گرێ کوێرەکان دەکرێنەوە، یان بۆمبەکان دەتەقنەوە؟

دۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفەریقا وەك پوچەڵكردنەوەی بۆمبێكی چێنراوە كە هەر هەڵەیەك لە بوچەڵكردنەوە بۆمبە چێنراوەكەدا تەقینەوەیەكی گەورە درەست دەكات.

كێشە جیهانیەكان
لە ئێستادا جیهان بەدەست چەند كێشەیەكی گەورەوە دەناڵێنێت كە لە قۆناغێكی مەترسیدار و یەكلای كەرووەدایە لەوانە:

١- كێشەی چین و فراوانخوازییە ئابووریەكەی بە ئاراستەی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست و ئەوروپا كە چەقی ستراتیژیەت و هەیمەنەی ئەمەریكایە.

لەمەشدا پشت بە گەشە ئابورییە خێراكەی و زۆری دەستی كار و كۆپیكردن و دزینی بیرۆكەی بەرهەم و پیشەسازییە ئەمەریكیەكانەو ئەمەش وایكردووە گەشەی ئابوری چین سەرەڕای كۆرۆنا ٥.٧ % لەبەرامبەردا گەشەی ئابوری ئەمەریكا سەدا١.٢% بووە.

٢- هەرچەند ڕوسیا لە دەرەوەی ململانێ جەمسەرگیری ئێستایە كەلە نێوان فەوزای شیوعیەتی چین و لیبرالیزمی سەرمایەداری و جیهانگیری ئەمەریكادایە، بەڵام هێشتا ڕوسیا كێشەیەكی دیكەی جیهانیە بەتایبەت لە فراوانخوازیدا بە ئاراستەی ئەوروپای ڕۆژهەڵات و لە پرسی پەرەپێدانی بەرنامەی ئەتۆمی ناوخۆی ڕوسیا و وڵاتانی وەك ئێران و كۆریای باكور.

٣- لێكەوتەكانی كۆرۆنا یەكێكی ترە لە كێشە جیهانییەكان چونكە كۆرۆنا جیهانی لە مەترسی چەكە بایەلۆژییەكان بە ئاگا هێنایەوە كە چین و ڕوسیا و ئەڵمانیا كاریان لەسەر دەكرد.

لەڕووی ئابوریشەوە كۆرۆنا جیهانی خستەبەردەم پێویستی چاو خشاندنەوە بە سیستەمە ئابوری و تەندروستی و بازرگانییەكاندا دەستهەڵگرتنی تەواوەتی دەوڵەت لە ئابوری و تەندروستی پەروەردە هەڵەیەكی گەورەی سەرمایەداری بوو ئێستا بڕیاری چاوپێداخشاندنەوەی دراوە.

لە ڕووی جوڵەی بازرگانییشەوە ئابوری جیهان. لە قۆناغی داكشاندایە بەهۆی زیانەكانی كرۆناوە كە تا ئێستا ١٦ ترلیۆن دۆلارە كە دەكاتە ٢٠% كۆی بەهای ئابوری جیهان.

٤- كێشەیەكی دیكەی ئێستای جیهان بێكاری و خۆراكە، چونكە بەهۆی بە دیجتاڵكردنی بەرهەم هێنانی و كێبركێ بۆ كەمكردنەوەی بڕی تێچوون چاوەڕوان. دەكرێت تا ساڵی ٢٠٢٥ زیاتر لە ١٢٥ ملیۆن كەس بێكاربن.

لەڕووی كشتووكاڵیشەوە جیهان لەبەردەم مەترسی قاتو قڕی دایە چونكە بەهۆی گۆڕانی كەش و هەواو و كەم بوونەوەی بڕشتی زەویی و زۆر بوونی ژمارەی دانیشتوانەوە پێداویستی بۆ خۆراك زیادی كردووە و بەرهەمهێنانیش كەمیكردووە ئەمەش وادەكات وڵاتان پەل بهاوێژن بۆ دەرەوەی سنوری جوگرافی خۆیان.

٥- كێشەی ئاوی شیرین یەكێكیترە لە كیشە جیهانیەكان كە ڕۆژ بەڕۆژ لە كەمبوونەوەدایە و بووە بەچەكێكی ئابوری و جیۆ سیاسی وڵاتان دژی یەكتر بەكاری دەهێنن.

٦- كێشەی ڕێڕەوە ئاوییەكان كە زیاتر لە دوو لەسەر سێی بازرگانی جیهانی پێوە بەندە و هەوڵی دەستگرتن بەسەر ئەو بەندەرانەدا بەتایبەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە داهاتوودا ململانێ و پێكادانەكان توندتر دەكاتەوە.

٧- جەنگی دراو كێشەیەكیترە كە بەرۆكی جیهانی گرتووە كە لە ئێستادا وەك چەكی شەڕی ئابوری بەكار دەهێنرێت بەتایبەت لەلایەن چین و ئەمەریكاوە بۆنمونە دراوە ئەلیكترۆنیەكان(كەبە شیكاریەكی تایبەت باسی دەكەین).

٨- كێشەی دەستگرتن بەسەر بۆشایی ئاسمان و دەستراگەشتن بە هەسارە و غازەكانی بۆشایی ئاسمان یەكێك دەبێت لە كێشەكانی داهاتووی جیهان.

ئەم كێشانە بەشێكن لەو مەترسیانەی كە ئایندەی گۆی زەووی و تەواوی سیستەمەكانی خستووەتە بەردەم ئەگەرێكی نادیار كە چارەنوسی مرۆڤایەتی پێوە بەندە.

كێشەكانی ناوچەکەو كردنەوەی گرێ كوێرەكان

ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە بووە بە چەقی ململانێی زلهێزەكان بە هۆی بوونی سەرچاوەكانی وزە لەم ناوچەیەدا بەڵام ئێستا چەندین هۆكاری دیكە ململانێكانی توند تر كردووەتەوە لەوانە بازاڕی ساخكردنەوەی كاڵا و رێڕەوە ئاوییەكان و بەنداو و زەوی و ئانزا كانی ئەم ناوچەیە لێرەوە بەشێك لە كێشەكان و كردنەوەی كلیلی چارەسەرەكانی دەخەینە ڕوو:

١- عێراق: عێراق بە قۆناغێكی ڕاگووزەردا تێپەڕ دەبێت بووە بە چەقی بەشێك لە ململانێكان، لەوانە:

ململانێی چین و ئەمەریكا بەهۆی ئەوەی عێراق دەكەویتە سەر ڕێگای پرۆژەی یەك ڕێگا و یەك پشتێنی چین و ئەمەریكاش دەیەوێت لە عێراق و ئێرانەوە رێگاكە بپچڕێنێت و ڕێگری بكات كە فراوانخوازی چین بگاتە كەنداو و ئەوروپا.

- ململانێكانی ئەمەریكا و ئێران لە عێراق ئەگەرچی لاوەكیە بەڵام ئەمەریكا لەئەگەری ڕێككنەكەوتن لە گەڵ ئێراندا ڕێگە نادات چین ئێران بكات بە دەستی داگیركردنی عێراق.

جگە لە ململانێكانی چین و ئەمەریكا و ئێران لە عێراق دەرهاویشتەكانی لە عێراق دەبینرێت لەوانە هەوڵی كەنداو و ڕوسیا و ئەوروپا و توركیا بۆ جێپێكردنەوەی خۆیان لە عێراق بۆ ئەوەی لەدەرەوەی هاوكێشە جیهانییەكان نەمیننەوە.

٢- ئاردۆگان لە توركیا كەلە دوای ساڵی ٢٠١٤ پرۆژەی زیندوو كردنەوەی خەلافەتی عوسمانی دەستكاری كردنی سنورەكانی هەبوو بەڵام لەشەڕی سوریا و لیبیا تێوەگلێنراو خەونەكەی لەبار برا.

هەربۆیە توركیا لە ئیستادا هەوڵی پاراستنی بەشێك لە دەستكەوتەكانیدایە و دانوستاندنەكانی لەگەڵ میسر و ئیسرائیل و ئەمەریكا و كەنداودا دەستپێكردووە بۆ گۆڕینی تیرۆڕوانینی ئەو ووڵاتانە و كەنار گیر نەخستنی لە هاوكێشەكاندا بۆنمونە داوای لە میسر و ئیسرائیل كردووە ڕێگەی بدەن بچێتە باو كۆڕبەندی گازی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە.
٣- ئێران: ئەمەریكا دەیەوێت ئێران لە دووژمنەوە بكات بە دۆست ئەمەش بەڕێگاچارەی ئابوری و دیبلۆماسی بەپێچەوانەی بژاردەی هێزی ترەمپەوە، بۆ ئەمەش سازشی بۆ ئێران. كردووە لە پرسی دانوستاندنی ئەتۆمی دا بەڵام ئەگەر ئێران نەچێتە ژێر بار ئیدارەی بایدن ستراتیژەكەی ترەمپ دەخاتەوەكار.

چونكە ووك گیپی ڕۆڵ دەڵێت بەشەڕ بێت یان ئاشتی ئێران پێویستە بهێنرێتە بەرەی ئەمەریكا، چونكە ژمارەیەكی زۆر گرنگی هاوكێشەكەیە بۆ ڕێگری لە نفوزی چین و ڕوسیا لەناوچەكەدا.

٤- كێشەی سوریا: كێشەی سوریا بۆ ئەمەریكا گرنگی ستراتیژی نیە و تەنها وەك تاكتیك مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت و پرسی ئاسایش و پاراستنی سنورەكانی ئیسرائیل تاكە خاڵی ستراتیژی ئەمەریكایە لە سوریا.

پرسی كوردیش لە ئێستادا لە قۆناغی تاكتیكدایە و نزیكە ببێت بە ستراتیژ بەهۆی پێویستی ئەمەرێكا بە پێگەی ستراتیژی ڕۆژئاوای كوردستان كە هێڵێكی گرنگی جیاكەرەوەی جیهانی عەرەبی و ئەوروپایە.

٥- كێشەی بەنداوی نەهزەی ئەسیوپیا كە پرۆژەیەكی هاوبەشی ئەفەریقیە لە ئێستا دا دۆخەكەی گەشتووەتە ئاستی تەقینەوە بەڵام میسر ئەگەرچی هەڕەشە دەكات بەڵام هەڵەیەكی گەورەدەكات ئەگەر هێرش بكاتە سەر بەنداوەكە چونكە بەنداوەكە پرۆژەیەكی ئیسرائیلیە و ڕەهەندیكی ئاینی قوڵی هەیە ئەویش بەسەنتەر كردنی ئەسیوپیایە وەك ڕووگەی مەسیحیەكان لە بری قودس جگە لە دابین كردنی ئاوی شیرین بۆئیسرائیل لەڕێگای بۆرییەوە.

٦- كێشەی لیبیا كە بۆ ئەمەریكاو و ئەوروپا گرنگیەكی زۆری هەیە لە ئێستادا ئەمەریكا لە ڕێگای یاسای ئارامی لیبیایەوە خەونی ڕوسیا پوچەڵكردەوە بۆ دامەزراندبی بنكەی سەربازی لەكەناراوەكانی لیبیایی هاوسنوری ئەوروپا و بەهەماب شێوە لە سودانیش دەستی ڕوسیا و چینی بڕی بۆ ئەوەی ڕێگریان لێبكات ئەفەریقا بكەن بەجێگای نفوزی خۆیان.

٧- كێشەی یەمەن كەماوەی ٧ ساڵە بەردەوامی هەیە لە ئێستادا لەچارەسەرەوە نزیكە چونكە سعودیە نایەوێت چیتر كات و هێز بە فیڕۆبدات و ئیماراتیش بەخەونی خۆی گەشتووە و دەستی بەسەر یەمەنی باشور و دوورگەی سوقەترادا گرتووە كە كلیلی گەروی باب المندبە.

٨- كێشەی لوبنان بەشێك نیە لە ستراتیژی ئەمەریكا و هاوشێوەی ڕۆژئاوای كوردستان لە پرسی پاراستنی ئاسایشی ئیسرائیلدا بۆ ئەمەریكا گرنگە.

بەڵام بۆ ئەوروپا و بەتایبەت فەرەنسا لوبنان بەشێكی گرنگی ستراتیژی فەڕەنسایەو لەسەردانی دوێنێی وەزیری دەرەوەی فەڕەنسا بۆ لوبنان هۆشداری كۆتایی دراوە بە سەركردە سیاسییەكان كە دەبێت كێشەكان لە كەمتر لە سێ مانگدا چارەسەر بكەن.

كێ گرێ كوێرەكان دەكاتەوە؟

ئەوەی ئەركی كردنەوەی گریكوێرەكانی پیسپێردراوە بەرپرسانی سیاسی نین، بەڵكو بەرپرسابی دەزگا هەواڵگرییەكان لەوانە یوسی كوهینی سەرۆكی موساد و خالید حمیدانی سەرۆكی دەزگای هەواڵگری سعودیە و علی مەملوكی سەرۆكی دەزگای هەواڵگری سوریا و هاكان فیدانی سەرۆكی دەزگای هەواڵگری توركیا و محمد بن زایدی سەرۆكی دەزگای هەواڵگری ئیمارات و كازمی كە سەرۆكی دەزگای هەواڵگری عێراقە.

ئەم سەركردانە لەناوەی سێ مانگی ڕابردوودا زۆرترین جوڵەیان هەبووە چونكە ئەمەریكا لەئەو ڕاستییە تێدەگات كێشەكان ئاڵۆزن پێویستی بە ڕۆڵی دەزگاهەواڵگرییەكان هەیە كە بانكی زانیاری و داڕشتنی پلان و نەخشەكانن و لە ووردەكاری كێشەكان ئاگادارن.

دەرئەنجام:

١- ئەمەریكا دەیەوێت ڕۆڵێكی زیاتر بە عێراق بدات بۆ هاوسەنگردنی هەندێك لەهاوكێشە ناوچەییەكان وبۆ ئەمەش مستەفا كازمی ڕاسپیدرا بۆ ڕۆڵگێران لە لێكنزیكردنەوەی سعودیە و میسر و ئوردن وئیمارات لە ئێران.

هاوكات ڕاسپیردراوە بۆ گێڕانەوەی سوریا بۆ بەرەی ئەمەریكا و دوێنێ كازمی لەسەر ئەو پرسە نامەیەكی گەیاندووە بە بەشار ئەسەد.

٢- كێشەی سوریا لە چارەسەركردنەوە نزیكە و ئەمەریكا پێشنیازی هەڵگرتنی سزا و ڕیگەدان بە ئاوەدانكردنەوەی سوریا و گەرانەوەی بۆ ئەندامێتی كۆمەڵەی وڵاتانی عەڕەبی داوە بە سوریا لە بەرامبەر جێبەجێكردنی چەند داواكارییەكدا كەلە ڕاستیدا داواكاری ئیسرائیلە.

٣- كورد لە ڕۆژئاوا تا ئێستا تاكتیكی گەمەی ئەمەریكان و بەكار دەهینرێن بۆ فشار كردن لە توركیا و ڕوسیا و سوریا و لەهەمانكادا گرێی بڕینی هیلالی شیعی ئێرانن.

٤-دانوستاندنەكانی ئێران و ئەمەریكا لە قۆناغێكی هەستیاردایە و ئەگەر نەگەنە ڕێككەوتن ململانێكان تا ئاستی پێدان دەتەقێتەوە.

٥- ئەمەریكا لە ئێستادا چەند پرۆژەیەكی سیاسی و ئابوری هەیە وەك جێگرەوەی پرۆژەكەی چین لەوانە : پرۆژەی عێراق و شامی نوێ و پرۆژەی هاوپەیمانی ئارامی ئیسرائیل و وڵاتانی عەرەبی و پرۆژەی هەناردەی نەوتی عێراق لە ڕێگای بۆرییەوە بۆ ئیسرائیل و میسر، پرۆژەی بازاڕی هاوبەشی عەرەبی و پرۆژەی پێكهێنانی هێزی ناتۆی عەرەبی.

٦- ئەگەر ستراتیژی ئەمەریكا لەعێراق و ناوچەكەدا شكست بهێنێت ئەوا لە عێراق دەكشێتەوە ستراتیژی Bدەخاتەگەڕ كە بریتیە لە كشانەوە و دروستكردنی فەوزا بۆ ئەوەی هێزە ململانێكارەكان ماندوو بن دواتر بگەڕێتەوە وەك ئەوەی لەساڵانی ١٨٧٨-١٩٩٠ ڕوویدا بۆ ڕێگری لە یەكێتی سۆڤیەت.

٧- لەدوای چین هەوڵی یەكێتی ئەوروپا بۆ دەستگرتن بەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دووەم گەورەترین مەترسی ستراتیژییە بۆسەر ئەمەریكا بۆیە نایەوێت لە ستراتیژی ڕیگری لە چیندا پشتی چۆڵ بكات بۆ ئەوروپا هاوشێوەی ستراتیژی رێگری لەیەكێتی سۆڤیەت كە ئەنجامەكەی بەهێزبوونی چین و مەترسیەكانی بوو.

٨-كێشەكانی یەمەن و سوریا و لوبنان و بەشێكی كێشەكانی عێراقیش گڕێدراوی ئێرانە بۆیە چارەسەر بوونیان پەیوەستە بە كێشەی ئێرانەوە.

بە شێوەیەكی گشتی ستراتیژی بایدن بریتیە لە هێمن كردنەوەی ئاڵۆزیەكان چونكە ڕوسیا و چین ئاڵۆزییەكانی و سەرقاڵكردنی ئەمەریكایان بەو كێشانەوە كردبوو بە دەرفەتی فراوانكردنی نفوزیان لەناوچەكەدا.

بەهەمان شێوە وڵاتانی ناوچەكەش لەئەو ڕاستیە تێگەشتوون. تەقینەوەی كێشەكان بە مانای گۆڕینی ڕژێمە سیاسیەكان دێت بۆیە هەریەكەیان لای خۆیەوە هەوڵی نێوەندگیری و ساردكردنەوەی ئاڵۆزییەكان دەدات.

د. سەنگەر سەید قادر
بەرپرسی دیسكی عێڕاق و كوردستانی
لە ناوەندی ئیمارات بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژی