محەمەد حسەین
بەرزبوونەوەی بەردەوامی نرخی نەوت گەلێک پرسیاری وروژاندووە لەسەر ئاسۆ و ئاڵانگاریەکانی ئابوری عێراق و کوردستانیش. هەندێک کەس وەک سەرتای دەرچوون لە قەیرانە داراییەکەی ٧ ساڵی رابردوو دەیبینن. هەیشە وەک هۆکاری درێژبوونەوەی گرژی و ئاڵۆزیەکانی نێوان بەغداو هەرێم و ئینجا سەختبوونەوەی ئەو ململانێی ئەمڕۆ هەیە لە بەغداد لەسەر پێکهێنانی حکومەتی ئایندە؛ چونکە نەوتی گران کێکەکەی دەسەڵات چەورو شیرین تر دەکات و هێزە رکابەرەکانیش چڵێستر.
،،
بەڵام ئەوەی کە کاریگەریەکانی ئەم بەرزبوونەوەی نرخی نەوتە رەنگرێژ دەکات چەند فاکتەرێکی ترە کە بەلای زۆرەوە وابەستەی مامەڵەو رفتاری سیاسیەکانی بەغداو هەولێرە، نەک ئەوەی لێکەوتەو دەرەنجامێکی حەتمی بن.
بەگشتی کاریگەریەکانی گرانبوونی نەوتی خاو دەکرێت لەبەرژەوەندی خەڵک و چاکسازی ئابوری و سیاسی بێت، وەک چۆن دەکرێت لە دژی-شیان بێت. پرسیاری ئەوەی کە لە بەرژەوەندی کێیەو بۆ کێش خراپە هەردیسان وەڵامی جیاجیا بە دوای خۆیدا دەهێنێت چونکە هەندێک جار ئەوی بۆ چینە دەسەڵاتدارەکەی هەولێر و بەغدا گونجاوو راستە بۆ زۆرینەی خەڵک بەزیانە.
دەرەنجامە چاوەڕوانکراوە باشەکانی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت دەکرێت لەم خاڵانەدا ببینرێن:
١- داهاتی گشتی هەردوو حکومەتی هەرێم و بەغدا زیاد دەکات، ئەمەش کۆتایی بەو قەیرانە داراییە دێنێت کە لە سالی ٢٠١٤ەوە دەستی پێکردووە.
٢- هەردوو حکومەت توانای پارەدارکردنی پرۆژەکانی وەبەرهێنانیان زیاد دەکات و پارەی زیاتر دەخەنە بازاڕەوە. ئەمەش بەشێوەیەکی راستەوخۆ چالاکیە ئابوریەکانی کەرتی تایبەت دەبوژێنێتەوە، بەتایبەتی لە کەرتەکانی خزمەتگوزاری و خانوبەرەدا.
٣- بە گشتی پارەیەکی زیاتر دێتە عێراقەوە لەبەرامبەر هەناردەکانی نەوتی خاوی (کە زیاتر لە ٩٨%ی هەموو هەناردەکانی وڵاتە)، ئەمەش متمانەو بەهای دیناری عێراقی زیاتر دەکات و تەرازووەی بازرگانی پۆزەتیڤ دەکات. هاوکات کۆی گشتی بەرهەمی ناوخۆی و گەشەی ئابوری وڵاتەکە زیاتر دەکات.
دەرەنجامە چاوەڕوانکراوە خراپەکانی بەرزبونەوەی نرخی نەوت:
١- بەرزبوونەوەی نرخی نەوت ئەو پاڵنەرو ویستە سیاسیە لاواز دەکات کە بۆ چاکسازی ئابوری و سیاسی هەیە، هەم لە بەغدا و هەم لە هەولێریش. چاکسازی ئابوری زۆر قورسەو بە ئازارە. هەمیشە دەبێت لە ژێر فشاردا بکرێت. کە نەوت گران دەبێت ئەو فشارە داراییە نامێنێت کە بۆ چاکسازی پێویستە. ئەگەر چی هەبوونی داهاتی نەوت دەکرێت یارمەتیدەرێکی باش بێت بۆ چاکسازی و برەوپێدانی کەرتی تایبەت، مێژووی ٥٠ ساڵی رابردوو ئەوەمان پێ دەڵێت کە هەرکات نرخی نەوت بەرزبووبێتەوە قەبارەی خەرجیەکانی بەگەڕخستنی حکومەت زیادیکردووە، حیزب و سەرکردە باڵادەستەکان لەبەر هۆکاری سیاسی خەڵکی زیاتریان دامەزراندووە لە کەرتی گشتیدا، بڕی گەندەڵی و بە کارهێنانی سامانی گشتی بۆ فراوانکردنی نفوزی سیاسیە دەسەڵاتدارەکان زیاتر بووە.
٢- لە روی سەقامگیری سیاسیەوە، داهاتی نەوت یارمەتیدەرەوە بۆ ئەوەی ئارامیەکی رێژەیی کورتماوە دابین بکرێت، بەڵام هەمیشە هۆکاری ململانێی نێوان دەستەبژێرە حوکمڕانەکەیە؛ هەربۆیە ئەگەری شەڕو ململانێ لەسەر پارەو ماڵی گشتی زیاد دەکات وەک ئەوەی ئەمڕۆ لە نێوان سەرکردەکانی یەکێتی، پارتی، حیزبی دەعوەو هەندێک لە حیزبە عێراقیەکانی تریش هەیە.
،،
پارەی نەوت وادەکات، ئەو سیاسیانەی داهاتی گشتی و دەزگاکانی حوکمڕانی کۆنترۆڵ دەکەن نفوزی سیاسیش بۆ خۆیان مسۆگەربکەن، لێرەوە ئیتر هەڵپەی کۆنترۆڵکرنی داهاتی نەوت و خەزێنەکانی حکومەت دەبێتە ستراتیژی سیاسیە حوکمڕانەکان.
٣- گرانبوونی نرخی نەوت دەرفەتی درێژکردنەوەی ئەم رژێمە ئابوریە کرێخۆری (Rentierism)ەی ئێستای هەولێرو بەغدا زیاتر دەکات. ئەم رژێمە (کە توشی بنبەست و شکستێکی فرە ڕەهەند بووە) بە پاڵپشتی داهاتە زیادبووەکەی نەوت دەتوانێت تا ماوەیەکی تریش بەردەوام بێت چونکە خواستی چینە دەسەڵاتدارەکانی بەغداو هەولێریشی لەسەرە. ئەم مۆدێلە ئابوریە رۆژ لە دوای رۆژ چینی ناوەڕاستمان بۆ بچوک دەکاتەوە و ژمارەی هەژارەکانیش گەورەتر. لە بەرامبەردا کەمینەیەکی زۆر بچوکی کردۆتە ملیۆنێر، لەوانەی کە بەشێکن لە بنەماڵە دەسەلاتدارەکان یان شاگرد و شەریکی بازرگانیانن. بەپێی دوایین ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراق رێژەی هەژاری لە ولاتدا دابەزیوە بۆ ٢٧%ە (لە ٣١% ی ساڵی پارەوە)، ئەمەش دەری دەخات کە نزیکەی ١١ ملیۆن کەس لە خوار هێڵی هەژارییەوەن.
زۆربەی توێژینەوەو پێشبینیەکانی ئەم دواییانە ئاماژە بەوەدەکەن کە تا سەرەتای بەهاری ساڵی داهاتوو، نەوتی خاو دەگاتە ١٠٠ دۆلار بۆ هەر یەک بەرمیل. زۆر گرنگە ئەو داهاتە زیادەی کە بەهۆی گرانبوونی نەوتەوە دەگاتەوە هەولێرو بەغدا لە پرۆژە ژێرخانیەکاندا خەرج بکرێت و قەرزە گشتیەکانی پێ بدرێتەوە، نەک خەڵکی زیاتری پێ دابمەزرێندرێت لە کەرتی حکومەت و لە ناو هێزە سەربازی و ئەمنیەکاندا.