شیوعییەكانی عێراق، كەبەشێكی زۆری سەركردەكانیان كورد بوون، لەسەردەمی شۆڕشی ئەیلوولدا، ماوەیەك لەبەرەی حیزبی بەعس بوون‌و ماوەیەكیش لە لای شۆڕشی كوردی‌و شاخەكانی كوردستان بوون، ئەوان سەردەمانێك زۆر بەتووندی دژ بە شۆڕشی ئەیلوول بوون‌و ساڵانێكیش هاتوونەتە پاڵ شۆڕش‌و دژی حیزبی بەعس بوون.
بەرلەوەی پارتی درووست بكرێت‌و تا هاتنەوەی مستەفا بارزانیش لە سۆڤییەت، حیزبی شیوعی گەورەترین‌و كاریگەرترین حیزب بوو لە عێراقدا، بەڵام بە درووستبوونی پارتی‌و هاتنەوەی بارزانی ئەوان لاواز بوون‌و لەساحەی سیاسی عێراقدا پاشەكشەیان كرد.
بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان، كاتێك پارتی لە ساڵی 1946 دامەزرا، حیزبی شیوعی عێراقی پێشوازی لێنەكرد، چونكە خۆی بەسەركردەی خەباتی هەموو عێراقییەكان دادەنا.
لەسەرەتای درووستبوونی پارتییەوەو تا كۆنگرەی سێیەمی پارتی‌و گەرانەوەی مەلا مستەفا لە ڕووسیا لە ساڵی ۱۹٥٨، زۆرینەی ئەندامانی كۆمیتەی ناوەندی پارتی هەڵگری بیری شیوعییەت بوون.
بەوتەی موكەرەم تاڵەبانی، كادیرە شیوعییەكانی ناو پارتی هەوڵیان دەدا پارتی بكەنە حیزبێكی پەیڕەو ماركسی، بەڵام شیوعییەكان نوشووستیان هێنا لەوەی حیزبی شیوعی لە كوردستان بكەنە حیزبێكی جەماوەری‌و نەیانتوانی كۆنترۆڵی پارتی بكەن.
لە كۆنگرەی یەكەمی پارتیدا باڵی شیوعییەكان تەواو زاڵبوون‌و لە 53%ی ئەندامانی كۆمیتەی ناوەندی هەڵگری بیری ماركسی بوون،
تا كۆنگرەی سێیەمیش لە نیوە زیاتری ئەندامانی كۆمیتەی ناوەندی‌و مەكتەبی سیاسی لەچەپ‌و شیووعییەكان بوون.
مەلا مستەفا لە ساڵی 1959و ساڵێك پاش گەڕانەوەی لە سۆڤییەت شیوعییەكانی لە حیزب وەدەرناو بەئاشكرا دژایەتی ئەوانی ڕاگەیاندبوو.
مەسعود عەبدولخالق لەكتێبی ( ناسنامەی حیزبە كوردستانییەكان)دا باسلەوە دەكات كە بەر لەهاتنەوەی مەلا مستەفا لەسۆڤیەت‌و پاش شۆڕی 14ی تەمموز، خەڵك بەلێشاو روویان لەحیزبی شیوعی دەكردو پارتی لاواز بوو بوو، بەڵام بەگەڕانەوەی بارزانی، بەپێچەوانەوە حیزبی شیوعی بەرەو لاوازی رۆشت، لەبەرانبەر ئەوەدا شیوعییەكان دەیانووت:" مەلا مستەفا كەسێكی خێڵەكییەو شیوعییەتی پێ هەرس نەكراوە".
بەوتەی نووسەری كتێبی ( ناسنامەی حیزبە كوردستانییەكان) شیوعییەكان مەلا مستەفاو بزوتنەكەیان بە فاشییەت‌و رەگەزپەرست‌و سەر بەئیمپریالیزم‌و بزووتنەوەیەكی دەرەبەگی‌و دژە پرۆلیتاریا ناو بردووە.
ڕەنگە دژایەتی شیووعییەكان بۆ پارتی‌و شۆڕشی ئەیلوول و مستەفا بارزانی دوو هۆكاری هەبووبێت، یەكەمیان ئەوە بووە كە ئەوان خۆیان بەتاكە حیزب دەزانی كە لایان وابووە ئەوان نوێنەرایەتی خەباتی هەموو عێراقییەكان دەكەن‌و هۆكاری دووەمیش ئەوە بووە كە پاش چەند ساڵ لە درووستبوونی پارتی، تەواوی ئەو ئەندامانەی كۆمیتەی پارتی لە حیزب دوور خرانەوە كە هەڵگری بیری چەپ بوون.
کەریم ئەحمەد، سکرتێری پێشووتری حیزی شیوعی کوردستان، لە کتێبی " ڕێڕەوی تێکۆشان"دا، کە بیرەوەرییەکانی خۆیەتی دەڵێت:" لەدوای کودەتای بەعسیەکان لە شوباتی ساڵی ۱۹٦۳ مەکتەبی سیاسی پارتی پشتگیری خۆی بۆ کودەتاچییەکان ڕاگەیاندبوو لە بروسکەکەدا هاتبوو هەردوو شۆڕشەکەمان پێکگەیشتن، مەبەست شۆڕشی ئەیلوول و کودەتاکەی ٨ی شوباتی بوو، پارتی کەوتە وتووێژ لەگەڵ کودەتاگێڕان و بڵاوکراوەیەکی ناوخۆییان دەرکردو داوای کوشتن و لەناوبردنی شیوعییەکانیان دەکرد، داوایان لەڕێکخراوەکانی پارتی دەکرد کە ڕێگە بەشیوعییەکان نەدەن شۆڕشی کورد پیس بکەن و داواشیان لێکرابوو شیوعییەکان ڕیسوا بکرێن، بەڵام مەلا مستەفا دژی ئەم هەڵوێستەی مەکتەبی سیاسی پارتی بووە".
شیوعییەكانی عێراق تا ساڵی 1956 كوردیان وەك كەمینەیەك لەعێراقدا تەماشا كردووەو لەو ساڵەوە دانیان بەوەدا ناوە كە كورد نەتەوەیەو مافی بریاردانی چارەنووسی خۆی هەیە.
بەڵام بەوتەی بەهادین نووری كە یەكێكبووە لە ئەندامانی سەركردایەتی حیزبی شیوعی عێراقی، هەتا ساڵی 1945، حیزبی شیوعی هێشتا لە دۆزی كورد نەگەشتبوو، وە ئەوەی لا روون نەبوو كە كوردستانی عێراقیش نیشتیمانێكەو دەبێت دان بەمافی گەلی كورددا بنرێت.
بەهادین نوری لەكتێبی " هەڵەی رێكخراوە سیاسییەكان سەبارەت بە مەسەلەی كورد)دا دەڵێت:" لەیەكەم بەرنامەی كۆنگرەی حیزبدا لە شووباتی ساڵی 1945دا، تەنها مەسەلەی یەكسانی بۆ كورد تۆمار كرا، وەك مافی ئەرمەنییەكان‌و و ئاشورییەكان".
کەریم ئەحمەد لەبیرەوەرییەکانیدا، باسلەوە دەکات کە دوای سەرنەگرتنی گفتوگۆی نێوان عەبدولسەلام عارف و شۆڕشی کوردی، حکومەت بەیاننامەی ژمارە ۱۳ی بۆ ئیبادەکردنی شیوعییەکان دەرکردوو هاوکات مەکتەبی سیاسی پارتیش بڵاوکراوەیەکی ناوخۆیی بەهەمان ناوەرۆک دەرکردووە بۆ فشارخستنە سەر شیوعییەکان و دەرکردنیان لە کوردستان.
کەریم ئەحمەد دەشڵێت:" دوای ئەوەی ئێمە لە عەبدولسەلام عارف نزیکبووینەوە، بارزانی نیگەران بوو، پارتی کەوتە دەستدرێژی بۆ سەرمان و لە سلێمانی نۆ هاوڕێی ئێمەیان شەهید کرد، بەڵام سەرەڕای ناکۆکی و پێکدادان، تا ساڵی ۱۹٦٦، پەیوەندی ئێمەو مەلا مستەفاو پارتی، پەیوەندییەکی باش و دۆستانەبوو".
سەرباری ئەوەی كە شۆڕشی ئەیلوولیان بەشۆرشی ئیمپریالیزم ناو دەبردو مەلا مستەفاشیان بە دەرەبەگ‌و دژە پرۆلیتاریا ناو دەبرد، بەڵام پاش ئەوەی لەگەڵ " عەبدولسەلام عارف"دا نێوانیان تێكچوو و عەبدولسەلام لێیدان، پەیوەندییان بەشۆرشی ئەیلوولەوە كردو لەدژی حكومەتەكەی عارف وەستانەوە.
ئەحمەد بانیخێڵانی، سەرکردەی ئەودەمەی حیزبی شیوعی لە کتێبی " یادەوەرییەکانم"دا دەڵێت:" دوای تەقینەوەی ناکۆیییەکانی نێوان مەلامستەفاو باڵی مەکتەبی سیاسی، بارزانی دەیووت دەبێت ئێوەش وەکو خائین و خۆفرۆش لە جەلالییەکان بڕوانن، دووجار مەلا مستەفا داوایلێکردین کە جەلال تاڵەبانی و برایم ئەحمەد بکوژین، وتی ئەگەر ئەوکارە نەکەن دەبێت لەکوردستان نەمێنن".
ئەحمەد بانیخێڵانی لە بیرەوەرییەکانیدا، باسلەوە دەکات کە لەو ساڵانەدا، لەسنوری زاخۆ لە لایەن " عیسا سوار" لێپرسراوی یەکەمی پارتی لە بادینان، یازدە هاوڕێی ئەوان کە لە بولگاریاو ڕووسیا گەڕابوونەوە دەسگیرکراون و گوللەباران کراون.
کەریم ئەحمەدیش، دەربارەی گووللەبارانکردنی ئەو یازدە کادیرەی حیزبی شیوعی دەڵێت:" عیسا سوار یازدە هاوڕێمانی کوشت، لەو لاوانە بوون کە حیزب ناردبوونی بۆ یەکێتی سۆڤیەت بۆ خوێندن، لەڕێگەی سوریاوە گەڕابوونەوەو لە کوردستانەوە هاتبوونە عێراق و عیسا سوار گرتبوونی و بەخوێنساردی هەموویانی کوشتبوو، ئەمەش هەر لەبەر ئەوەی ژنە ڕووسییەکەی لێی جودابووبوویەوەو گەڕابوویەوە بۆ یەکێتی سۆڤیەت، ئەوەش دوای ئەوەی کە ژنە ڕووسییەکە زانیبووی عیسا سوار ژنێکیتری هەیە، بۆ تۆڵە سەندنەوە ئەو هاوڕێیانەی ئێمەی کوشتبوو".
کەریم ئەحمەد باسلەوە دەکات کە پاش بەیاننامەی ۱۱ی ئازاری نێوان پارتی و بەعس، فشاری پارتی بۆسەر شیوعییەکان زیاتر بووەو ئەو دەڵێت:" لەدوای ڕێکەوتنی ۱۱ی ئازارەوە، ئاڵۆزی نێوان پارتی و بەعس گۆڕا بۆ ئاڵۆزی نێوان پارتی و شیوعی، پارتی لە هەموولایەکی کوردستانەوە شاڵاوی بۆ سەر شیوعییەکان دەستپێکردو چەندان ئەندامی شیوعیان گرت و کوشت".
کەریم ئەحمەد، لە بیرەوەرییەکانیدا ئاماژەش بەوە دەدات کە ساڵی ۱۹۷۳ حیزبی شیوعی " بەرەی نیشتیمانی نەتەوەیی پێشکەوتوخواز"ی لەگەڵ بەعسییەکاندا دروستکردووە،پارتی بەوە ڕازی نەبووەو زیاتر کەوتووەتە دژایەتیکردنی شیوعییەکان، کەریم ئەحمەد دەڵێت:"
ئێمە دەمانوویست لەگەڵ پارتی پێکەوە بین و پێکەوە ئەو ڕێکەوتنە بکەین، دەتوانین پێکەوە ڕێگە لە سەرەڕۆیی بەعس بگرین".
ئەحمەد بانیخێڵانی دەڵێت:" لەسەرەتای شۆڕشی ئەیلوولەوە تا ساڵی ۱۹۷٤، ڕۆژێک زیندانەکانی پارتی لە شیوعییەکان خاڵی نەبووەو شەڕو پێکدادانی ئێمەش لەگەڵ پارتیدا لەناچاریمان بووەوتەنها بۆ بەرگری بووە"
كرماج گوندی، لەكتێبی " سیی ساڵ خەبات‌و وڵاتێكی وێران"دا باسیلەوە كردووە كە لەدوای شۆڕشی چواردەی تەمموز، حیزبی شیوعی بەتواناترین پارتبووە لە تەواوی عێراقداو هەر بەناو حكومی عێراقی نەكردووە، دەنا هەیمەنەی تەواوی بەسەر حكومەتەكەی عەبدولكەریم قاسمدا هەبووە.
نووسەری كتێبی "سیی ساڵ خەبات‌و وڵاتێكی وێران"، كە تایبەتە بە لێكدانەوەی هەردوو شۆڕشی ئەیلوول‌و شۆڕشی نوێ‌و زۆر بەتوندی لەسەر حیزبە كوردییەكان، بەتایبەت یەكێتی‌و پارتی دەدوێت‌و باسیش لە هەڵووێستی شیوعییەكانی ئەوكاتە دەكات بەرانبەر هەردوو شۆرشەكە، ئەو دەڵێت:" كە شۆرشی ئەیلوول بەسەركردایەتی پارتی دەستی پێكرد، شیوعییەكان دژی وەستان‌و بە " شۆڕشی گڵاوی باكور" ناویان برد، لەهەمانكاتیشدا داوایان لە دەوڵەتی قاسم دەكرد، بە ئاشتییانە چارەسەری دۆزی كورد بكات".
پاش كودەتای بەعسییەكان‌و كوشتنی عەبدولكەریم قاسم، شیوعییەكانیش كەوتنە بەر زەبری بەعسییەكان‌و وەكو كرمانج گوندی دەڵێت لە لاوازترین هەڵووێستەوە بەشداریان لەو شۆڕشەدا كرد كە پێشتر بە " شەڕی گڵاوی باكور" ناویان دەبرد.