سیاسەتی پزیشكی: دەروازەیەك بۆ چارەسەركردنی گرفتەكان

ئا: بارام سوبحی

بەدیهێنانی پزیشكی سیاسی ئەستەم نییە، بەڵكو پێویستی بە دەوڵەتمەدارو پاڵپشتی‌و پشتیوانی جەماوەر هەیە، توێژەرێك وا دەڵێت. لە عێراقدا (16%) بەرپرسان دەرچوی بەشە زانستی‌و پزیشكیەكانن، بەڵام بۆچی كێشەكان هەر بەردەوامن؟ پەیوەندی لەنێوان سیاسەت‌و پزیشكیدا چییە؟ بۆچی پزیشكەكان روو لە دنیای سیاسەت دەكەن؟ بنەماكانی سیاسەتی پزیشكی چین؟ ئەم راپۆرتە بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارانەدا دەچێت.

پزیشكی یەكێكە لە پیشە مرۆییە گرنگ‌و بەنرخەكان، بەڵام هەر كاتێك باسی دێتە گۆڕێ‌، لەبری مانا راستەقینەكەی كە هونەری بەڕێوەبردنی حكومەتە، بەشێوەیەكی گشت فڕو فێڵ دێتە بەرچاو. د. تاریق عەبدولحافیز زوبەیدی لە توێژینەوەیەكدا ئاماژە بەوە دەكات، ئەو وێنە نەرێنیەی سیاسەت لە بۆشاییەوە نەهاتووە، بەڵكو "بەهۆی ئەوەیە زۆرینەی ئەو سیاسەتانەی پەیڕەودەكرێن چاوپۆشی لە لێكەوتەكانی لە هەژاری‌و نەخۆشی‌و جەنگەكان دەكات. واتە وێنەی نەرێنی سیاسەت لە بەجێهێنانی نەرێنیانەی هاتوە، نەوەكو لە مانا چەمكییە راستەقینەكەیەوە".

عێراق‌و حكومڕانی پزیشكەكان
بەگوێرەی راپۆرتێكی پەیمانگای ئاشتی ئەمەریكی، لەماوەی ساڵانی (2003 - 2006) رێژەی (16%) بەرپرسانی عێراق لە زانست‌و پزیشكی‌و بیركاریدا پسپۆڕ بوون. لەدوای روخاندنی رژێمی بەعس لەلایەن ئەمەریكیەكانەوە لە نیسانی (2003)، ئەنجومەنێكی بیست‌و پێنج كەسی بۆ بەڕێوەبردنی عێراق پێكهێنرا، ئەو ئەنجومەنە بە ئەنجومەنی حوكم ناسرا لە (12/7/2003) هەتا (1/7/2004) لەكاردابوو. لە كۆی (25) ئەندامی ئەنجومەنەكە شەش ئەندامیان پزیشك بوون.
یەكەم كابینەی حكومەتی عێراق لەدوای روخاندنی رژێمی بەعس، بە سەرۆكایەتی ئەیاد عەلاوی پێكهێنرا، كابینەی دواتریش بە سەرۆكایەتی ئیبراهیم جەعفەری بوو، كە هەردوكیان پزیشك بوون، یەكەمیان دكتۆرای لە رۆماتیزمدا لە زانكۆیەكی بەریتانیا بەدەستهێناوە، دووەمیان كۆلێژی پزیشكی زانكۆی موسڵی تەواوكردوە.
لەدوای روخانی رژێمی بەعسەوە تائێستا، شەش كەس سەرۆكایەتی پارلەمانی عێراقیان كردوە، تەنها مەحمود مەشهەدانی كە لە (2006 - 2008) سەرۆكایەتی پارلەمانی دەكرد، دەرچوی كۆلێژی پزیشكی بوو. هەرچی سەرۆك كۆمارەكانی عێراقە (غازی عەجیل یاوەر، جەلال تاڵەبانی، فوئاد مەعسوم، بەرهەم ئەحمەد ساڵح)، هیچیان دەرچوی كۆلێژی پزیشكی نەبوون. لەسەر ئاستی حكومەت نزیكەی دە پزیشك پۆستی وەزیرییان وەرگرتوە، هەروەها ژمارەیەك پزیشكیش بوونەتە ئەندامی پارلەمان. واتە هیچ كابینەیەكی حكومەتی عێراق لە پزیشكان خاڵی نەبووە. سەرباری بوونی ئەو هەموو پزیشكە، بەڵام كێشە سیاسیەكان‌و گوزەرانی هاوڵاتیانی عێراق هەمیشە بەرەو خراپبوون رۆیشتوە.

كاركردنی پزیشكانە
بەبڕوای د. زوبەیدی، زۆرینەی دەوڵەتە عەرەبی‌و ئیسلامیەكان گرفتاری كێشەگەلی سیاسین كە سەرەتای هەیەو كۆتایی دیار نییە. بۆ چارەسەری ئەو گرفتانەش، دەڵێت "دەبێ‌ یەكەم كار بیركردنەوە بێت لەوەی سیاسەتكاران بە شێوازێكی پیشەگەرانەی نزیك لە پیشەی پزیشكی، هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكان بدەن".
ناوبراو جیاوازی لەنێوان چارەسەری پزیشك بۆ نەخۆشێك‌و چارەسەركردنی كێشە سیاسیەكان بە شێوازی پزیشكیانە دەكات‌و دەڵێت: چارەسەری پزیشكی سیاسی فراوانترە، چونكە هەر كێشەیەكی سیاسی لە هەر وڵاتێكدا چارەسەر بكرێت، ئەوا ئەو چارەسەرە رەنگدانەوەی ئەرێنی لەسەر دۆخی سیاسی‌و ئابوری‌و كۆمەڵایەتی‌و كلتوری دەبێت، دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی زۆرێك لە حاڵەتەكانی نەخۆشی كە بەهۆی هەڵەی سیاسیەكانەوە دروستدەبن".
چارەسەری برینەكان یان قوڵكردنەوەی؟
ئەو توێژەرە سیاسیە، ئاماژە بەوە دەكات سیاسەت لە رۆژئاوادا بەپێی توانا كار بۆ تیماركردنی برینەكان دەكات، لەكاتێكدا "سیاسەت لە هەندێك وڵاتانی رۆژهەڵاتدا كار بۆ قوڵكردنەوەی برینەكان دەكات، بگرە هۆكاری سەرەكی دروستبوونی برینەكەیە".
لە وەڵامی ئەوەشدا ئایا باسكردن لە پزیشكی سیاسی واتە پێویستی بانگەشەكردن بۆ ئەوەی كە پزیشكەكان دەست بە كاری سیاسی بكەن‌و خۆیان بۆ هەڵبژاردنەكان بپاڵێون‌و دەسەڵات بگرنەدەست؟، د. زوبەیدی دەڵێت: بانگەوازەكە بۆ ئەوەیە سیاسەتكاران وەكو پزیشكان كاربكەن‌و بەدوای باشترین رێگاكانی چارەكردندا بگەڕێن. چونكە نەخۆشی كەسیی تەنها كاریگەری لەسەر خاوەنەكەی دەبێت، بەڵام قەیران‌و كێشە سیاسیەكان كاردەكاتە سەر تەواوی گەلێك... پزیشكێك كاتێك هەڵەیەك دەكات ئەوا قوربانیەكەی تەنها كەسێك دەبێت

ناوبراو لەبارەی پزیشكی سیاسی رونكردنەوەی زیاتر دەدات‌و دەڵێت: ئەگەر كاری پزیشك پاراستنی ژیانی مرۆڤ‌و چاودێریكردنی دۆخی نەخۆشیەكەی‌و قۆناغەكانی چارەسەركردنی بێت، ئەوا رۆڵی پزیشكی سیاسی گەورەترە، چونكە بەشداردەبێت لە كۆتایهێنان بە نەخۆشیەكەو رێگرتن لە روودانەوەی لە داهاتودا، چونكە هەندێك لە نەخۆشی‌و دۆخە بریندارییە مەترسیدارەكان دەرەنجامی شەڕەكانە. لەكاتێكدا كەمی دەرمان‌و ئامێری پزیشكی دەرەنجامی سیاسەتی هەڵەیە، كە ئەولەویەت بە جەنگەكان دەدات لەسەر حسابی ئاشتی.

بنەماكانی پزیشكی سیاسی
دەوڵەتمەدار "پیاوی دەوڵەتی"، بە بڕبڕەی پزیشكی سیاسی دادەنرێت. سیاسەتكارێك بۆ ئەوەی سەركەوتوو بێت‌و وەكو پزیشكی سیاسی كاربكات، پێویستە ئەم خەسڵەتانەی تێدابێت:
1. لەسەر بنەمای دامەزراوەیی كاربكات‌و لە ئارەزوی كەسی دووربكەوێتەوە. لەپێناوی بەرژەوەندی هاوڵاتیانی كاربكات‌و جەخت نەكاتە سەر توێژێك یان كۆمەڵێكی دیاریكراو. گرنگترین خەسڵەتی كۆكەرەوەیە نەك پەرتكەر، لەسەر بنەمای یەكێتیەكی نیشتیمانی راستەقینە كاردەكات.
2. لەپێناوی وڵاتەكەو هاونیشتیمانیەكانی كاربكات، بەرژەوەندی گشتی بەسەر بەرژەوەندی كەسیدا زاڵدەكات. واتە دەیەوێت كار بۆ دەوڵەتەكەی بكات، نەوەكو بۆ خۆیو پارتەكەی.
3. دەوڵەتمەدار لەكاتی بڕیاردانی لە پرسە چارەنوسسازەكان، بەرژەوەندی نیشتیمانی‌و كاریگەرییەكانی لەسەر ئێستاو ئایندەی وڵات بەهەند وەردەگرێت. بەیەك ئاست مامەڵە لەگەڵ هاوڵاتیان دەكات‌و چاو لە جیاوازی ئاینی‌و نەتەوەیی‌و مەزهەبیان دەپۆشێت.
4. دەوڵەتمەدار روانگەیەكی بەرپرسانەی بۆ ئایندە هەیە، تەنها بە ئەندازەی سودبینین لە ئەزمونە ئەرێنیەكان‌و دووبارە نەكردنەوەی نەرێنیەكان، تەماشای رابردوو دەكات.

پێوەرەكانی دەوڵەتمەدار
دیارترین پێوەری دەوڵەتمەدار ئەوەیە كاتێك پۆستەكەی جێدەهێڵێت، لەدوای خۆی كۆمەڵێك دەستكەوت بەجێدەهێڵێت، هەروەها دەبێتە مایەی بایەخ‌و رێزی گەلەكەی. بەپێچەوانەی كۆتایی سیاسەتكاران كە بەزۆری چارەنوسیان كوشتن یان زیندان یان دروخستنەوە یاخود لانیكەم تۆمەتباركردنیانە بە گەندەڵی.
پێوەرێكی دیكە سەروەری یاسایە بەشێوەیەكی كرداری، جێبەجێكردنی یاسایە بەسەر هەمواندا بەبێ‌ جیاوازی، جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكانە لە یەكتر. دەستپاكی‌و شەفافیەت یەكێكی دیكەیە لە پێوەرەكان بۆ سەركەوتن‌و پێشكەوتنی گەلان‌و نەتەوەكان. دەوڵەتمەدار لە هەڵبژاردنی بەرپرسان‌و وەزیرەكاندا دەبێت رەچاوی دەستپاكی بكات، لەپێناوی پاراستنی دارایی گشتیدا دەزگاكانی چاودێری كارابكات.

حكومڕانی دروست
دوو دەیە لەمەوبەر لەلایەن دەزگاكانی سەر بە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكانەوە، نۆ پێوەر بۆ حكومڕانی دروست دانرا، ئەو بنەمایانەش بریتین لە: بەشداری سیاسی، دەسەڵاتی یاسا، شەفافیەت، بەدەمەوەچوونی باش، سازان، یەكسانی، كارایی، بوونی سیستمێكی گشتگیرو دیدگایەكی ستراتیژی. هەروەكو پسپۆِرانی جەختی لەسەر دەكەنەوە ئەو پێوەرانە لەكاتێكدا دەتوانرێ‌ جێبەجێ بكرێن كە دەوڵەتمەدارێك لە لوتكەی دەسەڵاتدا بێت.
ئەو كاتەی دەوڵەتمەدارێك لە لوتكەی دەسەڵاتدا بێت‌و ئەو بنەمایانە جێبەجێ‌ بكات، ئەوا گرنگترین دەرهاویشتەی پزیشكی سیاسی بەدیدێت كە بریتیە لە یەكخستنی ریزەكانی تاكەكانی كۆمەڵگا لە چوارچێوەی دەوڵەتدا، هەروەها بیناكردنی سیاسیە لەسەر بنەمای پێكەوەژیانی ئاشتیانە‌و دیالۆگ‌و لێكگەیشتن.

یەكێكی تر لە دەرهاویشتەكانی جێبەجێكردنی بنەماكانی حكومڕانی دروست بەهێزكردنی بنەماكانی هاوڵاتیبوونە. باسكردن لە هاوڵاتیبوون لە سایەی سیستمێكی دیموكراسیدا، تەنها باسكردنی كۆمەڵێك یاسای دەستوری‌و قانونی‌و بوونی دامەزراوەكان‌و دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات نییە. بەڵكو باسكردنە لە كۆمەڵێك بەهای كلتوری‌و سیاسی‌و ئاینی، بە تایبەتی بەهاكانی لێبوردەیی‌و میانڕەوی‌و بەشداری سیاسی‌و فرەیی‌و جیاوازی‌و قبوڵكردنی ئەویتر، چارەكردنی هەموو ناكۆكیەكانە بە شێوازی ئاشتیانە.

پزیشكی سیاسی چۆن بەدیدێت؟
بەهۆی كێشەو قەیرانە زۆرەكانەوە، بەدیهاتنی پزیشكی سیاسی لە وڵاتانی جیهانی سێهەمدا كارێكی ئاسان نییە، بەڵام ئەستەمیش نییە، بەڵكو پێویستی بە دەوڵەتمەدارو پاڵپشتی‌و پشتیوانی جەماوەر هەیە. د. تاریق عەبدولحافیز زوبەیدی وادەڵێت.
بۆ جێبەجێكردنی پزیشكی سیاسی لە وڵاتانی جیهانی سێهەمدا، ناوبراو دوو بنەمای سەرەكی دەخاتەڕوو كە بریتین لە:
یەك: بوونی سەركردایەتیەكی هۆشیار‌و خاوەن دیدگای ستراتیژی. پلاندانانی تۆكمە، بە ئامانجی گواستنەوە لە شەڕی ناوخۆیی‌و هەژاری بەرەو ئاوەدانكردنەوەو بنیاتنان‌و گەشەپێدانی هەمەلایەنە، ئەمەش گرنگترین خەسڵەتەكانی دەوڵەتمەدارە.
دوو: پێویستە مامەڵە لەگەڵ سیاسەتدا بكرێ‌ وەكو زانستێك بۆ چارەسەری گرفت‌و ململانێكان، نەوەكو دروستكردنیان. چونكە سیاسەت شمشێرێكی دوو دەمە، ئەگەر خراپ بەكارهێنرا ئەوا وێرانكەر دەبێت، بەڵام ئەگەر بە شێوەیەكی زانستی لەلایەن دەوڵەتمەدارەوە وەبەرهێنرا ئەوا چارەسەری زۆرێك لە ئاریشەكان دەكات.

سەرچاوەكان:
یەكەم: د. گارق عبدالحافڤ الزبیدی: الگب السیاسی: قرا‌وە فی مرتكزاتە و مخرجاتە، موقع مركز المستقبل للدراسات الستراتیجیە.
دووەم: فیبی مار: من هم قادە العراق الجدد؟ ماژا یریدون؟، معهد السلام الامیركی، تقریر خاص رقم 160، واشنگن.
سێیەم: ماڵپەڕی فەرمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق.
چوارەم: ماڵپەڕی ئەلجەزیرە نێت.
پێنجەم: ماڵپەڕی ویكیپیدیا.