پێشبڕکێیەک بۆ بە دەستهێنانى فڕۆکەى بێفڕۆکەوان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست

2022-12-02

شوان جاف

 

لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا بە دووبەرەکی قووڵ و گێژاوی سیاسی و حوکمڕانی ناتەواو تایبەتمەند بووە. ڕکابەریی جیۆپۆلەتیکی و بەرزبوونەوەی تەماحی هەندێک وڵات، کە هەستیان بە زیادەڕۆیی دەسەڵات دەکرد (ئێران، ئیسرائیل، تورکیا)، لە دەستپێکردنی سیاسەتی دەرەکی بوێرانە و تاکلایەنەدا ڕەنگدانەوەی هەبوو کە لە زۆر حاڵەتدا، ئەو سنووردارکردنانەی تێپەڕاند کە لە مێژە لەلایەن هاوبەشییەکانەوە سەپێندرابوون لەگەڵ زلهێزە بیانییەکان، و دژایەتی ئەجێندا ناوچەییەکان.

لەم چوارچێوەیەدا بەکارهێنانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان ڕۆڵێکی گرنگی هەبووە لە ململانێکانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا، لە دەرەوەی کاریگەرییە ڕاستەوخۆکانی لەسەر ڕەوتی مەیدانەکە، بەڵام بووەتە بەشێکی گرنگی دینامیکی سیاسی و ئەمنی و یەک لە لایەنەکانی کێبڕکێی نێوان وڵاتانی ناوچەکە.

فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان گەیشتوونەتە ئاستێکی بێ وێنە لە وردبینی، بەکارهێنانیان فراوانتر کردووە لە ئامرازێکی سەربازی تایبەتمەندەوە کە تەنها بۆ ئیسرائیل و ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠١دا بەردەست بووە - کاتێک فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوانی Predator بۆ یەکەمجار بەکارهێنرا لە ئەرکێکی تیرۆرکردنی شکستخواردوودا کە مەلا محەمەد عومەر سەرۆکی تاڵیبانی کردە ئامانج لە ئەفغانستان - بۆ چەکی تاڕادەیەک هەرزان و تەکنەلۆژیای بەرز لە جبەخانەکانی ژمارەیەکی زۆر لە وڵاتان.

ئەم ڕەوتە بە تایبەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەرچاوە، کە فڕۆکە بێفڕۆکەوانە سەربازییەکان نزیکەی لەسەدا ٨٢٪ی کۆی بازاڕی ناوچەکەیان لە ساڵی ٢٠١٩دا پێکهێناوە.

پێشبینی دەکرێت بازاڕی جیهانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان لە ماوەی دەیەی ئێستادا نزیکەی 100 ملیار دۆلار وەبەرهێنان بۆ خۆی ڕابکێشێت، لەگەڵ زیادبوونی 30% لە ڕووی خەرجییەکانی توێژینەوە و پەرەپێدان و تەداروکاتەوە، ئەمەش پشتڕاستی زیادبوونی گرنگی ستراتیژییەکەی دەکات لە چوارچێوەی سیستەمی بەرگری لە زۆرێک لە وڵاتان.

ئەم ڕەوتە بە تایبەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەرچاوە، کە فڕۆکە بێفڕۆکەوانە سەربازییەکان نزیکەی لەسەدا ٨٢٪ی کۆی بازاڕی ناوچەکەیان لە ساڵی ٢٠١٩دا پێکهێناوە.

توانای هەواڵگری، چاودێری، سیخوڕی و بەدەستهێنانی ئامانج، سەلماندوویەتی کە فاکتەری گرینگە لە ناوچەیەکدا کە بە سنوورە کونیلەدارەکان و فەزای فراوانی بێ چاودێری تایبەتمەندە، ئەمەش ڕێگە بە زۆرێک لە حکومەتەکان دەدات کە زانیاری هەواڵگری بەنرخ کۆبکەنەوە و بەرپەرچدانەوەی هەڕەشەکانی یاخیبووانی ناوخۆیی و گروپە تیرۆریستییە نێودەوڵەتییەکان ببنەوە.

بۆ نموونە جەزائیر و میسر چەندین جار فڕۆکەی بێفڕۆکەوانیان لە هەڵمەتەکانی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆری داعشدا هەڵداوە، هەروەها هەردوو جۆری (دجازەیر 54) (ئێل) کە کۆپییەکی ئەسڵی مۆدێلی یابۆن یونایتد-40ی سەر بە کۆمپانیای ئەدکۆم سیستەمە، هەروەها (وینگ). لۆنگ دووەم کە لە چین دروستکرابوو، لەناو پێکهاتەی سەربازیدا بەکاردەهێنرا بۆ پێشکەشکردنی پشتگیری ئاسمانی بۆ یەکەکانی پیادە لە باشووری ڕۆژهەڵاتی جەزائیر و نیمچە دوورگەی سینا بە کۆمەڵێک تەقەمەنی ڕێنماییکراو و بێ ڕێنمایی.

فڕۆکە شەڕکەرەکانی بێ سەرنشین (UCAV) سەرنجی زۆرێک لە حکومەتەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان بەخۆیەوە گرتووە و بووەتە مانشێتی ڕۆژنامەکان بەهۆی ڕۆڵی پێشکەوتوویان لە ململانێکانی ناوچەکە لەوانە لیبیا، سوریا و عێراق. لە ئێستادا سێزدە وڵات لە ناوچەکەدا هەن کە فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی شەڕکەر بەڕێوەدەبەن یان لە پرۆسەی بەدەستهێنانی ئەم توانایەدادان، چوار لەو وڵاتانە فڕۆکەکانیان هەناردەی وڵاتانی ناوچەیی یان دەرەوە دەکەن.

♦️تورکیا
بەرزبوونەوەی خێرا و دینامیکی تورکیا بۆ یانەی ئەو وڵاتانەی کە خاوەنی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی چەکدارن، جێگەی سەرنج بوو، نەک بەهۆی بەکارهێنانی پێشەنگانەی ئەم فڕۆکانە لە ئۆپەراسیۆنە شەڕکەرەکانی ئاساییدا، بەڵکو بەهۆی ئەو ڕۆڵە سەرەکییەی کە ڕەنگە ئەنقەرە لە بازاڕی جیهانیدا لە نزیکترین کاتدا بیگێڕێت ئایندە.

لە نێوان هاوبەشە بازرگانییەکانی تورکیا لە ناوچەکەدا قەتەر، تونس و حکومەتی لیبیا بە ڕێککەوتنی نیشتمانی لە تەرابلوس هەیە. دۆحە لەم دواییانەدا وەجبەی یەکەمی شەش فڕۆکەی شەڕکەری بایراکتەری TB2 و سێ وێستگەی کۆنترۆڵی زەمینی وەرگرت، کە گرێبەستیان لەگەڵ کرابوو لە ساڵی ٢٠١٨ بکڕدرێن، لە کاتێکدا تونس لە سەرەتای مانگی ئازاری ٢٠٢٠ گرێبەستێکی ٢٤٠ ملیۆن دۆلاری لەگەڵ پیشەسازی فڕۆکەوانیی تورکیا واژۆ کرد.- TAI) بۆ کڕینی شەش فڕۆکەی ئەنکا -فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی شەڕکەری S کە سێ وێستگەی کۆنترۆڵ و مەشق و ڕاهێنانیان هەیە. دوا هاوبەشی ئەنقەرە ئازەربایجانە، کە گرێبەستی کڕینی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی شەڕکەری بۆ جێگیرکردن لە دژی هێزەکانی ئەرمەنستان لە ناوچەی ناگۆرنۆ قەرەباخی جێناکۆک ئەنجامدا، ئەمەش دوای ئەوەی پەرلەمانەکەی لە ماوەی ڕابردوودا هاوکاری سەربازی دوولایەنەی لەگەڵ تورکیا پەسەند کرد.
لە مانگی ئایاری ٢٠١٩ەوە ژمارەیەکی نادیار فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی TB2 لەگەڵ کەرەستە و ڕاهێنەرەکان لە لیبیا جێگیرکراون بۆ پاڵپشتیکردنی حکومەتی ڕێککەوتنی نیشتمانی لە بەرپەرچدانەوەی هێرشەکانی سوپای نیشتیمانی لیبیا بە سەرۆکایەتی خەلیفە حەفتەر لە تۆبروک، کە بووە هۆی ڕووبەڕووبوونەوەی توند لەگەڵ… فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان ( Wing Loong IIs). جگە لەوەش، ئینفۆنتۆری فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا بەم زووانە دەتوانێت دوو سیستەمی پێشکەوتووی تر وەربگرێت کە لە ناوخۆدا لەلایەن (بایکار ماکینا) و (پیشەسازی فڕۆکەوانیی تورکیا) پەرەی پێدراوە: (ئاکینچی) و (ئاکسونگور)، و بەهۆی ئەم دوو مۆدێلەوە تورکیا دەبێتە خاوەنی ئاسمانی بۆ ئاسمان تواناکانی هێرشکردنە سەر. - ئاسمانی" و "هەوا - وشکانی"، کە ئەمەش وا دەکات بتوانێت هاوسەنگییەک لە تواناکانی لەگەڵ ئیسرائیل بەدەستبهێنێت.

♦️ئێران
ئێران و وڵاتانی عەرەبیش هاتنە ناو مەیدانەکەوە و دەستیان کرد بە پەرەپێدانی تواناکانیان بە جێگیرکردنی پلاتفۆرمی چینی، بەتایبەت زنجیرەی (Wing Loong) کە لەلایەن (گرووپی پیشەسازی فڕۆکەی چێنگدو)ەوە لانیکەم لە ساڵی ٢٠١٥ەوە بەرهەم هێنراوە، جگە لە فڕۆکەی کای هۆنگ- سی ئێچ ٤ بی بەرهەم هێنراوە لەلایەن (Cai-Hong-CH 4B).China Aerospace Science & Technology Corp) کۆمپانیایەکی دەوڵەتییە. ئەم مۆدێلانە پێشتر لە ئۆپەراسیۆنە تایبەتەکاندا بەکارهێنراون. هاوتەریب لەگەڵ ئەوەشدا هەندێک وڵات کاردەکەن بۆ بەرزکردنەوەی پیشەسازییە ناوخۆییەکانیان، و وەبەرهێنانیان لە مۆدێلە ناوخۆییەکان کردووە.

ئێران سەبارەت بە تەکنۆلۆژیای فڕۆکەی بێفڕۆکەوان پێشکەوتنی بەخۆیەوە بینیوە. ڕاپۆرتێکی ئاژانسی هەواڵگری بەرگری ئەمریکا لە ساڵی 2019دا، فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بە "خێراترین توانای ئاسمانی ئێران کە گەشەسەندووە" وەسف دەکات. تاران چەندین پلاتفۆرمی بۆ مەبەستی شەڕ و هێرشی ڕاستەوخۆ پەرەپێداوە، وەک (عەبابیل - 3T) و (محاجر) کە دوایینیان مۆدێلی (4B)، (فۆتڕۆس) و (شەید - 129)ی (Medium Altitude)ن بەرگەگرتنی درێژخایەن - MALE) پۆل. فڕۆکەی شەید-129 کە لەلایەن کۆمپانیای پیشەسازیی فڕۆکەی ئێرانی (HESA) بەرهەم هێنرا و بۆ یەکەمجار لە ساڵی 2012 پەردەی لەسەر لادرا، لەڕووی ماوەی فڕین و مەودای فڕینەوە هەنگاوێکی جێی سەرنجە. ئەمەش دوای سنوورداربوونی ئەدای مۆدێلەکانی پێشوویە چونکە تەکنەلۆژیای پێشکەوتووی وەک هەستەوەر و ماتۆڕ و پێکهاتەکانی دیکە نەتوانرا بکڕدرێن بەهۆی سزا نێودەوڵەتییەکان و ڕێساکانی کۆنترۆڵکردنی هەناردەکردن. فڕۆکەی شەید-129 چەند نوێکارییەکی بەسەردا هاتووە کە بە گوتەی بەرپرسانی ئێران توانیویەتی بۆ ماوەی 24 کاتژمێر بفڕێت و تا هەشت مووشەکی ئاسمانی بۆ سەرزەوی هەڵبگرێت، ئەمەش وایکردووە سیستەمی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی ئێران ببێتە یەکێک لەو سیستمانەی کە لە شەڕدا تاقیکراونەتەوە.

لە ستراتیژی سەربازی تاران، فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان نوێنەرایەتی چارەسەرێکی کاریگەر بوون لە ڕووی بەرزکردنەوەی تواناکانی کۆکردنەوەی زانیاری، سیخوڕی و هێرشکردن و قەرەبووکردنەوەی کەموکوڕییە پێکهاتەییە تەقلیدییەکان، بەتایبەتی سەبارەت بە پلاتفۆرمی تەقەکردنی دوور مەودا و زیادبوونی پشتبەستنی ئێران بە ئامرازە ناتەقلیدیەکان وەک بەدیلێک بۆ ئامرازە ئاساییە بەردەست نەبووەکان. لە هەموو ئەوانە کەمتر گرنگ نییە، ڕۆڵی تەبلیغی کە ئەم فڕۆکەیانە دەیگێڕن، لە سایەی ئاوری “تەکنۆلۆژیا” و جەماوەرییەتی، کە یارمەتی ڕێژیمی ئێران دەدات بۆ بەرزکردنەوەی ناوبانگ و گوتاری نەتەوەیی خۆی.

♦️ئیسرائیل
ئیسرائیل پێگەیەکی پێشکەوتووی لە نێو وڵاتانی باڵادەست لە بواری فڕۆکەی بێفڕۆکەواندا هەیە، ڕەنگە لە دوای ئەمریکا لە پلەی دووەمدا بێت. تا ساڵی ٢٠١٤ ئیسرائیل وەک پێشەنگی هەناردەکاری فڕۆکەی بێفڕۆکەوان لە جیهاندا مایەوە و لەسەدا ٦١ی هەناردەکردنی جیهانی پێکدەهێنێت. گەورەترین فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی ئیسرائیل (MALE)، لە پۆلی (Heron - TP)، دەتوانێت ئەرکی ستراتیژی لە بەرزایی زیاتر لە 13 هەزار مەتر ئەنجام بدات، و ماوەی فڕینی زیاتر لە 30 کاتژمێر، ئەمەش بەهۆی جۆرەها هەستەوەر و تەقەمەنی لەگەڵ… زۆرترین باری سوودبەخش تا ٢٧٠٠ کیلۆگرام. ئەم فڕۆکەیە توانای کارکردنی هەیە لە ڕێگەی مانگە دەستکردەکانەوە بە پشتبەستن بە سیستەمێکی ئۆتۆماتیکی هەڵسان و نیشتنەوە کە وای لێدەکات لە بارودۆخی کەشوهەوای سەختدا بە شێوەیەکی سەربەخۆ کاربکات و خۆی لەگەڵ ئەرکە فریاگوزاریەکان بگونجێنێت.

 

لە لایەکی دیکەوە، گرووپە نادەوڵەتی و تیرۆریستییەکانی ناوچەکە، بەتایبەتی داعش، تواناکانی فڕۆکە بێفڕۆکەوانە بازرگانییە هەرزانەکانیان پەرەپێداوە کە بە ئاسانی دەکڕدرێن بۆ مەبەستی چاودێری، سیخوڕی، یان هێرشکردن بە تەیارکردنیان بە جۆرەها تەقەمەنی جێگیر یان هەڵدانی تەقەمەنی.

پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە ئیسرائیل فڕۆکە پێشکەوتووەکانی خۆی بە هیچ کام لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا نافرۆشێت، ئەمەش بەهۆی نیگەرانی بەردەوام لە مەترسییەکانی دراوسێ عەرەبییەکانی، سەرەڕای ئاساییکردنەوەی دیپلۆماسی لەم دواییانەدا لەگەڵ هەندێک وڵاتی عەرەبی.
بە واتایەکی تر ئیسرائیل لە بازاڕی ناوچەیی بۆ فڕۆکەی بێفڕۆکەوان ئامادە نییە و هەناردەکردنی وڵاتانی ئەوروپی دەکاتە ئامانج، کە ئەڵمانیا، بەریتانیا، وڵاتانی ئەمریکای لاتین و ئاسیا پێشەنگایەتی دەکەن، کە هیندستان لە ڕووی خەرجییەکانەوە لە پێشەنگی لیستەکەدایە.

بەپێی داتاکانی بنکەدراوەی گواستنەوەی چەکی SIPRI لە نێوان ساڵانی ٢٠١٠ بۆ ٢٠١٩ ٢١ وڵات و دوو ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کۆمەڵە جۆراوجۆرەکانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی ئیسرائیلیان کڕیوە. وە لە ساڵی ٢٠١٦ هیندستان گرێبەستێکی بە بڕی ٤٠٠ ملیۆن دۆلار واژۆ کرد بۆ کڕینی ١٠ فڕۆکەی شەڕکەر (Heron - TP)، کە بڕیارە بە هاوبەشی لە هیندستان لەلایەن کۆمپانیای هیندستانەوە دروست بکرێن کە لەلایەن دەوڵەتی هیندستانەوە پارەدار دەکرێت (Hindustan Aeronautics Limited - HAL).
"خوێنبەربوونی ئەمنی" ناوچەیی.

چیتر فڕۆکەی بێفڕۆکەوان کە سەرمایەی تایبەتی حکومەتە نیشتمانییەکان نییە، لە لیستی پشکنینی بەرگریی ژمارەیەکی زۆر لە ئەکتەرە چەکدارە نادەوڵەتییەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدان. بەشێک لەو میلیشیایانە، وەک "حیزبوڵڵا"ی لوبنانی و "ئەنسار الله"ی حوسییەکان، سیستەمی (ISR)یان دەستکەوتووە کە هاوتایە لەگەڵ ئەو ئاستەی کە لە هەندێک وڵاتی ناوچەکەدا بەردەستە. بەگوێرەی زانیارییە پشتڕاستنەکراوەکان، هەسەدە خاوەنی بەلەمێکی زیاتر لە 200 فڕۆکەی بێفڕۆکەوان پێکهاتووە، لەوانە فڕۆکەی دروستکراوی ئێران (عەبابیل-2T) و بەهێزتری (مهاجر-4) کە لە ژمارەیەک شوێن لە سوریا بۆ پاڵپشتیکردنی دەستێوەردانی هەسەدە بەکارهێنراون. سەربازی، لەکاتێکدا حوسییەکان فڕۆکەی قاسف-2K کە وەشانێکی دەستکاریکراوی فڕۆکەی عەبابیل-2T و مۆدێلی UAV-Xیان بەکارهێناوە بۆ هێرشکردنە سەر ئامانج و دامەزراوە مەدەنی و ئابوورییەکان.

لە لایەکی دیکەوە، گرووپە نادەوڵەتی و تیرۆریستییەکانی ناوچەکە، بەتایبەتی داعش، تواناکانی فڕۆکە بێفڕۆکەوانە بازرگانییە هەرزانەکانیان پەرەپێداوە کە بە ئاسانی دەکڕدرێن بۆ مەبەستی چاودێری، سیخوڕی، یان هێرشکردن بە تەیارکردنیان بە جۆرەها تەقەمەنی جێگیر یان هەڵدانی تەقەمەنی.

ئەم پێشهاتانە ڕەنگدانەوەی ئەو ڕاستییە حەتمییەن کە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان - تەنانەت فڕۆکە سەرەتاییەکانیش - توانای ئاسمانی بێ وێنە بە ئەکتەرە نادەوڵەتیەکان دەبەخشن کە ئەگەر بە لێهاتوویی بەکاربهێنرێن، دەتوانن کاراییەکانیان زۆر بەرز بکەنەوە. ئەمەش تەنها لە کۆکردنەوەی زانیاری هەواڵگری لە کاتی خۆیدا و پێشبینیکردنی جموجۆڵەکانی دوژمن و پلاندانان بۆ کردەوەی سەربازی کاریگەر سنووردار نییە، بەڵکو دەستپێکردنی هێرشی کوشندە لە لایەن فڕۆکە خۆکوژەکانەوە بۆ سەر ئامانجە بەنرخەکانی وەک بنکە سەربازییەکان و کۆمپلێکسەکانی ئابووری و ئامانجە قەڵادارەکان کە لێدانیان ئەستەمە بە شێوازی تر.

فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان بۆشایی نێوان هێزە چەکدارە ئاسایی و ناتەقلیدییەکانی لە ڕووی توانای ئاسمانییەوە کەمکردووەتەوە، ئەمەش شتێک کە تەنها چەند ساڵێک لەمەوبەر نەدەکرا. جگە لە مانگرتن و هەواڵگری و چاودێری و سیخوڕی، ئەکتەرە نادەوڵەتیەکانی وەک داعش و هەسەدە لە شەڕی دەروونیدا فڕۆکەی بێفڕۆکەوانیان بەکارهێناوە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ تێکەڵکردنی ئەم فڕۆکە بێفڕۆکەوانانە لەگەڵ ستراتیژییە سەربازییە دامەزراوەکان و ڕەنگە ببێتە سەرچاوەی ئیلهام بۆ ئەکتەرەکانی دیکە هەروەها و کاریگەرییەکی زۆریان لەسەر دیمەنی ئاسایشی ناوچەکە. هاوتەریب لەگەڵ ئەوەشدا جیاوازی نێوان ئەکتەرە حکومی و ناحکومییەکان قورس بووە، ئەمەش نەک تەنها دەبێتە هۆی سەختی شوێنپێهەڵگرتنی سەرچاوە و جوڵەی ئەو فڕۆکانە، بەڵکو سەختی پێشبینیکردنی چۆنیەتی بەکارهێنانیان و کاریگەرییە ئەگەرییەکانیان .

♦️دەرئەنجامە ئەگەرییەکان

بەکارهێنانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان سێ دەرئەنجامی هەیە کە دەبێت لەبەرچاو بگیرێت:

یەکەم: گەشەسەندنی کاریگەریی داینامیکی جەنگی بە وەکالەت لە سەرانسەری ناوچەکەدا بەهۆی هاوکێشە سودبەخشەکەی نێوان کاریگەری بەرز و کەم تێچووی، بارودۆخی جەنگی بە وەکالەت ژینگەیەکی ئایدیاڵ بۆ ئۆپەراسیۆنەکانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان دابین دەکات، بە لەبەرچاوگرتنی پێویستی یاریزانانی دەرەکی و زلهێزەکان بۆ پاراستنی وێنەکەیان و دوورکەوتنەوە تا دەتوانن بەرکەوتنی سیاسییان. لەو چوارچێوەیەدا تورکیا وەک هێزێکی ناوچەیی دەستێوەردان - لە ڕێگەی بەکارهێنانی بەرفراوانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بۆ پشتیوانی لە گروپە بە وەکالەت لە هەردوو وڵاتی لیبیا و سوریا - توانی خۆی لە بەرکەوتنی سیاسی بەدوور بگرێت و تێچووی ماددی و مرۆیی خۆی کەم بکاتەوە. جگە لەوەش ئاسانکاری هەڵوەشاندنەوەی ئەم فڕۆکانە و قاچاخکردنیان بۆ گروپەکانی ناوەوە، شتێکی زیادەیە.
دووەم: نەبوونی شەفافیەت و هەروەها چاودێریی دامەزراوەیی و یاسایی لە بەکارهێنانی بەرفراوانی ئەم فڕۆکانە بەتایبەتی لەلایەن ئەکتەرە ناحکومییەکانەوە کە لەدەرەوەی چوارچێوەی شەرعیەتی نێودەوڵەتی کاردەکەن و پابەند نین بە یاساکانی جەنگ و یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی. ئەم دۆخە مەترسی گیانی مەدەنی و زیانەکانی بارمتە زیاد دەکات، ئەمەش مەترسییەکانی سەر پرۆسەی ئاشتی و سەقامگیری چەند هێندە دەکات. لەو چوارچێوەیەشدا ململانێکانی سوریا و یەمەن و عێراق نموونەی ڕوون لە ڕووخانی کۆنتڕۆڵ و ستانداردەکان و دەستدرێژیی میلیشیاکان بۆ سەر بەرەکانی شەڕ دەخەنە ڕوو.

هه ڕوه ها له لیبیا که فڕینی فڕۆکه بێ فڕۆکه وانه که ی دوو لایه نه شه ڕه کداره که بووه هۆی زیانی گیانی هاووڵاتیانی سڤیل، و له و کاته دا نه توانرا به ڕپرسیاریه تی نێوان فڕۆکه کانی (Wing Loong Ils) دیاری بکرێت که پاڵپشتی هه فته ڕ ده که ن، یان فڕۆکه کانی (Bayraktar TB2) که پاڵپشتی ده که ن حکومەتی ڕێککەوتنی نیشتمانی، و ئایا ڕاستەوخۆ لە وڵاتانی پشتیوانەوە کاریان پێدەکرا، یان لەلایەن دوو لایەنی ناڕێک و پێکی لیبیاوە. هاوتەریب لەگەڵ لاوازبوونی قۆرخکاری دەوڵەت لەسەر بەکارهێنانی هێز و درێژەدان بە ئەکتەرە چەکدارە نیمچە دەوڵەتییەکان یان نادەوڵەتیەکان بۆ ئەوەی دیارترین ڕۆڵی ئەمنی بگێڕن، فڕۆکەی بێفڕۆکەوان هاندەرێکی بەهێز بۆ کەڵک وەرگرتن لە ئامرازە سەربازییەکان و دروستکردنی بەربەستی نوێ لەبەردەم لێپرسینەوەدا دەڕەخسێنن و شەفافیەت کە لە سوودە سەربازییە بەرچاوەکانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و کەمبوونەوەی تێچووی دارایی ئۆپەراسیۆنەکان تێدەپەڕێت.

سێیەم: بەکارهێنانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان لە سیناریۆی ناوخۆییدا وەک نیگەرانکەرترین هۆکار دەمێنێتەوە. دیارترین نموونەی ئەمەش هێرشەکەیە بۆ سەر مستەفا کازمی، سەرۆکوەزیرانی عێراق لە ٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١، لانیکەم دوو فڕۆکەی بێفڕۆکەوان تەقەمەنی تەقینەوەیان بەسەر ماڵەکەیدا خستووەتە خوارەوە و بەهۆیەوە بریندار بووە و بەشێکی ماڵەکەش خاپوور بووە. فڕۆکە هێرشبەرەکان فڕۆکەی چوار بزوێنەر بوون کە بە تەواوی هاوشێوەی ئەو فڕۆکانە بوون کە پێشتر میلیشیاکانی سەر بە ئێران لە هێرشە تیرۆریستییەکانی سەر بنکە فەرماندەییەکانی عێراق و باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە بەغدا بەکاریان دەهێنا.

 بەکارهێنانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان ڕۆڵێکی گرنگی هەبووە لە ململانێکانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا، لە دەرەوەی کاریگەرییە ڕاستەوخۆکانی لەسەر ڕەوتی مەیدانەکە، و بووەتە بەشێکی گرنگی دینامیکی سیاسی و ئەمنی و یەکێک لە لایەنەکانی لە کێبڕکێی نێوان وڵاتانی ناوچەکە.

هه ڵمه تی دژه تیرۆر له ساڵی ٢٠١٥ه وه به سه ڕپه ڕشتی تورکیا له دژی په که که به سه ڕکردایه تی تورکیا ده ڕده که وێت که ڕه نگه ئه و فڕۆکانه ببنه ئامرازێکی به ڵکو بۆ وڵاتان له مامه ڵه کردن له گه ڵ بزوتنه وه یاخیبووه کان و گروپه ئۆپۆزسیۆنه کان و ته نانه ت که مینه کانی به دوای به شداری سیاسی و دوورخستنه وه ی حکوومه ته کان له وتووێژ و دانوستانی نیشتمانی بۆ... چارەسەری ناهاوسەنگییە سیاسییەکان لە کۆمەڵگادا.
بەپێی ئامارە فەرمییەکانی وەزارەتی بەرگری تورکیا سەبارەت بە پارێزگای هەکاری لە باشووری ڕۆژهەڵاتی تورکیا، لە ماوەی دوو مانگی سەرەتای هەڵمەتەکەدا، فڕۆکەی بێفڕۆکەوان زیاتر لە 70 چەکداری پەکەکەیان کوشتووە، لە کاتێکدا تا ئێستا ژمارەی قوربانیانی هاووڵاتیانی مەدەنی نادیارە.

لە دۆسیەی شەڕی لیبیادا، زانیارییە بەردەستەکانی گشتی سەبارەت بە قوربانیانی مەدەنی بەهۆی هێرشە ئاسمانییەکانەوە لە مانگی نیسانی ٢٠١٩ەوە دەریدەخەن کە لە کۆی نزیکەی ٢٠٠ ڕووداوی پشتڕاستکراوە یان گومانلێکراو کە قوربانیی مەدەنییان تێدابووە، پێدەچێت ٢٢ (لەسەدا ١١) بە فڕۆکە ئەنجامدرابن.

لە ڕوانگەیەکی فراوانترەوە، پێدەچێت فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان لە ڕێگەی کۆمەڵێک سوودەوە، لەوان ڕێژەی کاریگەری، بە بەراورد بە تێچووی ماددی سەرنجڕاکێش و دوورکەوتنەوە لە بەرکەوتنی سیاسی، بوونەتە هاندان بۆ کردەوەی چەکداری. جگە لەوەش قووڵایی ستراتیژی ئۆپەراسیۆنەکانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و دەستگەیشتن بە ئاسانی بە ئامانجە بەنرخەکان بەشدارن لە فراوانبوونی شەڕەکان. لە ناوچەیەکدا کە بە ناسەقامگیری درێژخایەن و بەدەست تێکدەرترین ململانێکانی جیهان دەناڵێنێت، فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بووەتە چەکی هەڵبژاردەی زۆرێک لە وڵاتانی ناوچەکە کە لەژێر ناوی "رزگاری و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر" دایانمەزراندووە بۆ ئەوەی هێزی خۆیان نیشان بدەن و درێژکردنەوەی خۆیان کاریگەری لە سەردەمی بێباکی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لەم چوارچێوەیەدا، توێژەر ئیمی زێگارت دەڵێت: “فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان بە شێوەیەکی ڕیشەیی تێچووی شەڕ کەمدەکەنەوە لە ڕووی خوێن و پارە و ناوبانگی سیاسییەوە و لە ڕووی سیاسییەوە وا دەکات وڵاتان بۆ هەمیشە بەردەوام بن لە تەقەکردن”.

لە کۆتاییدا، بەردەوامی بڵاوبوونەوەی فڕۆکە بێفڕۆکەوانە چەکدارەکان، وەسوەسەی دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی "جەنگی دوور" زیاد دەکات کە زۆرجار وەک "نەشتەرگەری" و دوور لە زیانی بارمتە وێنا دەکرێن، بەڵام نهێنییەکانیان و کەمبوونەوەی مەترسییەکان بۆ هێرشبەرەکە بەشدارن لە وەرینی لێکۆڵینەوە دامەزراوەییەکان و...
لێپرسینەوەی یاسایی وەک کۆنتڕۆڵکردن لەسەر بەکارهێنانی هێزی کوشندە لەسەر شانۆی نێودەوڵەتی. بەم مانایە ئەم فڕۆکانە دەگۆڕدرێن بۆ ئامرازێک کە پرسیارە سەرەکییەکان سەبارەت بە پاراستنی مافی ژیان لە ململانێکان، شەڕی ناهاوسەنگ، ئۆپەراسیۆنەکانی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و هەموو ئەو دۆخە بەناو ئاشتییانە دەگرێتەوە و تەحەدای بنەڕەتی بۆ ستانداردە یاساییە نێودەوڵەتییەکان لەسەر... قەدەغەکردنی کوشتنی ئارەزوومەندانە و بەکارهێنانی ڕێگەپێدراوی هێز.

🔸 بەکارهێنانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان ڕۆڵێکی گرنگی هەبووە لە ململانێکانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا، لە دەرەوەی کاریگەرییە ڕاستەوخۆکانی لەسەر ڕەوتی مەیدانەکە، و بووەتە بەشێکی گرنگی دینامیکی سیاسی و ئەمنی و یەکێک لە لایەنەکانی لە کێبڕکێی نێوان وڵاتانی ناوچەکە.

🔸 ئەکتەرە نادەوڵەتیەکان وەک داعش و هەسەدە لە شەڕی دەروونیدا فڕۆکەی بێفڕۆکەوانیان بەکارهێناوە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ تێکەڵکردنی ئەم فڕۆکە بێفڕۆکەوانانە لەگەڵ ستراتیژییە سەربازییە دامەزراوەکان و ڕەنگە ببێتە سەرچاوەی ئیلهام بۆ ئەکتەرەکانی دیکەش بە هەمان شێوە و کاریگەرییەکی زۆریان لەسەر دیمەنی ئەمنی ناوچەکە هەبێت.

🔸 تورکیا وەک زلهێزێکی ناوچەیی دەستێوەردان - لەڕێگەی بەکارهێنانی بەرفراوانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بۆ پشتیوانیکردنی گروپە بە وەکالەت لە هەردوو وڵاتی لیبیا و سوریا - توانی خۆی لە بەرکەوتنی سیاسی بەدوور بگرێت و تێچووی ماددی و مرۆیی خۆی کەم بکاتەوە.

🔸هاوکات لەگەڵ لاوازبوونی قۆرخکاری دەوڵەت لەسەر بەکارهێنانی هێز و درێژەدان بە ئەکتەرە چەکدارە نیمچە دەوڵەتییەکان یان نادەوڵەتیەکان بۆ ئەوەی دیارترین ڕۆڵی ئەمنی بگێڕن، فڕۆکەی بێفڕۆکەوان هاندەرێکی بەهێز بۆ بەکارهێنانی ئامرازە سەربازییەکان و دروستکردنی بەربەستی نوێ بۆ... لێپرسینەوە و شەفافیەت.

🔸 بەکارهێنانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان لە سیناریۆی ناوماڵدا وەک نیگەرانترین هۆکار دەمێنێتەوە. ئەو فڕۆکانەی بەشدارن لە هێرشی سەر مستەفا کادیمی، سەرۆک وەزیرانی عێراق هاوشێوەی ئەو فڕۆکانەن کە پێشتر میلیشیاکانی سەر بە ئێران لە هێرشە تیرۆریستییەکانی سەر بنکە فەرماندەییەکانی عێراق و باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە بەغدا بەکاریان دەهێنا.

🔸 ئەو هەڵمەتەی تورکیا لە ساڵی ٢٠١٥ەوە سەرکردایەتی دەکات دژی پەکەکە، ئەوە دەردەخات کە ڕەنگە ئەم فڕۆکانە ببنە ئامرازی هەڵبژاردەی دەوڵەتان لە مامەڵەکردن لەگەڵ بزووتنەوە یاخیبووەکان و گروپە ئۆپۆزسیۆنەکان و تەنانەت کەمینەکانیش کە بەدوای بەشداری سیاسیدا دەگەڕێن.

🔸 لە ناوچەیەکدا کە بە ناسەقامگیری درێژخایەن و بەدەست تێکدەرترین ململانێکانی جیهان دەناڵێنێت، فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بووەتە چەکی هەڵبژاردەی زۆرێک لە وڵاتانی ناوچەکە کە لەژێر ناوی "رزگاری و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر"دا بەکاریان هێناوە بۆ ئەوەی هێزی خۆیان نیشان بدەن و درێژە بکێشن کاریگەرییان لە سەردەمی بێباکی ئەمریکا بەرامبەر بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.