ڕۆڵی ئیبن روشد لە شۆڕشی ڕێنیسانسی ئەوروپادا

2017-09-16

ئایا وێنەی فەیلەسوفی موسڵمان، ئیبن روشد ، لەناو تابلۆهەڵواسراوە بەناو بانگە كەی وێنە كێشی ئیتاڵیی چاخی رۆشنگەرییدا، چی دەكات ؟
رافائیلی وێنە كێش لەو وێنە هەڵواسراوەدا وێنەی هەموو ئەوانەی كێشاوە كە كاریگەرییان لەسەر رۆژئاوابە جێهێشتووە، بۆیە سەیر نیە كە ئەفلاتۆن و ئەرستۆ لەناو چەقی ئەو تابلۆیەدا ببینین كە دروستكردنی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی شانزە،بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجراكێشانە بوونی وێنەی دوو كەسی رۆژهەڵاتیە لەناو تابلۆكەدا، ئیبن روشدو زەردەشت .

description
وێنەی چەند کەسێک ئەمە کاپشنە

هەروەها هەمان سەرسوڕمانت توش دەبێت كاتێك شاكارەكەی دانتی، كۆمێدیای ئیلاهی،دەخوێنیتەوە، دەبینیت دانتی لەم كارە ناوازەیەیدا كە لەسەدەی چواردە ،سەدەی رۆشنگەریی، ئەنجامی داوە.


دانتی لەوشاكارەی دا وەسفێك بۆ بەهەشت و سزا ودۆزەخ پێشكەش دەكات، لە گەڵ بەشێكی تایبەت بە "لیمبۆ "واتە بەرزەخ . لەم كارەی دا دانتی رێگە بە چاكەكارانی نا كریستیان دەدات، تا ژیانێكی گونجاو لەپاش مردن بەسەر بەرن.


لە تابلۆكەی رافائییلدا ئێمە بەتەنها یۆنانیە كۆنەكان و رۆمانەكان نابینینەوە، بەڵكو سێ‌ موسڵمانیش لەو تابلۆیەدا دەبینینەوە ،ئەوانیش ئیبن روشد وئیبن سینا و صلاح الدین.


دوان لە وشاكارانەی باس لە چاخی رینسانس دەكەن موسوڵمان دەخەنە چەقی ئیشكردنی خۆیانەوە،ئەمەش شتێكی چاوەڕوان كراو نییە، لەبەر ئەوەی ئێمە لەوانەكانی مێژودا وا گۆشكراوین كە رۆشنگەریی و مرۆیی بوون و تەنویر بەتەواوی دەسكەوتێكی ئەوروپایین.


هزرەوانانی مرۆدۆستی وەك "بترارك" بۆنمونە دەستنوسە یۆنانیە بزربووە كۆنەكانیان لەناو پەرستگاكانی مەسیحیەتدا دۆزییەوەتەوە كە بەم دۆزینەوەیە و هەروەها لەگەڵ پەیدابونی بیركردنەوەی رەخنەگرانە، وەك بەهایەكی گرنگتر لە بیروباوەرە دۆگماكان، سەدەی ناوەڕاست كۆتایی دێت و دووبارە هەڵسەنگاندنەوەی مرۆڤ بەو شێوەیەی كە لە كەنیسە گرنگرترە،دەستیپێدەكات.


لەراستیا گێڕانەوەی مێژوو تەنها بەو شێوەیە، هەڵەیە، چونكە ئەگەر چی ئەوە راستە كە كتێبە رۆمانیەكان ئاشكراكران بەڵام دانە پاڵی ئەوم دۆزینەوەیە بۆ یۆنانیەكان راست نیە، چونكە زۆرینەی فەیلەسوفە یۆنانی گرنگەكان لە ڕێی وەرگێڕان لە عەرەبیەوە، گەشتونەتە ئەوروپا.

بزوتنەوەی وەرگێڕانی خەلیفەكانی بەغداد، لە سەدەكانی هەشت و نۆوە دەستی پێكرد، لەپێشەنگی ئەو وەرگێڕدراوانەش زانستی فەلەكناسی بەتڵیمۆس بوو، هەروەها زانستی ئەندازەیی ئیقلیدس و زانستی پزیشكی جالینوس.


لەهەمانكاتدا كتێبە زانستیەكانی هیند و فارس وەردەگێڕدران، لەبەرامبەریشدا ،زانایانی موسڵمان هەستان بە چنینی ئەم بیرو ئەندێشانە بەیەكەوە ئەمەش دەبویە هۆی پێشخستنی ئەم بیروئەندێشانە ودروستبونی زانستی نوێی وەك كیمیا و جەبر، هەروەها كارەكانی ئەوان بوون بە بنەمایەك بۆ دۆزینەوەكانی كۆبرنیكۆس و نیوتن.


بەهەمان شێوە فەلسەفەش لای خەلیفەكانی بەغداد گرنگی خۆی هەبوو،ئەفلاتون و ئەرستۆ لەلای ئەوان ناوبانگێكی گەورەیان هەبوو، هەردوو فەیلەسوف بابەتی گفتوگۆو خوێندنەوە ولێكۆڵینەوە بوون.


موسوڵمانەكان لەگەڵ هەمان كێشە روو بەروو بوونەوە كە روبەروی مەسیحیەت بویەوە، چۆن بتوانرێت هەماهەنگی لەنێوان فەلسەفە و زانستی لاهوت و دەقە پیرۆزەكاندا،دروستبكرێت؟

لە ئەو روپا قەشە ئوگیستین 430ز مردوە، ئەو جەدەلەی لەبەرژەوەندی عەقیدە راگرت، َ قەدەغەكردنی بیركردنەوەی رەخنەگرانەشی قەدەغە كرد، روبە روی هەموو ئەوانە بوەوە كە ویستیان ئەو جەدەلە دووبارە بكەنەوە تەنانەت لە كەنیسەش دەری دەكردن.ئەمە لەجیهانی عەرەبیدا روی نەدا، یان لانی كەم تا كۆتایی سەدەی 12روی نەدا.


ئیبن روشد، بە گرنگترین و بەناو بانگرینی فەیلەسوفە مسولمانەكان دادەنرێت،كە بەلاتینی بە ناوی "ئیفریوس" بەناوبانگە، ئیبن روشد ساڵی 1126ی زاینی لە قورتوبەی پایتەختی ئەندەلوس لەدایك بووە،كە لەگەڵ قاهرە بوونە سەنتەری جیهانی ئیسلامی لەدوای پاشەكەشەی بەغداد.
ئیبنوروشد لە ئەوروبا پێیان دەوت (موعەلییق) بەهۆی ئەو كۆمێنتانەی كەلەسەر فەلسەفەی ئەرستۆ هەیبوون.


كۆمێنتەكانی ئیبن روشد لەبارە ئەرستۆوە لەكۆمێنتی هەموو فەیلەسوفانی تر بەناوبانگتر بوون ، پاشان لەگەڵ وەرگێڕانی كۆمێنتەكانی ئیبن روشد بۆ لاتینی ئەرستۆ گەیەندرایە ئەوروپا.

ئیبن روشد بومەلەرزەیەكی فیكریی لە ئەورپا سەرپێخست، بیرۆكەكەی ئیبنوروشد ئەمەبوو : تەنها راستییەك هەیە كەدەتوانین لەدوو رێگەی جیاوازەوە پێی بگەین. لە رێگەی باوەڕ و لە رێگەی فەلسەفەوە، وەكاتێك ئەم دوو رێگەیە پێچەوانەی یەكتر دەبن، ئەمە مانای ئەوەیە كە پێویستە دەقی پیرۆزە بە رێگای "تەئویل"جارێكی دیكە بخوێنینەوە.


بەشێوەیەكی ترگەڕان بەدوای فەلسەفەی راستی، یاخود زانست، لە باوەر گرنگترە، هەروەها ئەو دژی بە نەمر زانینی رۆح ودژی بۆچونی (دروستبونی جیهانە)
ئەودیدگایانەی كە ئیبن روشدخستنیە روو لە زانكۆ بەراییەكانی ئەوروپادا دەخوێندران، لە پاریس وپۆلۆنیا وبادوا واوكسفۆرد، ئەمەش كەنیسەی توشی ترس كرد، چونكە هێزی لۆژیك و تێگەیشتنی بۆ ئەرەستۆ زۆر بەهێز بوو.


سالی 1277 ئوسقوفی پاریس ئیبن روشدی بە تاوانبار هەژمار كرد و هزری ئەوی قەدەغە كرد، بۆ ئەم مەبەستەش پشتی بە بەڵگەكانی "دوژمنی فەلسەفە غەزالی " بەست.


لەهەمانكاتدا تۆما ئەكوینیش رەخنەی لە بۆچون ودیدگاكانی ئیبن روشد گرت لەهەردوو كتێبەكەیدا بەناوی "دژبە ئیبن روشد" و "پوختەی لاهوت" كە بەمەجارێكی تر لاهوتی خستەوە سەروو فەلسەفە.


هەموو ئەمانە هزری ئیبن روشدو بیركردنەوە ئازادەكانی رانەگرت، تادەگات بە سەدەی 17، لێرەوەهزرەوانانی كاسۆلیك بەرگریینامەیەكیان لەبارەی نەمریی رۆحەوە نوسیی و تەنانەت دیكارتیش پێی وابوولێدانی ئیبن روشد پێویستە.


هەموو ئەمانەش سەركەوتو نەبوون، چونكە تازە هزری ئیبن روشد رۆشت بووە ناو فەلسەفەی ئەوروپی و لە رێگەی هزری یەهودییەوە. تێكەڵاوی بوبوو.
جا بۆئەوەی ئەمە روون بكەینەوە دەبێت جارێكی تر زەمەن بگەڕێنینەوە بۆ دواوە، بۆگەیشتن بە "ئیبن میمون"، ئەو هزرەوانە یەهودییە گرنگە و پزیشكی تایبەت صلاح الدین،كە هاوچاخی ئیبن روشدە.

كاتێكئیبنمەیمون كتێبەكانی ئیبن روشدی خوێندەوە بەتەواوی فەلسەفەكەی وەرگرت و شوێنی كەوت، بۆچەندسەدەیەكیش كتێبەكانی ئیبن میمون وەك كۆمەڵە شاكارێك لە جیهانی یەهودیدا تەماشا دەكران.


ئیلیا دی میدیغۆ یەكێك لە هزرەوانە یەهودیە بنەرەتیەكان لەسەدەی پانزە و مامۆستا لە زانكۆی بادوا، واخۆی دەناساند كە شوێنكەوتەی ئیبن میمونە. بادواش لەوكاتانەدا وەك لانكەی هزرەكانی ئیبن روشد ناسرابوو.


هەرلەوێش مامۆستای مرۆیی، بیكۆدیلا میراندولا، هەبوو، كە نوسەری كتێبە كاریگەرەكەیە، "گوتارێك لەبارەی كەرامەتی ئینسان" ساڵی 1486، زۆركات بەوكتێبە دەوترا "گوتاری رێنیسانس"، هەربە خێرایی ژیاننامەی بیكۆ، بۆ ئینگلیزی لەلایەن فەیلەسوف تۆماس مۆرەوە وەرگێڕدرا، ، بەم شێوەیەش ئەوەی كە پێی دەوترێت تەقلیدی یەهودی مەسیحی، رەگەزگەلێكی ئیسلامیی هەڵگرت.


لەوانەیە گرنگی ئیبن و روشد دوای 400 ساڵ لەمردنی باشتر دەركەوتبێت، ئیسبینوزا یەكێك لە دامەزرێنەرانی رۆشنگەریی، كەبەرەچەڵەك یەهودیە وخێزانەكەی بەناچاریی رویان لە ئیسپانیا و پورتوگال ناوە،لەرێگەی كەلە پوری هزری یەهودییەوە هەر یەك لە ئەرەسگۆو دیمیدیگۆو ئیبن میمون و ئیبن روشدی دۆزیوەتەوەو ناساندونی.


ئیسپینوزاش بەهەمان شێوە باوەڕی بە نەمریی رۆح نەبووە، هەروەك باوەڕی بە بونی خوداش نەبووە،بانگەوازەكانی بۆبیركردنەوەی سەربەخۆو ئازاد، كاریگەرییگەورەیان هەبووە لەسەر رۆشنگەریی.


گومانی تیا نیە، كە فەیلەسوفانی موسڵمان كاریگەریی گەورەو رۆڵی بەرچاویان هەبووە لە دروستبوونی بیری ئەوروپاییدا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا جیهانی عەرەبیی توشی قەیرانێكی فیكریی بویەوە كە بۆچەندین سەدە درێژەی كێشا،دەبینین كە دیكتاتۆریەت و دەمارگیری ئاینیی زانست و فەلسەفەی عەرەبی وێرانكرد، بەڵام رۆژئاوا هەنگاوی گەورەی بۆ پێشەوە نا.


لە گەڵ ئەوەشدا ئینكاركردنی رۆڵی زانایانی موسوڵمان لە كاریگەرییان لەسەر مێژوی هزر لە جیهاندا، لاقە كردنی مێژوو خۆیەتی، رۆژئاواش ناتوانێت لۆمەی ئەوانی تر بكات لە ساختە كردنی نوسینەوەی مێژوو لەكاتێكا ئەو بۆخۆی لەم بوارەدا بەباشی مامەڵە ناكات، ئێستاش كاتی ئەوە هاتوە،پێگەو وجێگەیەكی نوێ و باشتر بە "راستی مێژوویی"ببەخشرێت، لە وتنەوەی وانەكانی مێژووی تایبەت بە خۆماندا.