فیصڵ ابراهیم
ڕۆژی ١٤ مایس بە ڕۆژی هەلبژاردنی گشتی لە تورکیا دانراوە و ئەم هەڵبژاردنە و سەرئەنجامەکەی بە هەردوو ڕووەکەی ئەرێنی و نەرێنی کاریگەری تەواوی لە سەر کۆی رووداوەکانی جیهان دەبێت لە ئەوپەڕی ڕۆژهەڵات لە چین ەوە هەتا ئەوپەڕی رۆژئاوا کە ئەمریکا یە. وە بەدڵنیایی کاریگەریەکەی بەشێوەی بومەلەرزەیەک دەبێت کە چەقەکەی تورکیا بێت وڵاتان چەند نزیک بن لە چەقەکەی کاریگەریەکەی زۆرتردەبێت.
هەڵبژاردنی ئەمجارە کە لە دەرەوەی تورکیا دەستی پێکردوە و لە کۆی نزیکەی ٣،٥ سێ ملیۆن و نیو هاوڵاتی تورکیا لە دەرەوەی تورکیا ، بە پێی زانیاری رۆژنامەی شرق الاوسط ٢٧٧٤٦٥هەزار کەس مافی دەنگدانیان هەیە . دەنگدەران دەتوانن لە ٧٥ وڵاتی جیا و لە ١٥٦ بنکەی جیاواز دەنگ بدەن و دەنگدانیش تا رۆژی ٩/٥/٢٠٢٣ بەردەوام دەبێت. تەنها سندوقەکانی سوودان هەڵوەشێنراوەتەوە لە بەر ئەو بارە نەگونجاوەی کە لە سودان هەیە.
ئەم شەرەی هەلبژاردن و ئەنجامەکەی تەنها بۆ تورکیا گرنگ نیەو چاودێری ناکرێت بەڵکو بۆ ناوچەکەو جهان گرنگە .
شەڕێکە لە نێوان پارتێکی باڵادەست کە زیاتر لە ٢٠ ساڵە حکومەتی تورکیای بەدەستەوەیەو کۆمەڵێک گۆڕانکاری گرنگی ستراتیجی فکری و سیاسی و ئیداری وئابوری ودەستوری کردوە وتەنانەت فۆرمی حکومەتیشی گۆڕی لە تورکیا. بەرامبەرەکەشی بریتی یە لە ٦ پارتی تورکیا بە سەرۆکایەتی کۆنترین پارتی تورکیا پارتی گەلی کۆماری و پشتیوانی و هاوکاری پارتە سەرەکیەکانی تر و هەدەپە و بەنزیکەیی هەموو وڵاتانی خاوەن نفوزی جهانی و عەرەبی.
لە هەمان رۆژی هەلبژاردن بۆ سەرۆکایەتی تورکیا ، دەنگ بۆ پەرلەمانی تورکیاش دەدرێت و وا پێش بینی دەکرێت کە لە دەورەی یەکەمی هەلبژاردن هیچکام لە رکابەرەکان کمال کلچدار ئۆغلۆ و رەجەب تەیب نەتوانن رێژەی پەنجا لە سەد تێبپەرێنن و هەڵبژاردن دەکەوێتە قۆناغی دووەم.
بۆ ئەوەی لە چۆنیەتی هەڵبژاردنەکە تێ بگەین پێویستە ئاماژە بە خاڵە لاواز و بەهێزەکانی هەردوو لا بکەین.
ئۆردۆگان و پارتەکەی خاڵی زۆر بەهێزیان ئەوەیە کە لە ماوەی حوکمڕانی ٢١ ساڵەیان دا توانیویانە کۆمەڵێ گۆڕانکاری بەهێز لە ڕووی ئابوریەوە بکەن کە ئەمەش خۆی لە ئاوەدان کردنەوەو بنیادنانی هەزاران کیلۆمەتر ڕێگاوبانی خێرا و تونێل و پرد و ڕێکخستنەوەی شارەکان بەگشتی و استانبول بە تایبەتی و کردنەوە و گواستنەوەی گەورەترین فڕۆکەخانە لە سەرئاستی جهان و رەخساندنی هەلی کار و سەدان بابەتی تردا خۆی دەبینێتەوە. هەروەها گۆڕینی ڕووی تورکیا لە وڵاتێکی توندی سیکویلارەوە بۆ دەوڵەتێکی ئیسلامی مامناوەند و بوژاندنەوەی قوتابخانە ئیسلامیەکان و چالاکی دینی کە لە هەموو شوێنێک هەستی پێ دەکرێت دەتوانرێت بە خاڵی بەهێز لێکبدرێنەوە .
لە رووی سیاسی و سەربازیەوە حکومەتی ئۆردۆگان توانیویەتی سەرکەوتنی گەورە بۆ تورکیا تۆمار بکات، ئۆردۆگان سیاسیەکی کەم وێنەیە لەوەدا کە لەیەک کاتدا دەتوانێت لە گەڵ دوو لایەنی شەڕکەر پەیوەندی باش بپارێزت. بۆ نموونە لە سوریا و ئەرمینیا لە گەڵ روسیا شەڕ دەکات و دژی بەرژەوەندیەکانی یەکترن و تەنانەت فڕۆکەیەکی روسی لە تورکیا خستە خوارەوە لە هەمان کاتدا سیستەمی بەرگری اس٤٠٠ لە روسیا دەکڕێت . لە ئۆکرانیادرۆن دەدات بە ئۆکرانیا و باشترین پەیوەندیشی لە گەڵ روسیا هەیە و لەهەمان کاتدا پۆتین و زیلنسکی دەبینێت. تاکە ولاتە لەوکاتەوە توانیویەتی هەردوو وەزیری دەرەوەی ئۆکرانیا و روسیا بەیەکەوە دابنیشینێت.وە هەر دیپلۆماسیەتی تورکیا بوو توانی ڕێکەوتنی نەتەوەیەکگرتوەکان و روسیا وئۆکرانیا بگەیەنێتە ئەنجام سەبارەت بە فرۆشتنی گەنمی ئۆکرانیا.
ڕێکەوتنی ئاوی نێوان لیبیا و تورکیا و پلانی هەمان شێوەی ڕێکەوتن لەگەڵ میسر و اسرائیل ، پشتیوانی قەتەر لە کاتی تەنگەشەکانی لە گەل وڵاتانی خەلیج و سعودیە وبەشداری سەربازی لە لیبیا و بوونی بنکەی سەربازی لە سۆماڵ و قەتەر و عێراق و هەرێمی کوردستان و بەشداری شەر و داگیرکردنی بەشێکی سوریا و پاراستنی ئەمنی نەتەوەیی تورکیا بەشێکن لە سەرکەوتنەکانی تری پارتی دادوگەشەپێدان، بە پێی سەرچاوەکانی خۆیان.
ئۆردۆگان و پارتەکەی توانیویانە بەسەر زۆر کێشەی گەورەدا سەربکەون لە ماوەی حوکمرانی خۆیاندا ، لەوانەش کێشەی ئۆپۆزسیۆن و بەتایبەت لە ناو سوپا و هێزی داداگاکان لە سەرتاکانی دەستەلاتەکەیاندا و سەرئەنجام توانیشیان سەربکەون بەسەر کودەتا سەربازیەکەی ٢٠١٤ کە بە ترسناکترین و سەخت ترین خالی بەردەم حکومەتی دادوگەشەپێدان دادەنرێت لە ٢٠ ساڵی ڕابردودا.
دانەوەی قەرزەکانی بانکی نێودەولەتی و دەرهێنانی تورکیا لە ژێر قەرز و بوژاندنەوەی بازرگانی و هەناردەکردنی کاڵای تورکی و دروست کردنی ئۆتۆمۆبیل و درۆن و خستنە بواری بازرگانیەوە خاڵی بەهێزی حوکمڕانی پارتەکەی ئۆردۆگان ن.
لەبەرامبەردا پارتەکانی ئۆپۆزسیۆن بە حوکمی ئەوەی کە لەدەرەوەی دەستەلاتن زۆر تر ئاراستەی وتارەکانیان لەوەدا خۆیدەبینێتەوە کە ڕەخنە لە حکومەت و ئیدارەی ئۆردۆگان بگرن و خاڵە نێگەتیڤ وشکستەکانیان پیشانی خەڵک بدەن کە ئەمە شتێکی ئاسایی و چاوەروانکراوە.
خاڵە لاوازەکانی ئۆردۆگان و پارتەکەی کەم نین و دەکرێت ببنە خاڵی کەمەرشکێنی حکومەتی دادوگەشەپێدان. تەسلیم نەبوون بەئیدارەی ئەمریکا و دروست کردنی کێشە بۆ بەرژەوەندیەکانی ئەمریکا بەتایبەت لە سوریا و لیبیا و ئۆکرانیا و ئیران وای لە سەرۆکی ئەمریکا کرد کە ئۆردۆگان بە دیکتاتۆر ناوببات وبە ئاشکرا ووتی سنور بۆ دەستەلاتی ئۆردۆگان دادەنێین و بە ئاشکرا پشتیوانی کلیچدار ئۆغلۆ دەکەن و سەفیری ئەمریکا لە تورکیا بە ئاشکرا لە گەڵ ئۆغلۆ کۆبویەوەو ئەمەش ئاماژەیەک دەدا بە دەنگدەری تورکیا کە ئایندەی ئیوە لە گەڵ ئۆپۆزسیۆنە . جیابوونەوەی عبداللە گویل و احمد داود ئۆغلۆ و علی باباجان خاڵێکی تری لاوازن بۆ ئۆردۆگان و بەتایبەت هەریەک لە ئۆغلۆ و باباجان بە دووپارتی سیاسی لە بەرەی ئۆپۆزسیۆنن دژی ئۆردۆگان.
شکانی بەردەوامی نرخی لیرە ی تورکی. و بەربوونەوەی ڕێژەی هەلئاوسان بۆ مزیکەی ٪٨٠ ئاماژەی زۆر خراپن و گرانیەکی بەردەوام یەخەی دەنگدەری تورکیا ی گرتوەو کاریگەری نێگەتیڤی لە سەر دەنگدەری تورکیا هەیە بەرامبەر حکومەت.
خاڵێکی تری لاواز ئەوەیە کە بەردەوام ئۆردۆگان و حکومەتەکەی تاوانبار دەکرێن بە وەی کە ئازادی سیاسی و رۆژنامەوانی بەرتەسک دەکرێنەوە و مافی مرۆڤ پێشێل دەکرێت لە تورکیا و لەم سۆنگەیەوە بەردەوام ئیشارەت دەدرێت بە زیندانی کردنی سلاح الدین دەمیرتاشی سەرۆکی پارتی دیمکراتی گەلان و پێشێل کردنی مافی هاوڵاتیانی کورد لە تورکیا.
خاڵێکی تری لاوازی ئۆردۆگان تاوانبارکردنیەتی بە گەندەڵی لە بازرگانی نەوت و ئاڵتون و سپی کردنەوەی یورۆ و دۆلار لە بەرژەوەندی خۆی و بنەماڵەکەی و هەمیشە ئاماژە بە زاواکەی دەدرێت و کێشەی گەورەی هالک بانک.
ئەگەر ئەزموونی ٢٠ ساڵەی ئۆردۆگان لە سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران و سەرۆک کۆماری بە خاڵی بەهێزی ناوبراو ناوزەد بکرێت لە هەمان کاتدا هەڵکشانی تەمەنی و خراپی باری تەندروستی دەکرێت خاڵی نەرێنی و لاواز بن بۆ ناوبراو. هەر ئەمەش وای کردوە کە ناوبراو چەند جارێک لە بەرنامەی راستەوخۆ و بانگەشەی هەلبژاردن دورکەوتوەتەوە بەهۆی خراپی باری تەندروستی.
لە ١٠ ساڵی یەکەمی حوکمڕانی ئاکپارتی تورکیا گەشەی گەورەی کرد و لەهەردوو رووەکەی بەگژداچوونەوەی گەندەلی و گەشەی ئابوری هەنگاوی گەورەی هاویشت بەڵام لە ١٠ ساڵی کۆتایی بەو شێوە نیە وئەمەش دەنگدەری تورکیای توشی نائومێدی و ترس کردوە و بەرامبەر ئۆردۆگان.
هەروەها مەلەفی ئاوارە بەتایبەت (ئاوارەی سوری )و ئەفغانی و ئێرانی و هەندێ ئەفریقی لە ڕووی ئاسایش و هەلی کار و خەرج و مەسروفیان بوونەتە خاڵێکی لاوازی حکومەتی ئاکپارتی.
خاڵێکی تری جەوهەری چارەسەر نەبوونی کێشەی کوردە لە تورکیا ، هەنگاوەکانی ئاکپارتی لە ئاست داخوازیەکانی کورد نەبوو ە ئەمەش وای کردوە کە کورد دابەشی دوو بەرە بکات هەندێکی (کەمەکەی) پشتگیری ئاکپارتی بکەن و بەشەکەی تری پشتیوانی ئۆپۆزسیۆن.
لەبەرامبەردا هەموو ئەم خاڵە لاوازانە راستەوخۆ دەبنە خاڵی بەهێزی بەرەی ئۆپۆزسیۆن و دژی حکومەت بەکاری دەهێنن.
بەڵێنی گەورەی ٦ پارتەکەی ئۆپۆزسیۆن خۆی دەبینێتەوە لە سەربەخۆیی بانکی ناوەندی کە پێچەوانەی پلانی ئابوری ئاکپارتی یە، وەهەروەها کار دەکەن بۆ هەڵوەشاندنەوی سیستەمی سەرۆکایەتی و گەڕانەوە بۆ سیستەمی پەرلەمانی، وگەڕانەوەی ئاوارە سوریەکان کە بە نزیکەی ٣،٥ سێ ملیۆن و نیو ئاوارە یە.
ڕۆڵی کورد لەم هەڵبژاردنەدا وەکو هەموو جارەکان ڕۆلێکی یەکگرتوو نیە و دابەش بوون بەسەر هەردوو بەرەکەدا . دابەش بوونەکە زیاتر لەڕووی ئایدۆلۆجیەوەیە وەک لەوەی کامیان چارەسەری باشتری بۆمکورد ناوچەکوردیەکان پێ یە.
هەدەپە پشتیوانی خۆی بۆ کلیچدار ئۆغلۆ ڕاگەیاندوە تەنها لەبەر ئەوەی کە پارتێکی عەلمانی و نزیکە چەپە و لە کایەکەی تریەوە پارتێکی سەرسەختی دوژمنی فکری ئیسلامیە و ئەمە بوەتە خاڵی هاوبەشیان. بەرەکەی تر جگە لە ئەندامانی ئاکپارتی خۆیان هودا پار کە پارتێکی ئیسلامیی کوردی یە پشتیوانی ئاکپارتی و بەرنامەکانی دەکات چونکە چوونکە هەردوولا هەڵگری فکری ئیسلامی ن.
کلیچدار ئۆغلۆ هەرگیز ناتوانێت لە ئۆردۆگان بۆ کورد باشتر بێت چوونکە لە سەد ساڵی رابردوو ئەوەی بەسەر کورد هاتوە پارتەکەی ئۆغلۆ (جەهەپە) بەسەری هێناوە و هەموو حزبەکان یان هەر پارتێکی سیاسی کە ویستبێتیان شتێکی باش بۆ کورد بکەن ئەوا تەنها هەوڵیان ئەوەبووە یەکێک لەو زوڵمانە لابدەن کە جەهەپە بەسەر کوردی هێناوە .
کلیچدار ئۆغلۆ خەڵکی دەرسیم ەو ئەو شارە بە شاری شۆرشی دەرسیم و سەید رەزا بەناوبانگە و ساڵی ١٩٢٦ حەمدی بگ ی پشکنەری گشتی حکومەت وا وەسفی دێرسیم ی کردوە ( ئەم شارە دومەڵێکی خراپە لە ناو جەستەی تورکیا وبۆ سەلامەتی تورکیا پێویستە ئەم دومەڵە ببڕدرێت و بە زیاد بوونی ژمارەی کورد لەم شارە ترسناکیەکەی زیاد دەکات) بۆیە لە ماوەی ١٠ ساڵی حوکمڕانی ئەتاتورک جگە لە کۆمەڵکوژی دێرسیم ،هەلمەتێکی بەتورک کردنی ئەم شارە دەستی پێکرد و سەرئەنجام ساڵی ١٩٣٥ ناوی شارەکەش گۆڕا بە تونجەلی.
هەرچەند کلیچدار ئۆغلۆ دەڵێت من عەلەویم و کەسێکی بنەماڵەیەکی زیان پێگەشتووی دێرسیمم بەڵام هەرگیز پارتەکەی داوای لێبوردنی لەو کۆمەڵکوژیە نەکردوە بە ئۆغلۆ خۆشیەوە ، تاکە سەرۆک کە داوای لێبوردنی لەوکارەساتەکرد ئۆردۆگان بوو ساڵی ٢٠١١ وتی حزبی جەهەپە بەرپرسی ئەوکارەساتە خوێناویەیە و پێویستە بەرپرسیاریەتیەکەشی لە ئەستۆ بگرێت.
تازەترین راپرسی کە دەزگای (Global Elections History Society Centre GEHSC.en) ئەنجامی داوە لە رۆژی ٢/٥/٢٠٢٣ رێژەی دەنگەکان بەم شێوەیە کلیچدار ئۆغلۆ ٪٤٦.٧٣ و ئۆردۆگان ٪٤٦.٧٣ و موحەرەم انچی ٪٤.١ و سینان ئۆگان ٪٢.٤٣ . بە بەراورد .
هەروەها بە گوێرەی تەمەنی دەنگدەر
لە نێوان ١٨-٢٩ ساڵ رێژەی ٪٤٩.٢٥ بۆ ئۆغلوە بەرامبەر بە ٪٤٤.٣٤ بۆ ئۆردۆگان . لە تەمەن ٣٠-٤٤ ساڵ ٪٤٦.٥٨ بۆ ئۆغلۆ بەرامبەر ٤٧.٣٠٪ بۆ ئۆردۆگان . لە تەمەن ٤٥ بەرەو سەر ٤٥.٢٣٪ بۆ ئۆغلۆ و ٤٧.٨١ بۆ ئۆردۆگان.
ئەم راپرسیە پیشان دەدات کە ئۆردۆگان و حکومەتەکەی کاریگەری زۆرتریان لە سەر تەمەنە گەورەکان زیاترە کە ئەوکاتە ئەو تەمە توانیویانە بەراوردی دەستەلاتی پێش ئۆردۆگان و دەستەلاتی ئاکپارتی بکەن . بەڵام نەوەی نوێ تەنها ئەم قۆناغەی بینیوەو چاوەڕوانی زۆرتریان لە دەستەڵات هەیە .
لە ناو ئەم تەنگەژەیەدا چارەنوساز ترین هەڵبژاردن بەڕێوەدەچێت و ئەگەرەکان بەم شێوەیە دەبن بەرەیەکیان بتوانێت زۆرینەی پەرلەمان و سەرۆکایەتیش بباتەوە ، یان سەرۆک بۆ لایەک و زۆرینەی پەرلەمان بۆ لاکەی تر بێت.
لە ئەگەری یەکەمدا هەرلایەک بیباتەوە ئەوا جۆرێک لە سەقامگیری لە تورکیا بە دیدگای جیاواز دروست دەبێت، بەڵام لە ئەگەری دووەم کە من پێم وایە زۆرتر ئەم ئەگەرەیان دەبێت ئەوا تورکیا و حکومەتەکەی زۆر بەدەستەڵات نابێت چونکە هەم سەرۆک پێویستی بەپەرلەمانە وپەرلەمانیش پێویستی بە سەرۆکە و لەو کاتەدا دەبێ هەردوو بەرەی جیاواز بۆ حوکمڕانی بەردەوام پێویستیان بە دانوستاندن و تەنازول کردن بۆ یەک هەیە.
وە هەموو ئەگەرەکان بۆ ئەوە دەچن کە لە قۆناغی یەکەمی هەڵبژاردنەکان دا سەرۆکایەتی یەکلایی نەبێتەوە چونکە هەموو ئاماژەکان بۆ ئەوەن کە هیچکام لە ئۆردۆگان و ئۆغلۆ ناتوانن ڕێژەی نیوە زیاتری دەنگەکان مسۆگەر بکەن. قۆناغی یەکەم پەرلەمان یەکلایی دەکرێتەوە و پاشان قۆناغی دووم دەکرێت بۆ سەرۆکایەتی.
من پێم وایە هەرلایەک بیباتەوە بە جیاوازیەکی زۆر کەم لە پێشەوە دەبێت و زۆر ئەستەمیشە هیچ لایەکیان بتوانێت هەردوو دەستەلاتەکە بباتەوە ، بەلکو لایەکیان پەرلەمان دەباتەوە و لایەنەکەی تر سەرۆک کۆمار.
بۆ کورد گرنگ نیە کامیان سەرکەوتوو دەبێت( من بۆ خۆم جیاوازە) بەلام گرنگ ئەوەیە کە هەرکام بیباتەوە کێشەی کورد بەو ئاسانیە چارەسەر نابێت لە ناو تورکیا بەڵام بەدڵنیایی سیاسەتی تورکیا و کاریگەریەکانی دوای هەڵبژاردن و پێش هەڵبژاردن وەکو یەک نابن و تورکیا توشی جۆرێک لە پاشەکشەی سیاسی و ئابوری و سەربازی و دیپلۆماسی دەبێت.
فیصڵ ابراهیم
ئەندامی پێشووی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی .