەو كچەی كە خۆشی ویستووە.

سەفەری ئەمریكا،سەرەتای رقبونەوەی سەیدقوتب لە شارساتانیەتی رۆژئاوا

لە كۆتاساڵەكانی چلەكان، سەیدقوتب دەستی كرد بە هێرش بۆسەر كۆشكی پا شایەتی و حكومەت، لە رێگەی چەندوتارێكی راشكاوانەی بەهێزەوە.
دەسەڵات هیچ بەڵگەیەكی یاسایی بەدەستەوە نەبوو تا سەیدقوتب دوربخاتەوە، بۆیە هەستا بە دابینكردنی زەمالەیەكی خوێندن بۆی لە وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا لە بواری میتۆدە زانستیەكانی فێركاری،دوژمنەكانی قوتب پێیان وابوو بەم رێگەیە دەتوانن دوری بخەنەوە.


سەیدقوتب بۆخوێندن، سەفەری ئەمەریكای كرد لە كۆتایی 1948 و پاش دووساڵ گەڕایەوە، دوای ئەوەی مانەوەی ئەو دوساڵە لە ئەمریكا كاریگەرییەكی تەواوی لەسەر شێوەی بیركردنەوەی دروستكرد.


لەماوەی مانەوەی لە ئەمەریكا سەیدقوتب كۆمەڵێك وتاری لە گۆڤارەكانی رسالە و كتاب دەربارەی ئەمەریكا بڵاوكردەوە، كە دواتر لە پاش مەرگی، صلاح خالیدی لە كتێبێكدا بەناوی "ئەمریكا لەناوەوە بە بینینی سەید قوتب" كۆی كردنەوە.


ئەو كتێبە بەتەواوی تێڕوانینی سەیدقوتب دەربارەی ئەمریكا دەخاتە روو، لەیەكێك لە نوسینەكاندا وەك پەیامێك دەپرسێت "ئەمریكا ئەمە هەموویەتی؟...هەموو ئەمە كێشی چەنێكە لە ترازوی بەها مرۆییەكاندا؟


رەخنەی سەیدقوتب لەسەر كۆمەڵگای ئەمریكی زیاتر لە رەخنەگرتن لەئازادی ئەمریكاییەكان لە سێكس و هونەری سینەماو مۆسیقاو جل و بەرگ و چێشتخانەو تەنانەت لە شێوەی بڕینی قژیاندا چڕ دەبێتەوە.


هەروەها رەخنەی لە تۆپی پێی ئەمریكی دەگرێت،ئەو پێی وابوو پشت بەستنی ئەویاریە ئەمریكیە بە هێزی بازوو، ئاماژەیەكی روونە لەسەر هەستێكی دواكەوتوانە دەربارەی شانازی كردن بە هێزی بازوو حەز لێكردنی.


یەكێك لەودیمەنانەی سەیدقوتب لە ئەمریكا بینیویەتی و رەخنەی لێدەگرێت دانانی كەسی مردووە لەناو سندوقێكی شوشەدا پێش بەخاك سپاردنی بۆئەوەی كە سو نزیكەكانی بیبینن، كە هەندێ‌ كات ئەوكەسانە پێدەكەنن بێ ئەوەی نرخێك بۆ پیرۆز وشكۆی مردودابنێن.

،،

سەیدقوتب بۆخوێندن، سەفەری ئەمەریكای كرد لە كۆتایی 1948 و پاش دووساڵ گەڕایەوە، دوای ئەوەی مانەوەی ئەو دوساڵە لە ئەمریكا كاریگەرییەكی تەواوی لەسەر شێوەی بیركردنەوەی دروستكرد.


قوتب رەخنە لە كەنیسەكانیش دەگرێت و پێی وایە زۆروبۆرن و هیچ وەزیفەیەكی رۆحی جێبەجێ ناكەن و كاریان بۆ گاڵتەو گەپ كورت كردۆتەوەو هیچ رێزو پیرۆزیەك و رۆحیەتێكی تیانەماوە.


رەگەزپەرستیش لە كۆمەڵگەی ئەمریكیدا لەلایەن سەید قوتبەوە گرنگی زۆری پێدرا،لوران رایس لەكتێبەكەی "بروج موشەیەدە" لەباسی سیەدقوتبدا دەڵێت "ئەمریكا رویەكی دیكەی خۆشی پیشانی سەید قوتبدا ئەویش ئەوە بوو كە ئەمریكا پیاوێكی رەنگا و رەنگە"


بەپێی ئەوەی رایت باسیدەكات كاتێك سەید قوتب هاتەوە بۆمیسر زیاتر لە جاران بەرامبەر شارستانیەتی رۆژئاوا توندتر و رەقتر بوو.

كاتێك سەید قوتب هاتەوە بۆمیسر زیاتر لە جاران بەرامبەر شارستانیەتی رۆژئاوا توندتر و رەقتر بوو

لەنێوان ئەفسەرانی ئازادی خواز و برایانی موسڵماندا

یەكەم دەستپێكی كاری سیاسی سەیدقوتب لەگەڵ پارتی وەفد بوو، لەسەرەتای لاوی پەیوەنندی پێوە كردن تاساڵی 1942، كە پاشتر چوە ناوپارتی "سەعدییەكان".
لەساڵی 1945گۆڕانێكی گەورە بەسەر بۆچونی سیاسی قوتبدا هات،سەید لەوساڵەدا وتارێكی نوسی وهێرشی كردە سەر هەموپارتە سیاسیەكانی میسر و داوای لێكردن گۆڕانكاری لەپەیڕەوو پرۆگرامیاندا بكەن بە شێوەیەك لەگەڵ خەونەكانی گەلی میسردا،بێتەوە.


لەپاشگەڕانەوەی لە ئەمریكا قوتب ئەفسەرانی ئازادی خوازی ناسی و بوبە یەكێك لەنزیكەكانی جمال عبدالناصر،بەپێی كتێبەكەی حلمی نمنم، (سەیدقوتب وشۆڕشی یۆلیۆ) قوتب یەكێكە لە رێكخەرانی كۆدەتای یۆلیۆ،هەروەها یەكێك بوە لەوانەی پشتیوانی ئەفەسەرانی ئازادی خوازی دەكرد بەنوسینەكانی لەپاش كۆدەتا.


ئەو یەكەم كەس بوو كۆدەتاكەی ناونا، شۆڕش، هەروەهاكاتێك دەنگۆی گەڕانەوەی ئەفسەران لەپاش كۆدەتا بۆجێگاكانی خۆیان بڵاوبویەوە سەید قوتب دژی ئەمە راوەستا.


هەروەك محمد نەجیبیش داوای دەكرد ئەفسەران بەردەوام بن بۆلەناو بردنی هەموپاش ماوەكانی پاشایەتی و پرۆسەی پاكتاوكردن درێژە پێبدەن.
لەوكاتەی سەید قوتب نزیكبوو لە پیاوانی شۆڕش، لەهەمانكاتدا مەیلە هزریەكانی كەم كەم بەلای برایانی موسڵماندا دەرۆشت، هەتائەوكاتەی لە ساڵی 1953بە فەرمی چووە ریزی ئەو كۆمەڵە یەوە.


لە كتێبەكەی خۆیدا "بۆچی لە سێدارەیاندام"سەید قوتب باس لە پەیوەندی كردنی بە كۆمەڵەی برایانی موسڵمانەوە دەكات و دەڵێت "پەیوەندیم بە كۆمەڵی ئیخوان موسلیمینەوە زیادی كرد چونكە كیڵگەیەكی باش بوو بۆئیشكردن بۆئیسلام..وهەروەها ئەمە بزوتنەوەیەكی بێ ئەلتەرناتیڤە كە توانانی روبەروبونەوەی هەموو پلان و تەماحكاریەكانی زایۆنیزم و كۆلۆنیالیزم و خاچ پەرستانی هەیە."


لەسەرەتاكانی شۆرشدا پەیوەندی قوتب بە هەركام لە ئیخوان و ئەفسەران بە شێوەیەكی هاوسەنگ بەردەوام بوو، بەڵام لەگەڵ بەریەككەوتنی بەرژەوەندیەكان لەنێوان كۆمەڵی ئیخوان و ئەفسەرانی ئازاددا ، سەید خۆی بەلای ئیخواندا یەكلا كردەوەو بەرەی ئیخوانی هەڵبژارد.


ئیتر لێرەوە پیاكێشان لەنێوان هزرەوانی شۆرشگێڕو جوڵانەوە ی ئەفسەرانی ئازاد دروستبوو كە پێشتر سەید بەبەردەوامی پشتیوانی لێ كردبوو.


پاشتر سەید قوتب بوو بە سەرنوسەری گۆڤاری ئیخوان موسلمین و چەند وتارێكی رەخنە گرانەشی ئاراستەی دەسەڵاتی میسر كرد، بەمەش دەسەڵات بەتەواوی لێی توڕە بوو، هەر بۆیە لە كۆتاییەكانی ساڵی 1954 سەید قوتب بە تۆمەتی بەشداری كردن لەهەوڵی كوشتنی جمال عبدالناصردرا بە دادگا و بۆماوەی 15 ساڵ حوكمی زیندانی بۆ دەركرا.


لە1964بە بڕیارێكی لێبوردنی كۆماری بە هۆی خراپی باری تەندروستی سەید قوتب ئازادكرا،لەپاش هەولی سەركۆماری عێراق عەبدوالسلام عارف كە دوای لە سەر كۆماری میسركردبوو قوتب ئازاد بكەن.


بەڵام پاش كەمتر لە ساڵێك و لەساڵی 1965 جارێكی دیكە قوتب لەگەڵ دەیانی تر لە ئەندامانی كۆمەڵەی ئیخوان موسلمین، دەستگیركرایەوە.
ئیخوانەكان و سەید پاش دەستگیركردنیان تۆمەتی دروستكردنی رێكخراوێكیان بۆ كۆدەتاكردن بەسەردەسەڵاتی میسریدا درایە پاڵ.
هەورەها تۆمەتبار كران بە چەند هەوڵێكی تیرۆرستی و لەپاش ئەمەش حوكمی لە سێدارەدان بۆ سەید قوتب وچەند لە گەورە بەرپرسانی كۆمەڵەی ئیخوانموسلمین دەكرا ، حوكمەكە ش لە 29ی ئۆگێستی ساڵی 1966 جێبەجێكرا.
كەلە پوری فیكری سەید قوتب

،،

كتێبەكەی سەیدقوتب "معالم فی الطریق" دەبێتە كەتەلۆكی زۆرێك لە بزوتنەوە جیهادیەكان و بەهۆی لەخۆ گرتنی بەشێكی زۆر لەوچەمكانەی كە دەتوانێت رێگای كاركردن بۆئەم بزوتنەوانە خۆش بكات.


لە كتێبەكەیدا "سەید قوتب لە لەدایك بونەوە تا شەهیدی" صەلاح خالیدی، ژیانی فیكریی سەید قوتب بەسەرسێ قۆناغدا دابەش دەكات.
قۆناغی یەكەم،ئەدەب وهونەر مانشێتی سەرەكی ژیانی سەیدقوتبە، لەم قۆناغەشدا سەید قوتب كتێبە كانی "وێنای هونەریی لە قورئاندا" و دیمەنەكانی قیامە لە قورئاندا" ی بەڵاوكردەوە" ساڵی 1945 و ساڵی 1947.


قۆناغی دووەم، بە سەفەركردنی بۆ ئەمریكا و مانەوەی لەوێ‌ دەستپێدەكات، لەوێ‌ قوتب چەند كتێبێكی لە بواری فیكری ئیسلامی گشتیدا نوسی لە گرنگترینیان "داد پەروەری كۆمەڵایەتی لە ئیسلامدا" ساڵی 1949. هەروەها "شەڕی ئیسلام و سەرمایەداری" 1951. "ئاشتی جیهانی وئسلام" لەهەمان ساڵدا.
دواهەمین قۆناغیش لە قۆناغەكانی ژیانی فیكریی سەیدقوتب قۆناغی سێهەمە كە بە پەیوەندی كردن بە ئیخوان موسلمین دەستپێدەكات تا لە سێدارە دانی لە 1966.


لەم قۆناغەدا سەید قوتب بەناو بانگترین كتێبی خۆی ئامادەدەكات كە ئەویش (لەژێر سێبەری قورئان) دایە، كەلە چەندین بەرگ پێكهاتووە هەر لەهەمان قۆناغدا قوتب كتێبێكی گرنگی دیكەش دەردەكات بە ناوی "ئەم ئایینە" هەروەها (ئیسلام وكێشەكانی شارستانیەت) و (تایبەتمەندیەكانی دیدگای ئیسلامی).
بەڵام بەناو بانگترین كتێبی سەید قوتب بریتیە لە "معالم فی الطریق" كە ساڵی 1964لەزینداندا نوسیویەتی وبە شێوەی پارچە پارچە لە رێگەی خوشكەكەیەوە لە زیندان هێنراوەتە دەرەوە.


ئەم كتێبە دووجار بۆسەر زمانی كوردی وەرگێڕدراوە جارێك لەلایەن "عمر رێشاوی"و بەناوێكی خوازراو لەسەردەمی رژێمی بەعسداوجارێكیش لەلایەن "مەلا كرێكار"ەوە.(وەرگێڕ)


نوسەر یوسف عەزم لە كتێبەكەیدا (شەهید سەیدقوتب پێشەوای هزری ئیسلامی هاوچەرخ )جەخت دەكاتەوە، پێشەوای كۆمەڵەی ئیخوان موسلمینی ئەو كاتە حەسەن هوزەیبی بەر لە چاپكردن رەشنوسی كتێبەكەی خوێندۆتەوەو پاشان بڕیاری بەبڵاوكردنەوەو بەشكردنی بەسەر ئەندامانی ئیخوان موسلمیندا،داوە .
كتێبەكەی سەیدقوتب "معالم فی الطریق"كۆمەڵێك چەمك دەربارەی نەفامی و حاكمیەت وباڵادەستی وپێویستی دوركەوتنەوە لە كۆمەڵگا كافرەكان لەخۆدەگرێت،هەر بۆیەلە قۆناغێكدا ئەم كتێبە دەبێتە كەتەلۆكی زۆرێك لە بزوتنەوە جیهادیەكان و بەهۆی لەخۆ گرتنی بەشێكی زۆر لەوچەمكانەی كە دەتوانێت رێگای كاركردن بۆئەم بزوتنەوانە خۆش بكات.


كتێبەكە لە چوارچێوەی خۆیداكۆمەڵێك دیدگا ی گشتی و هزری ئیسلامی هەڵگرتوە و زۆر ناچێتە ناو وردەكارییە فقهیەكانەوە،ئەمەش بوە هۆی بە ئاسانی بڵاو بونەوەی لەنێوان زۆرێك لەكۆمەڵە جیهادییەكان بە جیاوازی بیروبۆچونیانەوە.