وەرگێڕانی: سابیری سەندیکا
شەڕی ناوخۆی کوردی عێراق شەڕێکی ناوخۆیی بوو کە لە ناوەڕاستی نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوودا لە نێوان فراکسیۆنە کوردییە ڕکابەرەکانی کوردستانی عێراقدا ڕوویدا، کە زۆربەیان لە نێوان یەکێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستاندا بوو. بەدرێژایی ئەو ململانێیە، فراكسیۆنە كوردییەكانی ئێران و توركیا و هەروەها هێزەكانی ئێران و عێراقی و توركیا كێشرانە ناو شەڕەكەوە، لە نێوان 5 بۆ 8 هەزار چەكدار و هاوڵاتی مەدەنیدا كوژراون.
ئۆتۆنۆمی لە کوردستانی عێراق لە سەرەتادا لە ساڵی 1970 وەک هەرێمی ئۆتۆنۆمی کوردی دامەزرا دوای رێککەوتنی رێککەوتنی ئۆتۆنۆمی لەنێوان حکومەتی عێراق و سەرکردەکانی کۆمەڵگەی کوردی عێراق. ئەنجوومەنی یاسادانان لە شاری هەولێر بە دەسەڵاتی ناوەکی بەسەر پارێزگاکانی هەولێر و دهۆک و سلێمانی دامەزرا کە دانیشتووی کوردن. لە کاتێکدا شەڕە جۆراوجۆرەکانی نێوان کوردە جوداخوازەکان و هێزەکانی حکومەتی عێراق تا راپەڕینەکانی ساڵی ١٩٩١ لە عێراق بەردەوام بوون، سەلامەتی پەنابەرانی کورد بووە هۆی پەسەندکردنی بڕیارنامەی ٦٨٨ی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان کە وەک بۆ جێبەجێکردنی دابینکردنی ئاسوودەیی بۆ هاوڵاتیانی کورد لە کوردستانی عێراق کە ئەمریکا سەرکردایەتی دەکرد ئۆپەراسیۆنی سەربازی فرەنەتەوەیی کە ئاسایشی ناوچەی کوردی عێراقی لە ڕێگەی بەکارهێنانی هێزی ئاسمانییەوە مسۆگەر کرد لە هەمان کاتدا یارمەتی مرۆیی پێشکەش بەو ئاوارانە دەکرد کە لە گۆشەگیری هەڵدێن. لە کاتێکدا ناوچەی دژە فڕین دەهوک و هەولێری گرتەوە، سلێمانی و کەرکوکی بەجێهێشت. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە زنجیرەیەک پێکدادانی خوێناوی زیاتر لە نێوان هێزەکانی حکومەتی عێراق و سەربازە کوردییەکان ڕووبدات. پاش ماوەیەکی کەم، هاوسەنگییەکی نائارامی هێز گەیشتە ئاستێک، عێراق لە ئۆکتۆبەری 1991 بەرپرسە سەربازی و حکومییەکانی لە ناوچەکە کشاندەوە، لەو کاتەوە کوردستانی عێراق بە سەرکردایەتی دوو حیزبی سەرەکی کوردی هەرێم – ی حیزبی پارتی دێموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان – دوور لە کۆنترۆڵی بەغدا. پاشان هەرێم ئاڵا و سروودی نەتەوەیی خۆی گرتەبەر.
لە مانگی ئازاری ساڵی 1994 هێزە چەکدارەکانی تورکیا ئۆپەراسیۆنی دەستپێکرد، کە لەشکرکێشییەکی سەربازیی سنووربەزێن بوو بۆ سەر باکووری عێراق لەدژی پەکەکە. رۆژی 3ی ئایار شاندێکی پارتی دێموکراتی کوردستانی عێراق رێککەوتن لەسەر ئەوەی رێگە نەدەن پەکەکە بنکەیەکی لە باکووری عێراق هەبێت. لە ٤ی ئایاردا هێزە چەکدارەکانی تورکیا باکووری عێراقیان بەجێهێشت.
كوردستانی عێراق لە ساڵی 1992 هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئەنجامدا، پارتی دیموكراتی كوردستان زۆرینەی رەهای دەنگەكانی لە پارێزگاكانی دەهوك و هەولێر بەدەستهێنا، لە كاتێكدا یەكێتی پشتیوانی بەرفراوانی پارێزگاكانی سلێمانی و هەروەها بەشە كوردییەكانی دیالە (بەتایبەتی كفری و خانەقین)ی بەدەستهێنا قەزاکان). لە ئەنجامی هەڵبژاردنەکەدا پەرلەمانی کوردستان لە نێوان یەکێتی نیشتمانی کوردستانی جەلال تاڵەبانی و پارتی دیموکراتی کوردستانی مەسعود بارزانی دابەش بوو.
دوای کشانەوەی هێزەکانی لە کوردستان لە ئۆکتۆبەری ١٩٩١، حکومەتی عێراق گەمارۆی ئابووری بەسەر ناوچەکەدا سەپاند و نەوت و دابینکردنی خۆراکی سنووردار کرد. هەروەها گەمارۆی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ سەر عێراق کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر ئابوری کورد دانا و ڕێگری لە ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان کورد و گەلانی دیکە کرد. بەم پێیە هەموو مامەڵە ئابوورییەکانی نێوان کوردستانی عێراق و جیهانی دەرەوە لە رێگەی بازاڕی رەشەوە ئەنجام دەدرا.
لە مانگی ئازاری ساڵی 1994 هێزە چەکدارەکانی تورکیا ئۆپەراسیۆنی دەستپێکرد، کە لەشکرکێشییەکی سەربازیی سنووربەزێن بوو بۆ سەر باکووری عێراق لەدژی پەکەکە. رۆژی 3ی ئایار شاندێکی پارتی دێموکراتی کوردستانی عێراق رێککەوتن لەسەر ئەوەی رێگە نەدەن پەکەکە بنکەیەکی لە باکووری عێراق هەبێت. لە ٤ی ئایاردا هێزە چەکدارەکانی تورکیا باکووری عێراقیان بەجێهێشت.
ئایاری 1994 پێکدادانی پارتی و یەکێتی
لە مانگی ئایاری ١٩٩٤ شەڕ لە نێوان ئەو دوو فراکسیۆنەدا ڕوویدا. لە پێکدادانی سەرەتاییدا نزیکەی ٣٠٠ کەس کوژران و لە ماوەی ساڵی دواتردا نزیکەی ٢٠٠٠ کەس لە هەردوو لایەن کوژران. ئەندامانی سپای پاسدارانی ئیسلامیی ڕژێمی ئێران پشتیوانییەکی سنوورداریان لە پەدکە کردووە و رێگەیان بە پارتی دیموکراتی کوردستان کە داوە لە خاکی ئێرانەوە هێرش بکات، لە دوو بۆنەی جیاوازدا هێرشیان کردووەتە سەر پێنجوین و قەڵادزێ، بەو پێیەی تا ساڵی 1996 پارتی دیموکراتی کوردستان کە پەیوەندیی نزیکتریان هەبووە لەگەڵ ئێران لە یەکێتی، پێش ئەوەی ئێران دەست بکات بە پشتیوانیکردنی یەکێتی دوای ئەوەی ڕێگەیان پێدابوون بۆردومانی حزبە کوردییەکانی ئێرانی نیشتەجێی کۆیە بکەن.
لە مانگی یەکی ساڵی ١٩٩٥دا، وەفدیکی ئەمریکا لەگەڵ تیمێکی پێنج کەسیدا گەشتێکی کرد بۆ باکووری عێراق. پەیوەندی لەگەڵ سەركردایەتی كورد كرد و توانی دانوستان بۆ ئاگربەست لەنێوان بارزانی و تاڵەبانی بكات.
تیرۆرکردنی پلان بۆ داڕێژراوی سەدام حسێن
لە مانگی یەکی ساڵی ١٩٩٥دا، وەفدیکی ئەمریکا لەگەڵ تیمێکی پێنج کەسیدا گەشتێکی کرد بۆ باکووری عێراق. پەیوەندی لەگەڵ سەركردایەتی كورد كرد و توانی دانوستان بۆ ئاگربەست لەنێوان بارزانی و تاڵەبانی بكات.
لە ماوەی چەند ڕۆژێکدا پەیوەندی لەگەڵ ژەنەراڵێکی عێراقی کرد کە پیلانی تیرۆرکردنی سەدام حسێن دادەڕێژێت. پلانەکە بریتی بوو لە بەکارهێنانی یەکەیەکی 100 سەربازی لادەر لە عێراق بۆ کوشتنی سەدام کاتێک بەسەر پردێکی نزیک تکریتدا تێدەپەڕی. بەڵام هیچی نەبیستراو هیچ روونەدا دوای سێ هەفتە پێداچوونەوە بە پلانەکەدا کرا و داوای هێرشی هێزە کوردییەکانی باکووری عێراق کرا لە کاتێکدا سەربازەکانی عێراق یەکێک لە ماڵەکانی سەدامیان بە تەقەی تانک یەکسان کرد بە مەبەستی کوشتنی سەرکردەی عێراق. بەڵام ئەو جارەش هیچ روونەدا . لە 28ی شوباتدا سوپای عێراق خرایە حاڵەتی ئامادەباشی تەواوەوە. لەبەرامبەردا سوپای ئێران و تورکیاش خراونەتە حاڵەتی ئامادەباشییەکی زۆرەوە. ئەم هۆشدارییە لەسەر پەیوەندییە کورد و عێراقییەکانی تێپەڕێندرا. بارزانی لەگەڵ زانینی ئەمە پاشەکشەی کرد لە هێرشی پلان بۆ داڕێژراو، هێزەکانی یەکێتیی تاڵەبانی بە تەنیا جێهێشت.
ئەو ئەفسەرانەی سوپای عێراق کە پلانیان دانابوو بە تەقەی تانک سەدام بکوژن، پێش ئەوەی بتوانن ئۆپەراسیۆنەکە ئەنجام بدەن، سازشیان لەسەر کرا و دەستگیرکران و لە سێدارە دران. ھێشتا ھێرشەکەی یەکێتی وەک پلانی بۆ دانرابوو دەستی پێکردبوو و لە ماوەی چەند رۆژێکدا توانیان سێ فیرقەی سوپای عێراق لەناوببەن و ٥ ھەزار دیل بگرن. سەرەڕای داواکانی بۆ پشتیوانی ئەمریکا لە هێرشەکە، هیچیان لە ئارادا نەبوون و سەربازە کوردەکان ناچار بوون بکشێنەوە. بایر دەستبەجێ لە عێراق بانگهێشتکرایەوە، بۆ ماوەیەکی کورت لێکۆڵینەوەی لەسەر هەوڵی کوشتنی سەدام حسێن کرا،
رۆژی 31ی ئاب، 30 هەزار سەربازی عێراق بە سەرپەرشتی فیرقەیەکی زرێپۆشی پاسەوانی کۆماری عێراق هێرشیان کردە سەر شاری هەولێر کە لەژێر دەستی یەکێتیدا بوو، کە سێ هەزار پێشمەرگەی یەکێتی بە سەرۆکایەتی کۆرسەت رەسوڵ عەلی بەرگرییان لێدەکرا، بە هاوبەشی لەگەڵ هێزەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان. هەولێر گیرا، سەربازانی عێراقیش 700 دیلی شەڕی یەکێتی و کۆنگرەی نەتەوەیی عێراقیان لە کێڵگەیەکی دەرەوەی شارەکە لە سێدارە دا.
شەڕی هەولێر (١٩٩٦)
هەرچەندە لە مانگی ئایاری ساڵی 1996 كۆبوونەوەی پەرلەمانی كوردستان وەستا، بەڵام ئاگربەستە ناسکەكەی نێوان پارتی و یەكێتی تا هاوینی 1996 بەردەوام بوو، لەو ماوەیەدا حكومەتی عێراق لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە رێگەی پێدرا رێڕەوێكی قاچاخی لە رێگەی حەوزی رووباری خابوورەوە دابنێت بۆ گواستنەوەی هەناردەی نایاسایی نەوت. بارزانی و هاوکارەکانی ئەو دەرفەتەیان قۆستەوە بۆ ئەوەی باج لەسەر ئەم بازرگانییە بسەپێنن و هەفتانە چەند ملیۆن دۆلارێک داهاتیان پێ بەخشی. ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی ناکۆکی لەگەڵ یەکێتی لەسەر ئەوەی کێ دەبێت سوود لەم پارەیە وەربگرێت. هەرچەندە ئەو دوو لایەنە گەیشتنە ڕێکەوتنێک کە ڕێگاکانی قاچاخچێتی عێراق – تورکیا بە یەکسانی لە نێوانیاندا دابەش بکرێن، بەڵام حیزبی پارتی دێموکراتی کوردستانی عێراق لە هەوڵەکانی بەردەوام بوو بۆ ئەوەی کۆنترۆڵی زیاتری هاتووچۆی کاڵاکان لە ڕێگەی کوردستانی عێراقەوە بکات.
تاڵەبانی هاوپەیمانی لەگەڵ ئێران دامەزراند، ڕێگەی پێدا لە ٢٨ی تەمموزدا لەشکرکێشییەکی سەربازی بۆ سەر باکووری عێراق ئەنجام بدات بە ئامانجی حیزبی دێموکراتی کوردی ئێران. لەبەرامبەردا بارزانی داوای هاوکاری لە حکومەتی عێراق کرد کە بە بینینی دەرفەتێک بۆ وەرگرتنەوەی باکوری عێراق قبوڵی کرد. رۆژی 31ی ئاب، 30 هەزار سەربازی عێراق بە سەرپەرشتی فیرقەیەکی زرێپۆشی پاسەوانی کۆماری عێراق هێرشیان کردە سەر شاری هەولێر کە لەژێر دەستی یەکێتیدا بوو، کە سێ هەزار پێشمەرگەی یەکێتی بە سەرۆکایەتی کۆرسەت رەسوڵ عەلی بەرگرییان لێدەکرا، بە هاوبەشی لەگەڵ هێزەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان. هەولێر گیرا، سەربازانی عێراقیش 700 دیلی شەڕی یەکێتی و کۆنگرەی نەتەوەیی عێراقیان لە کێڵگەیەکی دەرەوەی شارەکە لە سێدارە دا.
ئەم هێرشە ترسی کوردەکانی وروژاند کە سەدام بەنیازی هەڵمەتێکی جینۆسایدکردنە لە دژی کورد هاوشێوەی هەڵمەتەکانی ساڵانی 1988 و 1991. ئیدارەی کلینتۆن کە ئامادە نەبوو رێگە بە حکومەتی عێراق بدات کۆنترۆڵی کوردستانی عێراق بکاتەوە، ئۆپەراسیۆنی مانگرتنی بیابان لە 3ی ئەیلولی ١٩٩١ دەستیپێکرد. کاتێک کەشتییە ئەمریکییەکان و فڕۆکە بۆمبڕێژکراوەکانی بی-٥٢ ستراتۆفۆرترێس ٢٧ مووشەکی کروزیان لە شوێنەکانی بەرگری ئاسمانی باشووری عێراق هەڵدا. ڕۆژی دواتر 17 مووشەکی تری کروز لە کەشتیەکانی ئەمریکاوە بۆ سەر شوێنەکانی بەرگری ئاسمانی عێراق هەڵدران. هەروەها ئەمریکا فڕۆکەی هێرشبردن و کەشتییەکی فڕۆکەهەڵگری بۆ ناوچەی کەنداوی فارس جێگیر کرد و ڕادەی ناوچەی دژە فڕینی باشوور بەرەو باکوور گواسترایەوە.
دوای دانانی حیزبی پارتی دێموکراتی کوردستانی عێراق لە کۆنترۆڵی هەولێر، سەربازانی سوپای عێراق لە ناوچەی کوردی کشانەوە و گەڕانەوە بۆ پێگەی سەرەتایی خۆیان. حیزبی پارتی دێموکراتی کوردستانی عێراق ، یەکێتی لە مۆڵگەکانی دیکەی دەرکرد و بە هاوکاریی زیاتری سوپای عێراق، لە ٩ی ئەیلولدا شاری سلێمانی گرت. جەلال تاڵەبانی و یەکێتی پاشەکشەیان کرد بۆ سنووری ئێران و هێزەکانی ئەمریکا ٧٠٠ کارمەندی کۆنگرەی نەتەوەیی عێراق و ٦ هەزار ئەندامی یەکێتییان لە باکووری عێراق چۆڵ کرد. لە 13ی تشرینی یەکەمدا، سلێمانی لەلایەن یەکێتییەوە کۆنترۆڵکرایەوە، گوایە بە پاڵپشتی هێزەکانی ئێران بووە.
لە 25ی ئەیلوولی 1997 هێزەكانی توركیا دووبارە چوونە ناو كوردستانی عێراق و هێرشیان كردە سەر پێگەكانی یەكێتی و پارتی لە هەوڵێكدا بۆ ناچاركردنی پەكەكە بۆ جێهێشتنی كوردستانی عێراق. بەڵام بەپێی سەرچاوەکانی تورکیا هەوڵێک بووە بۆ هێنانەدی ئاگربەست لەنێوان فراکسیۆنەکان. ئەو ئۆپەراسیۆنە زیانی زۆری پارتی و یەکێتی لێکەوتەوە. دواتر دانوستان لەسەر ئاگربەست لە نێوان پارتی و یەکێتی کرا دوای بڕیاری ئەمریکا بۆ پشتگیریکردن لە ئاگربەست.
بەدرێژایی زستان شەڕ لەنێوان حیزبی پارتی دێموکراتی کوردستانی عێراق و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان بەردەوام بوو. ئاڵۆزکردنی دۆخەکان، پارتی لە عێراق ئامادە بوو. پارتی هاوپەیمانی یەکێتی بوو کە دواتر سەرکردایەتی پارتی کرد هێرشی کردە سەر پارتی. بە گوێرەی هەندێك سەرچاوە، پەكەكە دەستی كردووە بە شەڕ دژی هەموو ئەوانەی پاڵپشتی حیزبی پارتی دێموكراتی كوردستانی عێراق یان دەكرد، لەنێویاندا هەندێك گرووپی ئاشوری و عەرەبی. تورکیا کە شەڕی ناوخۆی کوردی وەک دەرفەتێک دەبینی، هاوپەیمانی لەگەڵ حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران کرد و لە مانگی ئایاردا ئۆپەراسیۆنی هامەری دەستپێکرد، لە هەوڵێکی توندوتیژانەدا بۆ ناچارکردنی پەکەکە بۆ جێهێشتنی کوردستانی عێراق. ئەم ئۆپەراسیۆنە زیانی زۆری پەکەکە لێکەوتەوە بەڵام سەرکەوتوو نەبوو. پەکەکە سەرکەوتوو بوو لە هێشتنەوەی کەمپەکانیان لە باکووری عێراق.
لە 25ی ئەیلوولی 1997 هێزەكانی توركیا دووبارە چوونە ناو كوردستانی عێراق و هێرشیان كردە سەر پێگەكانی یەكێتی و پارتی لە هەوڵێكدا بۆ ناچاركردنی پەكەكە بۆ جێهێشتنی كوردستانی عێراق. بەڵام بەپێی سەرچاوەکانی تورکیا هەوڵێک بووە بۆ هێنانەدی ئاگربەست لەنێوان فراکسیۆنەکان. ئەو ئۆپەراسیۆنە زیانی زۆری پارتی و یەکێتی لێکەوتەوە. دواتر دانوستان لەسەر ئاگربەست لە نێوان پارتی و یەکێتی کرا دوای بڕیاری ئەمریکا بۆ پشتگیریکردن لە ئاگربەست.
سەرەڕای ئاگربەستەکە، لە مانگەکانی ئۆکتۆبەر و نۆڤەمبەردا بەدرێژایی هێڵی ئاگربەست لەنێوان پارتی و یەکێتی شەڕی نوێ ڕوویدا. لەم خولەی شەڕدا هەزار و ٢٠٠ شەڕڤان لە هەردوو لا کوژران و ١٠ هەزار هاوڵاتی مەدەنی لە ماڵەکانیان هەڵهاتن. حیزبی پارتی دێموکراتی کوردستانی عێراق لە 24ی نۆڤەمبەری 1997 ئاگربەستی تاکلایەنەی ڕاگەیاند. یەکێتی، هەرچەندە بە فەرمی ئاگربەستی ڕانەگەیاند، بەڵام ڕایانگەیاند، گروپەکەیان ڕێز لە ئاگربەست دەگرن، سەرەڕای ئەوەی کە پارتی دیموکراتی کوردستان بە هێرشکردنە سەر پێگەکانی یەکێتی لە ٢٥ی مانگەدا، ئاگربەستی پێشێل کردووە.
لە ئەیلوولی 1998 بارزانی و تاڵەبانی ڕێککەوتنی واشنتۆنیان بە نێوەندگیری ئەمریکا واژۆ کرد کە پەیمانی ئاشتی فەرمی دامەزراند. لە رێککەوتنەکەدا لایەنەکان رێککەوتن لەسەر دابەشکردنی داهات و دابەشکردنی دەسەڵات و رەتکردنەوەی بەکارهێنانی باکووری عێراق بۆ پەکەکە و رێگەنەدان بە سەربازانی عێراق بۆ ناوچە کوردستانییەکان. ئەمەریکا بەڵێنیدا هێزی سەربازی بەکاربهێنێت بۆ پاراستنی کورد لە ئەگەری دەستدرێژیی سەدام حسێن. لە هەمان کاتدا جێبەجێکردنی بەرنامەی نەوت بۆ خۆراکی نەتەوە یەکگرتووەکان داهاتی بۆ باکووری عێراق هێنا، ئەمەش ڕێگەی بە بەرزکردنەوەی ئاستی ژیانی دا. کوردستانی ئێراق بوو بە هەرێمێکی تاڕادەیەک ئارام، پێش ئەوەی گرووپی بچووکی تیرۆریستی ئەنسارولئیسلام لە کانوونی دووەمی ٢٠٠١ بچێتە ناوچەی هەڵەبجە، ململانێی نوێ هێنایەوە کە ڕاستەوخۆ پێش دەستپێکردنی شەڕی ئێراق لە ساڵی ٢٠٠٣ کۆتایی پێدەهات، کە بە شێوەیەکی سەرەکی کاریگەریی لەسەر ناوچە غەیرە کوردەکانی ئێراق هەبوو .
دوای نزیکەی مانگێک، سەرۆکی ئەمریکا بیل کلینتۆن یاسای رزگاری عێراقی واژۆ کرد و بوو بە یاسا، کە یارمەتی سەربازی بۆ گروپە ئۆپۆزسیۆنەکانی عێراق، لەنێویاندا یەکێتی و پارتی دابینکرد. حیزبی پارتی دێموکراتی کوردستانی عێراق مەزەندەی کردووە کە لە ئۆکتۆبەری 1996 تا ئۆکتۆبەری 1997 58 هەزار کەس لە لایەنگرانی لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی یەکێتی دەرکراون، یەکێتی دەڵێت 49 هەزار لە لایەنگرانی لە ئابی 1996 تا کانوونی یەکەمی 1997 لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی پارتی دەرکراون.
دواتر پارتی و یەكێتی لەكاتی لەشكركێشیەكەی 2003 بۆ سەر عێراق هاوكاری هێزەكانی ئەمریكایان كرد و بە هاوكاری هێزی ئاسمانی ئەمریكا هێزەكانی عێراقیان چەقاند و بەشێكی زۆری باكووری عێراقیان گرتە سەر لە نێویشیاندا شارەكانی كەركوك و موسڵ. دوای لەشکرکێشییەکە دواتر مەسعود بارزانی بە سەرۆکی کوردستانی عێراق هەڵبژێردرا و جەلال تاڵەبانی بە سەرۆک کۆماری عێراق هەڵبژێردرا.
وەگێڕان لە ئینگلیزییەوە: سابیری سەندیکا
2022-09-03