گرنگی‌ چیرۆك له‌ پرۆسه‌ی‌ په‌روه‌رده‌دا

2021-07-05

ره‌ئوف محه‌مه‌د ئالانی‌
چیرۆكی‌ منداڵ ، ئه‌و باس و به‌سه‌رهاتانه‌ن، كه‌ له‌ قاڵبێكی‌ جوان، داڕێژراون و ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ی‌ ئامانجێكی‌ په‌ره‌ورده‌یی له‌خۆده‌گرێت، چیرۆكی‌ منداڵان، جیاوازه‌ له‌ چیرۆك بۆ مرۆڤی‌ ئاسایی‌، چونكه‌ ئه‌و بابه‌تانه‌ی‌ له‌ناو چیرۆكی‌ مندالاَندا، جێگیر ده‌بن، پێویسته‌ ڕه‌چاوی‌ ئاستی‌ گه‌شه‌كردن و خولیای‌ منداڵان و به‌كارهێنانی‌ زمانی‌ ساده‌ تا به‌باشی‌ تێی‌ بگه‌ن، ئه‌و پاڵه‌وانانه‌ی‌ له‌ چیرۆكی‌ منداڵدا به‌كار ده‌هێنرێن، واباشه‌ منداڵان خۆیان بن، یان گیانداران، چونكه‌ خولیای‌ منداڵان زیاتر ئاشنا بوونه‌، به‌و بابه‌تانه‌ی‌ ده‌وروبه‌ری‌ خۆیان، ئه‌كرێ‌، ئامانجی‌ چیرۆك ئاراسته‌كردن بێت بۆ فێركردن و ئاشناكردنیان به‌و بابه‌تانه‌ی‌ له‌دواڕۆژدا منداڵ كه‌ڵكی‌ لێوه‌رده‌گرێ‌ و ڕێی‌ نیشان ده‌دات كه‌ به‌ربه‌ست و ئاڵۆزیه‌كانی‌ ژیان و ئه‌وانه‌ی‌ دێنه‌ به‌رده‌می‌ به‌ئاسانی‌ و به‌ جوانی‌ و ووردی‌ مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ بكات.
(رۆبه‌رت ولیامز 1894-1931) له‌باره‌ی‌ چیرۆكه‌وه‌ ده‌ڵێ‌:(چیرۆكی‌ باش، نامرێ‌.

،،

دیاره‌ مه‌به‌ست له‌ چیرۆكی‌ باش، ئه‌و چیرۆكه‌یه‌، كه‌ بتوانێ‌ لای‌ گوێگرو خوێنه‌ر شتێك به‌جێ بێڵێ‌ وله‌ ڕووی‌ په‌روه‌رده‌ییه‌وه‌، ئامانجه‌كه‌ی‌ به‌دیبێت.


چیرۆكی‌ نوێی‌ ئه‌م زه‌مه‌نه‌ بۆ منداڵان، پێویستی‌ به‌ ئاوڕدانه‌وه‌ی‌ چه‌ند لایه‌نێكی‌ ژیان هه‌یه‌ كه‌ ئاوێته‌ی‌ خه‌یاڵی‌ نوسه‌ر بێت، تا بكرێنه‌ ئامانجی‌ په‌روه‌رده‌یی‌ و منداڵان ئاراسته‌ بكات بۆ بینین و ڕوانینی‌ ژیان به‌ شێوازێكی‌ جوان ئه‌و لایه‌نانه‌ش ئه‌مانه‌ن: ژینگه‌پارێزی‌ و خۆشه‌ویستی‌ ئه‌وانیتر(مرۆڤ و گیانه‌وه‌ران)، هاوكاری‌، ڕێزگرتن، بڕوابوون به‌خوود، هه‌وڵدان و كۆشش، شێوازه‌كانی‌ هه‌ڵسوكه‌وت و مامه‌ڵه‌ی‌ ڕۆژانه‌، بایه‌خدان به‌ خوێندن و خوێنده‌واری‌،.....هتد.


نوسه‌ری‌ بابه‌ته‌كانی‌ منداڵ به‌تایبه‌ت چیرۆك نوسین، پێویسته‌ نوسه‌ر شاره‌زایی‌ باشی‌ هه‌بێت، له‌بواره‌كانی‌ ده‌روونناسی‌ و كۆمه‌ڵناسی‌ و جوان ناسی‌، چونكه‌ به‌بێ‌ شاره‌زابوون له‌م زانستانه‌ ناتوانرێت هه‌موو لایه‌ن و ڕه‌هه‌نده‌كانی‌ ژیانی‌ منداڵ، شه‌ن و كه‌و بكرێت و خواست و ویستی‌ ئه‌وان، له‌ناو چیرۆكه‌كه‌ جێگیر بكرێت.
پێویسته‌ له‌ناو چیرۆكی‌ مندالاَندا، هه‌موو پێویستیه‌كانی‌ ئه‌و ژانره‌، به‌هه‌ند وه‌ربگیرێت و هیچ كه‌موكورتیه‌كی‌ تیادا نه‌بێت، له‌ شوێن و كات و پاڵه‌وان و كاره‌كته‌ره‌ جیاوازه‌كان و ئامانجه‌ گشتی‌ و تایبه‌تیه‌كان ، به‌بێ‌ ڕه‌چاوكردنی‌ ئه‌مانه‌ چیرۆكه‌كه‌ كرچ و كاڵ و ناته‌واو ده‌رده‌چێت.
كارێكی‌ تری‌ چیرۆكی‌ مندالاَن، گرنگیدانه‌، به‌ زمان و ڕاهێنانیان بۆ زمانپاراوی‌، ئه‌ویش به‌ به‌كارهێنانی‌ وشه‌گه‌لێك و هاوواتاكانیان، یان وشه‌ی‌ پێچه‌وانه‌ ئه‌ویش به‌ شێوازی‌ ده‌ربڕین و گێڕانه‌وه‌ی‌ چیرۆكه‌كه‌ له‌ کۆتایی سه‌ده‌ی نۆزده‌دا ( هانس کریستیه‌ن ئاندیرسێن )ی‌ دانیمارکی به‌ نووسینی چیرۆکی تایبه‌ت بۆ منداڵان بناغه‌ی ئه‌ده‌بی نوێی منداڵانی له‌ جیهاندا دانا.
له‌و سه‌رده‌مه‌ و تا ئه‌مڕۆش ئه‌م ئه‌رکه‌ له‌ سه‌ر شانی ئه‌ده‌بی زاره‌کی واته‌ فۆلکۆر بووه‌، که‌ له‌ هه‌ر وڵات و ناوچه‌یه‌کدا به‌ شێوه‌ی شیعر و چیرۆک و مه‌ته‌ڵ و قسه‌ی نه‌سته‌ق، شوێنێکی تایبه‌تی له‌ سه‌رده‌می منداڵێتی بووه‌ که‌ تا ئێستاش هه‌یه‌تی.
ئه‌توانین ئاماژه‌ به‌ "پیه‌ر کاستۆر" بکه‌ین که‌ پێش شه‌ڕی دووه‌می جیهانی وێنه‌ی هێنایە ئاراوه‌.
پیه‌ر کاستۆر به‌ بڵاوکردنه‌وه‌ی کتێبی وێنه‌یی و دیارده‌ سرووشتیه‌کان رۆیشته‌ جیهانی‌ خه‌یاڵاوی منداڵه‌وه‌، له‌وە به‌دوا وێنه‌ بوو به‌ پێویستێکی به‌رچاو له‌ شێعر و چیرووکی منداڵاندا.

،،

له‌ په‌نجاکانه‌وه‌ ئه‌ده‌بی منداڵ به‌ شێوه‌ی شیعر و چیرۆک له‌ وڵاته‌ پێشکه‌وتووه‌کاندا په‌ره‌ی سه‌ند و که‌م که‌م گه‌یشته‌ ئه‌و ئاسته‌ی که‌ وه‌کوو لقێکی تایبه‌ت جێگه‌ و پێگه‌ی له‌ کتێبخانه‌ و ماڵ و هۆڵی دابه‌شکردنی خه‌ڵاته‌ جیهانییه‌کان دابین کرا.


ئه‌ده‌بی‌ منداڵان به‌گشتی‌ و چیرۆك له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌ی‌ كوردیدا وه‌ك پێویت گه‌شه‌ی‌ نه‌كردوه‌ و نه‌بۆته‌ بابه‌تێكی‌ گرنگ له‌ ناو كتێبخانه‌و ته‌له‌ڤزیۆن و سینه‌ماو درامای‌ كوردیدا، جگه‌ له‌چه‌ند هه‌وڵێكی‌ كه‌سی‌ و چه‌ند نوسه‌رێكی‌ كه‌می‌ بواری‌ منداڵان، ئه‌مه‌ش ناتوانێت تینوێتی‌ منداڵانی‌ كوردزمان بشكێنێ‌ و نه‌بۆته‌ شنه‌بایه‌ك بۆ ڕه‌وینه‌وه‌ی‌ ئه‌و ته‌می‌ هه‌ژاریه‌ی‌ ئه‌ده‌بی‌ منداڵان، دیاره‌ هۆكار زۆرن و بۆئه‌وه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ وه‌ك پێویست ئه‌م بواره‌ نه‌بۆته‌ جێی‌ بایه‌خ و گرنگی‌ له‌ناو سیسته‌می‌ په‌روه‌رده‌و پڕۆگرامه‌كانی‌ خوێندن، ده‌یان چیرۆكی‌ زاره‌كی‌ منداڵان بوونیان هه‌یه‌و نه‌كراونه‌ته‌ به‌رهه‌می‌ نوسراو، وه‌ك چیرۆكه‌كانی‌ ده‌نكه‌ هه‌ناره‌ و هاوڕێی‌ گیانداران و زۆری‌ تر، ئه‌گه‌ركاریشیان له‌سه‌ر كرابێت نه‌توانراوه‌ به‌باشی‌ له‌ناو منداڵاندا ڕه‌نگدانه‌وه‌و ده‌نگدانه‌وه‌ی‌ هه‌بێت.
بۆچاره‌سه‌ری‌ ئه‌م گرفته‌و ئاوڕدانه‌وه‌ له‌ئه‌ده‌بی‌ مندالاَن، به‌تایبه‌ت چیرۆك، پێویسته‌ مامۆستایانی‌ شاره‌زای‌ زمانی‌ كوردی‌ له‌گه‌ڵ نوسه‌رانی‌ بواری‌ منداڵ و ده‌روون ناس و كۆمه‌ڵناسه‌ كارامه‌كان، به‌ پڕۆگرامه‌كانی‌ خوێندندا بچنه‌وه‌و ئه‌ده‌بی‌ زاره‌كی‌ بكه‌نه‌ سه‌رچاوه‌ی‌ چه‌ند چیرۆكێك له‌گه‌ڵ بایه‌خدان به‌ چیرۆكه‌ جیهانیه‌كان له‌بواری‌ منداڵداو بیخه‌نه‌ ناو كتێبه‌كانی‌ قۆناغه‌كانی‌ خوێندن، تامنداڵانی‌ كوردیش له‌و ئامانجه‌ گه‌وره‌و تام و چێژ وەرگرتنی چیرۆك بێبه‌ش نه‌بن .