مرۆڤایەتی لە سەر زەوی ئاو بە فیڕۆ دەدات و لە سەر هەسارەی مەریخ بە دوای ئاودا دەگەڕێت، گەڕان بە دوای ئاودا لە هەسارەیەكی دیكە واتای گرنگی دان بە ئاو ناگەیەنێت، چونكە هەموو ئامارەكان باس لەوە دەكەن، كە لەسەر زەوی ئاو بەشێوەیەكی بەرچاو بە فیڕۆ دەدرێت،بۆیە " ئاڵتونە شینكە" وەك ئەوەی پێویستە گرنگی پێنادرێت و بە ویژدانانە بەكار ناهێنرێت.
لە ڕۆژی جیهانی ئاودا، ئێمە لە دیپلۆماتیك باس لە ئاوی هەرێمی كوردستان دەكەین، هەروەها بەهۆی دروستكردنی بەنداو لەلایەن توركیا و ئێرانەوە و كەمبونەوەی بڕی داباران، باس لە مەترسی و دروستبوونی قەیرانی ئاو لە هەرێم دەكەین، هەروەها لە كۆتایشدا چەند ڕاستیەكتان لەسەر ئاو بۆ باس دەكەین:
یەكەم: ئاو لە هەرێمی كوردستان:
هەرێمی كوردستان دەكەوێتە ئەو ناوچانەی كە تاكو ئێستا دەتوانین بڵێن ساڵانە بڕێكی باش بارانی لێدەبارێت،هەرچەندە بڕی باران بارین بەرەو كەمبوونەوەچوە،بەڵام هێشتا بە بڕێكی باش ناودەبرێت، بەڵام لە رووی جوگرافیەوە دەكەوێتە رۆژهەڵاتی ناوەراست كە ناوچەیەكی زۆری بیابانە، ناوچەكانی دیكەش مەترسی بە بیابان بونیان لەسەرە، ئەم ناوچانە لەماوەی ساڵانی 1998-1999 توشی وشكە ساڵی هاتنەوە و زیانێكی زۆری پێگەیشت، كە لە 100 ساڵی رابردوو ئەم بێ ئاوییەی بە خۆیەوە نەدیبوو، ئەمە بووە هۆی ئەوەی كە وڵاتان بیر لە دروستكردنی بەنداو بكەنەوە و قەرەبووی كەمی ئاو بكەنەوە، ئێران و توركیاش یەكێكن لەو وڵاتانەی كە دراوسێی هەرێمی كوردستانن و دروستكردنی بەنداویان خستۆتە بەرنامەی كاریانە، كە ئەمەش بۆتە قەیرانێكی نوێ بۆ هەرێمی كوردستان،چونكە هەرێم و عیراق ئەو بەشە ئەوەی پێیان دەگات، زۆرینەی سەرچاوەكانیان لە ئێران و توركیاوە هەڵدەقوڵێت، بۆیە بە گرتنەوەی ئاو یان دروستكردنی بەنداو، ڕاستەوخۆ توشی كەمی ئاو دەبنەوە.
دووەم: قەیرانی ئاو لە هەرێم و عیراق:
كێشەی بەشە ئاوی عیراق لەم ساڵانەی كۆتاییدا سەری هەڵنەداوە، بەڵكو عێراق و ئێران بۆ ماوەی 8 ساڵ دژی یەك لەسەر ئاو جەنگان، كە بووە هۆی كوژرانی نزیكەی یەك ملیۆن كەس لە هەردوولا و ژمارەیەكی زیاتریش بریندار بوون، بەڵام دوای روخانی رژێمەكەی سەدام حسێن، ئەم دژایەتییە بۆ هاوپەیمانێتی گۆڕدرا، ئەم هاوپەیمانێتیەش بووە هۆی ئەوەی كە ئێران بە پێچەوانەی ئەو رێكەوتنامەیە هەڵسوكەوت بكات كە ڕێكەوتنی لەسەر كرابوو ، ئێران دەستی كرد بە دروستكردنی بەنداو و گۆڕینی ڕێڕەوی دەریاكان، بەمەش عێراق لە ڕێژە ئاوی خۆی بێ بەش بوو،ئەمە بووە هۆی ئەوەی كە دەریای ئەڵوەند و خانەقین نزیك ببنەوە لە وشك بون یان وشك ببن، هاوكات ئاوی بەنداوی دوكان و دەربەندیخانیش بە ڕێژەیەكی بەرچاو كەمی كرد، كە لە ئەنجامدا ژێرخانی كشتوكاڵی و ئاوی و پێشەسازی زیانێكی زۆری پێگەیشت.
،،
ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە عێراق نەك هەڵوێستی دژی ئەم كارەی ئێران دەرنەبڕیوە، بەڵكو حكومەتی هەرێمی تۆمەتبار دەكرێت ،بەوەی كە ئێرانی هانداوە ئەم سیاسەتە بگرێتە بەر، ئامانجی حكومەتی عێراقیش بۆ فشار خستنە سەر هەرێمی كوردستانە كە زۆرینەی رووبارەكانی بە هەرێمدا تێدەپەرێت، حكومەتی بەغداد دەیەوێت رێگری بكات لە دروستكردنی بەنداو لەسەر دیجلەو خابوور و خازن و زابی گەورەو بچووك لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە.
لەلایەكی دیكەشەوە ئێران لە ئێستادا دەستی كردووە بە گۆڕینی ڕێڕەوی رووباری سیروان كە %70 ئاوەكە لە ئێرانەوە دێت و دەڕژێتە دەریاچەی دەرباندیخانەوە لە پارێزگای سلێمانی، هەروەها دروستكردن و تەواوبوونی بەنداوی ( داریان) لە پارێزگای كرمانشاهـ ،قەیرانێكی گەورەی ئاو لە پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە دروست دەكات و ناوچەیەكی بەرفراوانی كشتوكاڵی لە هەڵەبجەو سەید سادق و دەربەندیخان لە دەست دەچن و كەڵكی كشتوكاڵ كردنیان نامێنێت، ئەمە سەرەرای ئەوەی كە بەرهەهێنانی كارەباش بە ڕێژەیەكی بەرچاو كەم دەكاتەوە.
راپۆرتەكان هۆشداری دەدەن لە جەنگی ئاوی نێوان ئێران و توركیا كە ئەم جەنگە دەبێتە هۆی وشك بوونی رووبارەكانی عێراق و كوردستان، بەتایبەت پرۆژەی ( گاپ)ی توركی كە پرۆژەكە 22 بەنداو لە خۆ دەگرێت كە 14 بەنداویان لەسەر رووباری فورات و 8 یان لەسەر ڕووباری دیجلە دروست دەكرێن ، بە تەواو بوونی ئەم پرۆژەیە توركیا رێگری تەواو دەكات لە گەیشتنی بەشە ئاوی پێویست بە عێراق.
راپۆرتەكان ئاماژە بە مەترسی ڕاستەقینە دەكەن لەسەر ئاوی هەرێمی كوردستان، چونكە زۆرینەی دەریاو چەمەكانی كوردستان سەرچاوەیان لە دەرەوەی هەرێمە بە تایبەت لە ئێران و توركیان، كە ئەوانیش پابەند نین بە ڕێكەوتنامەی ئاوی نێوانیان لەگەڵ هەرێمدا.
بەپێی سەرجەم ڕاپۆرتەكان، هەرێمی كوردستان لە ساڵانی داهاتوودا بەهۆی دروستكردنی بەنداو لەلایەن توركیاو ئێرانەوە توشی قەیرانی ئاو دەبێتەوە،بۆیە پێویستە هەرێم پێش قەیرانەكە ئەم كێشەیە چارەسەر بكات.
سێیەم: چارەسەری قەیرانی ئاو لە هەرێم و عیراق:
بەهۆی دروستكردنی بەنداو لەلایەن وڵاتانی توركیا و ئێرانەوە و كەمبوونەوەی ڕێژەی باران، كە ساڵانە بڕی دابارین كەم دەكات، پێویستە هەرێمی كوردستان چەند ڕێگا چارەیەك بگرێتە بەر، كە گرنگترینیان ئەمانەن:
1. دروستكردنی بەنداوی نوێ وتەواو كردنی بەنداوە تەواو نەكراوەكان:
هەڵكەوتەی هەرێمی كوردستان گونجاوە بۆ دروستكردنی بەنداو، بۆیە دروستكردنی بەنداوەكان پێویستە لە كارە لە پێشینەكانی حكومەتی هەرێمدا بێت، ئێستا پلانی دروستكردنی 30 بەنداو لە ناوچە جیاجیاكان لە ئارادایە ،بەڵام كێشەكە لەوەدایە كە هەندێكیان هێشتا كاركردن تیاندا دەستی پێنەكردووە، ئەوانی دیكەش كارەكانیان زۆر خاو دەڕوات، ئەمە لە كاتێكدایە كە بەهۆی شاخ و دۆڵی هەرێم و جوگرافیای ناوچەكانەوە، دروستكردنی بەنداو تێچوویەكی زۆری ناوێت، بۆ نموونە بەنداوی دێوانە لە دەربەندیخان كە ئێستا ئامادەیە بۆ گلدانەوەی ئاو، بۆ تەواوكردنی نزیكەی 23 ملیار دیناری تێ چووە.
گرنگە ئەو بەنداوانە دروست بكرێن و پەلە لە دروستكردنیان بكرێت، چونكە سەرباری گلدانەوەی ئاو و سود وەرگرتنیان بۆ ڕێگری لە قەیرانی كەم ئاوی چەندین سودیان هەیە، لەوانە:
أ. ئاودێری: ئامانجی سەرەكی لە دروستكردنی بەنداوەكان بۆ ئاودێری كردنی زەوییە كشتوكاڵیەكانە، كە ئاوی تەواو بە درێژایی ساڵ بۆ زەویەكان دابین دەكات، هەروەها بەهۆی ئەم بەنداوانەوە ئاو كۆ دەكرێتەوەو ئاوی پاكی خواردنەوە و كەمی ئاو لە سالانی داهاتوو چارەسەر دەكات.
ب. بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا:بەرهەهێمهێنانی وزەی كارەبا بە دووەم سودی بەنداوەكان دادەنرێت، كە بەهۆیەوە بڕێكی زۆر وزەی كارەبا بە تێچوویەكی كەم دابین دەكات.
ج. بەرهەمهێنانی سامانی ماسی: دروستكردنی بەنداوەكان دەبێتە هۆی زیاد بوونی بەرهەمی ماسی.
د. كەرتی گەشتوگوزار: دەریاچەكان ئەو شوێنانەن كە گەشتیاران رووی تێدەكەن، بەبونی دەریاچەو بەنداوەكان كەرتی گەشتوگوزار گەشەی زیاتر دەكات.
ه. جۆری ئاو: بەنداوەكان دەبنە هۆی باشتر كردنی جۆری ئاو، چونكە بەنداوەكان زیاتر لە وەرزی زستان بەهۆی بەفرو بارانەوە پڕ دەبن، كە ئەمەش جۆرێكی باشی ئاوە.
و. رێگری لە لافاو دەكات: لەكاتی باران و بەفردا ئەگەری لافاو زۆر دەبێت، بۆیە یەكێك لە ئامانجەكانی دروستكردنی بەنداو ڕێگری كردنە لە دروستبوونی لافا و زیان گەیاندن بە زەویە كشتوكاڵیەكان.
ی. باشتر كردنی ژینگە و سودی تر: بەنداوەكان ژینگەی دەوروپشتیان باشتر دەكەن و هەلی كاری زیاتر دەرەخسێنن.
2. فشار و ڕێك كەوتن لەگەڵ توركیا و ئێران:
دوای ساڵی 2003 و ڕوخانی ڕژێمەكەی سەددام حسێن، حكومەتی عیراق وەك پێویست نەیتوانیوە فشار لە توركیا و ئێران بكات و ناچاریان بكات بەشە ئاوی عیراق بەربدەنەوە، بەمەش بەشە ئاوی عیراق بۆ كەمتر لە 30 ملیار مەتری چوار گۆشە كەمبۆتەوە، كە پێشتر لە نێوان 70 بۆ 100 ملیار بوو، هۆكاری دابەزینی ئەو بڕە بەرچاوە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، كە حكومەت و سیاسەتی دەرەوەی عیراق لاوازە،هەروەها لە ڕووی بنیاتنانی بەنداو و ئاودێرییەوە كارێكی ئەوتۆی نەكردووە، هەر كە باران زۆر دەبارێت، حكومەتی هەرێم و ناوەند قەیرانی بێئاویان لە بیر دەچێتەوە، هەروەها لەسەر ئاستی دەرەوەش نایكەنە كاری لەپێشینەی خۆیان، بۆیە پێویستە ئەم سیاسەتە بگۆڕن، لە ناوخۆ هەوڵ بدەن ئاو بەفیڕۆ نەڕوات، لە دەرەوەش لەگەڵ ئێران و توركیا ڕێكەوتنێكی هەمیشە بكەن، بەشێوەیەك ئەو دوو وڵاتە پابەند بن بە ڕێكەوتنەكان، عیراقیش كارتی ئابوری بەكاربهێنن، چونكە عیراق بازاڕێكی باشی ساغ كردنەوەی بەرهەمەكانی ئەو دوو وڵاتەیە.
3. بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەكان لە عیراق باش بكرێت:
لە دوای ساڵی 2003ەوە، بەرپرسانی نەشارەزا و دەستیان بەسەر سەرچاوە ئاوییەكاندا گرت، كە ئەمەش بووە مایەی دروستبوونی قەیرانی ئاو، هەروەها وەزارەتی سەرچاوە ئاوییەكانی عیراق هیچ هەوڵێكی بۆ چاك كردنەوەی پڕۆژە ئاوییەكان نەدا، بەشێوەیەك ئێستا لە 15% زیاتریان كارناكەن،هەروەها بۆ بەرژەوەندی كەسی و سیاسی، گرنگیەیەكی ئەوتۆ بە دروستكردنی بەنداو نەدراوە،ئەمەش بۆتە مایەی ئەوەی كە ڕێژەی ئاو بەشێوەیەكی بەرچاو دابەزێت،ئەم سیاسەتە شكستخواردووە، وا پێویست دەكات گۆڕأنكاری بەسەردا بێت، هەر بە گۆڕینی بەشێكی زۆری كێشەكان چارەسەر دەبن.
4. بەشداری بە كۆمەڵ بۆ چارەسەركردنی قەیرانەكە:
بۆ چارەسەركردنی قەیرانی كەمی ئاو، عیراق پێویستی بە كاری هەرەوەزی و بە كۆمەڵ هەیە، بەشێوەیەك سەرجەم دامەزراوە پەیوەندیدارەكان بەشداری لە چارەسەركردین قەیرانەكەدا بكەن، هەروەها مامۆستایانی زانكۆ و پسپۆڕانی سەرچاوە ئاوییەكان لەم چارەسەریدا بەشداریان پێبكرێت، ئەمە جگە لەوەی گرنگە بەرنامەیەكی هۆشیاری بۆ هۆشیاركردنەوەی هاوڵاتیان دابنرێت، بۆ ئەوەی گرنگی بە ئاو بدەن و بە فیڕۆی نەدەن، هاوكات گرنگە كەرتی تایبەت بەشداری پێبكرێت.
5. شێوازی ئاودێری بگۆڕدرێت:
پێویستە بۆ ئاودێری ناوچە كشتوكاڵیەكان، دەستبەرداری شێوازە كلاسیكیەكان بین و سود لە ڕێگا نوێیەكان وەربگیرێت، هەروەها پڕۆژە ئاودێرییەكان چاك بكرێنەوە(صیانە)، هەروەها كەناڵە داخراوەكان بەكاربهێنرێت، بۆ ئەوەی كەمترین ڕێژەی ئاو بەفیڕۆ بچێت.
چوارەم: چەند ڕاستیەك لە سەر ئاو:
دە زانیاری ڕاستەقینە لەسەر ئاو لەسەر ئاستی جیهان باس دەكەین، كە زۆرینەیان تایبەتن بە كەمی ئاوی پاك و كێشەی كەمی ئاوی، كە ئەمانەن:
أ. لەجیهاندا لە 10 كەس چواریان ئاوی پاكیان بۆ خواردنەوە دەست ناكەوێت، هەروەها پێشبینی دەكرێت بەهاتنی ساڵی 2050، نیوەی دانیشتوانی گۆی زەوی توشی كەمی ئاو ببنەوە.
ب. زیاتر لە دوو ملیار هاوڵاتی لە جیهاندا كێشەی كەمی ئاویان هەیە، هەروەها بە نزیكەی 4 ملیار كەس لەو ناوچانە دەژین، كەلە ساڵێكدا بەلانی كەمەوە بۆ ماوەی مانگێك بە دەست كەمی ئاوەوە دەناڵێنن.
ت. لە هەر پێنج منداڵ، منداڵێكیان لە جیهاندا ئاوی پێویستی دەست ناكەوێت، بۆ ئەوەی پێویستیەكانی ڕۆژانەی پێدا بین بكرێت.
پ. لە ڕۆژهەڵات و باشوری ئەفریقا زۆرترین منداڵ بوونیان هەیە، كە بەدەست كەمی ئاوەوە دەناڵێنن، بەشێوەیەك لە 58%یان بەخراپی ئاویان دەست دەكەوێت.
ج. لە پێنج كەس دوانیان، واتە نزیكەی 3 ملیار كەس، دەستشۆریان نیە، بۆ ئەوەی دەست و دەم و چاویان لە ماڵەوە بەسابوون بشۆن.
ح. بەكارهێنانی ئاو شەش هێندە زیادی كردووە بە بەراورد بە سەد ساڵی ڕابردوو، هەروەها لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردووەوە،ساڵانە ڕێژەی لە %1 بەكارهێنانی زیاد دەكات.
خ. چاندن و كشتوكاڵ، ڕێژەی لە %70ی ئاو ڕادەكێشێت.
د. گۆڕانی كەشو هەوا بۆتە مایەی گۆڕینی شێوازی دابارین، هەروەها بڕی باران بارین كەم بۆتەوە، ئەم دیاردەیە لەناوچەیەك لافا و و زریان دروست دەكات و لە ناوچەیەكی دیكە كەمی باران بارین.
ژ. تواناوەی بەستەڵەكەكان و هەرەسهێنانیان، بۆتە هۆی دروست بوونی زریانە چاوەڕوان نەكراوەكان، هەروەها مەترسی كەمبوونەوەی ئاوی لەسەر ملیۆنەها خەڵكی دروست كردووە.