راست‌کردنەوەی هەڵەیەکی باو!

2021-09-18

خالید رەزا


ئایە راستە شۆڕشی ئەیلول (1961-1975) درێژترین شۆڕشی باشوری کوردستان بو؟

سەرەتا بە پێویستی ئەزانم، بڵێم، کە مەبەست لەم نوسینە تەمەنی دامەزراندنی حیزب نیە، بەڵکو مەبەست تەمەنی خەباتی چەکداری‌یە، کە باڵاترین قۆناغی خەباتی رزگاری نیشتمانی‌یە. بۆیە بە تەنها تەرکیز لەسەر تەمەنی دەستدانە چەک و بەرەنگاربونەوەی چەکداری ئەکەین.
زۆرجار هەر کە باس دێتە سەر شۆڕشی چەکداری کوردستانی باشور، ئەوترێ شۆڕشی ئەیلول درێژترین شۆڕشی چەکداری ئەم بەشەی کوردستانە. پارتی دیمۆکراتی کوردستان و سەرۆکەکەی لەوە زیاتر ئەڕۆن و لە زۆر بۆنەدا، خەتێک بەسەر خەباتی رۆشنبیری و کەلتوری و سیاسی و چەکداری‌ی سەدساڵەی گەلەکەمان‌دا ئەهێنن و ئەڵێن: حکومەتی هەرێم و دەسکەوتەکانی بەرهەمی خەباتی شۆڕشی ئەیلول و قوتابخانەکەیەتی!.
لە کاتێکا، هەم مێژو هەم کۆمەلانی خەڵکی کوردستانیش ئەزانن، کە حکومەت و پارلەمان بەرهەمی خەباتی سەدساڵەی گەلەکەمانە، کە بە شۆڕشەکانی شێخ مەحمود و شەهیدانی 6ی ئەیلولی1930، خەبات و تێکۆشانی شاعیران و منەوەران و سادات و رۆشنبیران، کە بەر لە دروستکردنی عیراق و لە کاتی دروستکردنیا دژ بە داگیرکەری ئینگلیزی و عەرشی عیراقی بەرەنگاریان کردوە و تێکۆشاون. لە دریژەی ئەو خەباتەدا، میللەتەکەمان بە هەزاران قوربانی داوە، بۆیە ناڕەوایە و غەدرێکی گەورە لە هەمو ئەو ریکخراو و حیزب و جوڵانەوە سیاسی و چەکدرای وکلتوریانە، بە تایبەت‌یش غەدر لە حکومەتی جنوبی بە سەرۆکایەتی مەلیکی کوردستان (شیخ مەحمودی نەمر) ئەکرێ.
جا بۆ راستکردنەوەی ئەو هەڵە باوە مێژوی‌یە، کە لەسەر زاری سەرۆکی پارتی دیمۆکراتی کوردستان و بەرپرسانی ئەو حیزبە و بەشێک لە سیاسەت‌مەداران و هەندێ لە مامۆستایانی زانکۆ و ئەکادیمیستەکانەوە ئەوترێ و ئەنوسرێ، بە پێویستی ئەزانم بە رۆژ و مانگ و ساڵ بەراوردێ لە نێوان شۆڕشی ئەیلول (1961-1975) بە سەرۆکایەتی مەرحوم مستەفا بارزانی و شۆڕشی مایس، ناسراو بەشۆڕشی نوێ (1976-1991) بە سەرۆکایەتی مەرحوم مام جەلال تاڵەبانی دا بکەم. بۆ ئەوەی بزانین تەمەنی خەباتی چەکداری و ئەنجامی هەریەکەیان چیە وچەندە و دیاریی‌یان بکەین. خوێنەر بخەینە بەر سەنگی مەحەک و خۆیان بڕیار بدەن. هاوکات وەڵامی ئەو پرسیارەش بدەینەوە، کە ئاخۆ راستە شۆڕشی ئەیلول، کە بە شۆڕشی 14 ساڵەی گەلەکەمان ناسراوە، درێژترین خەباتی چەکداری‌ی باشوری کوردستانە؟
لە خوارەوە، ئەوەی تا ئێستە ئەرشیف کراوە و زانراوە، بەم جۆرەیە:
# شۆڕشی ئەیلول:
بە سەرۆکایەتی خوالێخۆش بو، مستەفا بارزانی لە رۆژی 11ی 9ی 1961 دەستی پێ کردوە. چوار ساڵ لە 1970-1974 لە گەڵ رژێمی بەعس رێکەوتنی هەبوە و بەیانی مێژویی 11ی ئازاری 1970ی تیا دەر کراوە. ئەم بەیان‌نامەیە تین و تەوژمێکی زۆری دا بە بزوتنەوەی کورد لە سەرانسەری کوردستان‌دا. چوار ساڵی بێ شەڕوشۆڕ بو. مەرحوم بارزانی پێشتر چەند جارێ لەگەڵ رژێمەکانی عیراق گفتوگۆی کردوە، لەوانە: ساڵی 1976 لەگەڵ بەعسی‌یەکان. دوای روخانی بەعسی‌ یەکان لەگەڵ موشیرعەبدولسەلام عارف لە نێوان شوباتی 1964- نیسانی 1965 کە بە پێکهاتنی (موشیر- بارزانی) ناسراوە. بەڵام لێرەدا بە تەنها رێکەوتنی 11ی ئازار، وەرئەگرین.
لە دوای تێک‌چونی رێکەوتنی ئازار لە مانگی ئازاری 1974 شەڕ لە نێوان شۆڕش و حیزبی بەعس دا، دەستی پێ کردەوە. لە پاش ساڵێک و لە ئەنجامی رێکەوتنی رژێمی بەعس و رژێمی حەمەرەزا شا، بە نێوەندگیری هەواری بۆمیەدین لە رۆژی 6ی مارتی 1975 لە جەزائیر، عیراق و ئیران رێکەوتن و شای ئیران پشتیوانی‌یەکانی لە شۆڕشی ئەیلول بڕی لە ماوەی کەمتر لە ٣ هەفتەدا بارەگای بارزانی بڕیاری بڵاوە پێ کردنی شۆڕشی دا!



ڕێکەوتنی عیراق- ئیران لە جەزائیر. 6ی ئازاری 1975
لەڕاستەوە:
سەدام حسین، جێگری سەرۆک کۆمار.
هەواری بۆمەدیەن، سەرۆکی جەزائیر.
محەمەد رەزا پەهلەوی، شای ئیران.

رێکەوتنی شا- سەدام:
ئەگەر چی ناوی کوردی نەهێنا بو، بەڵام سەودایەکی ئیرانی– عیراقی بو لەسەر بزوتنەوەی نەتەوەی‌ی کورد.
لە رۆژی 20ی مارت(*)دا بارەگای بارزانی بە بروسکەیەک، کە بۆ هەمو فەرماندەی هێزەکانی پێشمەرگەی ناردوە، فەرمانی کۆتایی هێنان بە شۆڕشی چەکداری راگەیاند. پێشمەرگە و خەڵکی سەرپشک کرد، کە ئەڕۆن بۆ ئیران یان تەسلیم بە رژێمی عیراق ئەبنەوە. لەم کارەساتەدا دەیان پێشمەرگەی دڵسۆز خۆیان کوشت و دەیان هەزار بە خۆیان و چەکەکانیانەوە تەسلیم بە بەعس بونەوە. هەزاران‌یش ئاوارەی ئیران بون.

# شۆڕشی نوێ
شۆڕشی نوێ بە سەرۆکایەتی مام جەلال لە سەرەتای مانگی 5ی 1976 دا، دەست پێ کرد. یەکەمین دەستەی چەکداری بە سەرکردایەتی نەقیبی ئەندازیار, ئیبراهیم عەزۆ بو. هەتا کۆتایی ئەو ساڵە دەیان مەفرەزەی شۆڕشی نوێ لە پاریزگاکانی سلێمانی و هەولێر ئاڵای شۆڕشی چەکدرایی‌یان لە شاخ و پێ دەشتەکانی کوردستان دا، هەڵ کرد.
ئەم شۆڕشە لەسەر کوانوی سارد و سڕ و پڕخۆڵەمێشی شۆڕشی ئەیلول، کە تیای‌دا خەڵکی کوردستان لەوپەڕی پەژارە و نائومێدی‌دا ئەژیان، بۆ بەرگریکردن لە بونی نەتەوەیی هاتە مەیدانی تێکۆشان.
شۆڕشی ئەیلول شۆڕشی هەمو خەڵکی کوردستان بو، بە تەنها یەک حیزب و یەک سەرکردە و یەک لەشکری هەبو، ناوچەیەکی ڕزگارکراوی فراوانی هەبو، نزیکەی (150) سەدوپەنجاهەزار پێشمەرگە و هێزی بەرگری میلی هەبو. بەڵام لە ماوەی کەمتر لە مانگێکا سەرکردایەتی شۆڕش، بڕیاری بڵاوەپێکردنی دا. ئەمە لە کاتێکا شۆڕشی نوێ دەستی پێ کرد، جگە لە ئیرادەی تێکۆشەرەکانی نە خاوەنی ناوچەی ڕزگارکراو بو نە چەک و تەقەمەنی و نە لەشکری هەبو. سەرەتا بە شەڕی پارتیزانی و دواتر شەپۆل شەپۆل ناوچەی ڕزگارکراوی بە شەڕ کۆنترۆڵ کرد. بو بە هێزێک کە دەستی ئەگەیشتە ناو ناوەندی شارەکانی موسڵ و کەرکوک و هەولێر و سلیمانی...
لە کۆتایی ساڵی 1983دا لەگەڵ رژێمی بەعس دەستی بە گفتوگۆکرد، لە سەرەتای مانگی دەیسەمبەر (مانگی 12)ی هەمان ساڵ‌دا، سەرکردایەتی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان، بە بروسکە هەمو مەڵبەندەکانی لە وەستانی شەڕ لەگەڵ ڕژێم ئاگادار کردوە. گفتوگۆ ساڵێکی خایاند و هیچ ئەنجامێکی نەبو.
لە رۆژی 15ی 1ی 1985دا(**) سەرکردایەتی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان بە بەیان‌نامەیەک کۆتایی گفتۆی ڕاگەیاند و شەڕی قورس و خوێناوی لە نێوان ڕژێم و یەکێتی‌دا دەستی پێ کردەوە. بەداخەوە بە پرۆسەی بەدناوی ئەنفال کۆتایی هات. بەڵام یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان پاش ئەو تیکشاندنە سەربازی‌یە، نەک هەر بڵاوەی بە شۆڕش نەکرد، بەڵکو بە ئیرادەیەکی بەهێزەوە لەسەر هەمو ئاستەکانی سیاسی، دیپلۆماسی، ریکخراوەیی و پێشمەرگەیی لەگەڵ هەلومەرجە نوێ‌یەکە خۆی گونجاند و رۆڵی سەرەکی لە راپەڕینی بەهاری 1991دا بینی.
لەم ئینفۆگرافیکەدا رۆژ و مانگ و ساڵ، لە دەست پێ کردن‌تان کۆتایی، تەمەنی هەردو شۆڕشەکە، دیاری ئەکەین (کورد ئەڵێ: گوێز بە ژمارە مایەکەی دیارە).

ئەنجام گیری:
+ بەداخەوە شۆڕشی ئەیلول بە نسکۆ و هەرەس کۆتایی هات.
+ شۆڕشی نوێ بە سەرکەوتن و ڕاپەڕین کۆتایی هات.

تێبینی:
باس لە دامەزراندنی پارتی دیمۆکراتی کورد (کوردستان) ناکەین. کە لە 16ی ئابی 1946 دا، دامەزراوە. تەنها باسی باڵاترین قۆناغی خەباتی رزگاری نیشتمانی ئەکەین, کە خەباتی چەکداری‌یە.

+ تەمەنی شۆڕشی مایس (شۆڕشی نوێ‌ی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان) بە سەرۆکایەتی مام جەلال:
شۆڕشی نوێ سەرباری ئەنفال و کیمیاباران لە 5ی 3ی 1991دا بە راپەڕین کۆتایی هات.
تێبینی:
باسی رۆژ و مانگ و ساڵی دامەزراندنی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان‌یش ناکەین، کە لە 22ی 5ی 1975(***)، دامەزراوە.
بەڵکە مێژووی دروستبونی یەکەمین دەستەی چەکداری بەسەرۆکایەتی نەقیبی ئەندازیار شەهید ئیبراهیم عەزۆمان وەک سەرەتای خەباتی پێشمەرگانەی شۆڕشی نوێ، وەرگرتوە.
ئەم بەراوردکاری‌یە بە رۆژ و مانگ و ساڵ بۆ ئەوەیە، کە چی‌تر غەدر لە مێژو نەکرێ و نەشێوێنرێ. ئێستە دەرکەوت کە شۆڕشی ئەیلول نەک درێژترین شۆڕشی چەکداری باشوری کوردستان نیە، بەڵکو تەمەنی لە 14ساڵ‌یش کەمتر بوە. ئەنجامەکەشی بەهەرەس و بڵاوەپێکردنی دەیان‌هەزار پێشمەرگە کۆتایی هات، کە تا ئەوکاتە یەکێ بو لە گەورەترین کارەساتەکانی مێژوی نوێ‌ی کورد.
بەڵام شۆڕشی مایس تەمەنی نزیکەی 15 ساڵ بوە و بە ڕاپەڕین کۆتایی هاتوە. ئەم دەسکەوتەی ئێستە، حکومەت و پارلەمان بە هەمو کەموکوڕی و ناتەواویی‌یەکانیەوە گەورەترین دەسکەوتی نەتەوەیی‌یە، لە سەر ئاستی کوردستانی گەورە.
بەری رەنج و قوربانی‌دانی خەباتی سەدساڵەی گەلەکەمانە. نەک هی حیزبێک و دوان یان بنەماڵەیەک و دوان.


(*). لە کەناری دانوبەوە بۆ خڕی ناوزەنگ، نەوشیروان مستەفا، ل31.
(**). خولانەوە لە بازنەدا، نەوشیروان مستەفا، ل84.
(***) لە کەناری دانوبەوە بۆ خڕی ناوزەنگ، نەوشیروان مستەفا، ل71.