لەسەروبەندی دەستبەکاربوونی (مەسعود پزیشکیان) وەک نۆیەمین سەرۆککۆماری ئەو وڵاتە
کۆماری ئیسلامی ئێران یەکێکە لە وڵاتە گرنگەکانی جیهان بەگشتی و خۆرئاوای ئاسیاو خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی، بە ١٧هەمین وڵات لەڕووی ڕووبەر و ژمارەی دانیشتووان و ١٣هەمین وڵاتی جیهان لە ڕیزبەندی هێزی سەربازی دادەنرێت، جگە لەوەش وڵاتی سەرەکی و دەمڕاست و خاوەن بڕیاری مەزهەبی شیعەکانی جیهانە کە لە ٪١٥ی سەرجەمی موسڵمانانی جیهان پێکدەهێنن.
ئەم وڵاتە وەکو هێزێکی کاریگەر لە ناوچەکە پشکێکی گەورەی هەیە لە یەکلاکردنەوەی کێشە و ئاڵۆزییەکان و سێبەری دەسەڵاتیشی ڕووبەرێکی فراوانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گشتی و خۆراوای ئاسیا بە تایبەتی داپۆشیوە.
دەسەڵاتی ئێستای ئێران لەسەر تەخت و پاشماوەی ئیمپراتۆرەکانی ( مادد ، هاخامەنشینی ، ئەشکانی ، ساسانی ، سەفەوی ، ئەفشاری ، زەندی ، قاجاری و شانشینی پەهلەوی ) دانیشتووە و خاوەن مێژوویەکی دێرین و کلتوورێکی ناسراویشە، جگەلەوەش یەکێکە لە وڵاتە ناودارەکانی جیهان لە یەدەگی نەوت و گازی سروشتیدا، لەو ڕوەوە لە ڕیزبەندی سێیەمدایە لە ناو وڵاتانی جیهاندا، هاوکات خاوەن ئابووریەکی پشتبەخۆبەستووی بەهێزە، هەر بۆیەش خاوەن پێگەیەکی گرنگ و حیساب بۆ کراوە، ئەمەش وایکردووە ڕۆڵ و پێگەی لە جیهان بە گشتی و ناوچەکەدا بە تایبەتی جێگای بایەخ بێت.
بێگومان ئەمە لەڕابردوو ئێستاشدا لەسەر ئەو وڵاتانەی خۆرئاوای ئاسیا ڕەنگیداوەتەوە کە تووشی کێشەی سیاسی و سەربازی بوون، یان حکومەتەکانیان ڕووخاوەو دەسەڵاتەکانیان گۆڕاوە، بە تایبەتیش ئەو وڵاتانەی کە بەشێک، یان زۆرینەی دانیشتوانەکەیان شیعە مەزهەبن.
عێراق یەکێکە لەو وڵاتانەی دراوسێی ئێران کە بە نزیکەی ١٦٠٠ کیلۆمەتر هاوسنوورە لەگەڵیدا، کلتوور و مێژووی هاوبەشیان هەیە و لە ڕابردووشدا شەڕی ٨ساڵەی نێوانیان گرنگی پێگەی ئەم دوو وڵاتەی بەرامبەر یەکتر بایەخدارتر کردووە لەهەر وڵاتێکیتری دراوسێیان.
لەڕووی مەزهەبیشەوە لەبەر ئەوەی دانیشتووانی عێراق زیاتر لە ٪٦٠یان موسڵمانی شیعە مەزهەبن، وەگەورەترین دەسەڵاتی مەزهەبی شیعەکانی جیهانیش لە عێراقەو ئیمامی عەلی و حسێن ی کوڕی و زۆرێک لە ئیمامەکانی تری شیعە لە عێراق بەخاک سپێردراون ئەمەش وایکردووە لە ڕووی مەزهەبیەوە عێراق گرنگییەکی بەرچاوی هەبێت لای ئێرانیەکان.
لە ڕووی ئابووریشەوە پەیوەندییەکی بەهێزی بازرگانی لەنێوان هەردوو وڵاتدا هەیە بە جۆرێک قەبارەی بازرگانی نێوانیان ساڵانە زیاترە لە ١٢ملیار دۆلار، لەم نێوەدا پشکی هەرێمی کوردستانیش لە بواری بازرگانی لەگەڵ ئەم وڵاتەدا زیاترە لە ٦ملیار دۆلاری ساڵانە، ساڵانەش لە کاتی بۆنە و ڕێوڕەسمە دینییەکاندا نزیکەی ٤-٣ملیۆن هاوڵاتیی ئێرانی شیعەمەزهەب سەردانی عێراق دەکەن، بەجۆرێک مانگانە بۆ هەمان مەبەست نزیکەی ٤٠ هەزار کەس دێنە نەجەف و کەربەلا.
لە دوای ساڵی ٢٠٠٣وە دیمەنی سیاسی و ئەمنی لە عێراق بە شێوەیەکی بەرچاو گۆڕاوە، ئەم وڵاتە بۆتە شوێنی یەکلاکردنەوەی ململانێی وڵاتانی دەرەکی، بە تایبەتیش ئەمریکا و ئێران.
ئێران بە هۆکاری دراوسێیەتی لەلایەک وزۆرینەی هاومەزهەبی شیعە لەلایەکی تر و بوونی ڕێکخراوە سەربازییەکانی عێراق کە سەر بە ئێرانن لە لایەکی دیکەوە زەمینەیەکی لەباری خۆشکردووە بۆئەوەی دەسەڵاتی ئێران بۆ یەکلاکردنەوەی پرسە سیاسی و تەنانەت بەڕێوەبردنەکانیش لە عێراقدا پشکی شێری بەر بکەوێت.
کۆماری ئیسلامی ئێران لە ڕێگەی هاوپەیمانە شیعەکانیەوە توانیویەتی کۆنترۆڵی عێراق بکات بە بەکارهێنانی چەندین ستراتیژ کە گرنگترینیان ئەمانەن:
یەکەم: گەیاندنی سیاسەتمەدارە شیعە هاوپەیمانەکانی بە کورسی دەسەڵات و ناوەندەکانی دروستکردنی بڕیار و پشتیوانی کردنیان بۆ مانەوەیان لە دەسەڵات.
دووەم: بەگەڕخستنی ئەزموونی میللی-سەربازی : کە لەدروستکردنی هێزە چەکدارەکاندا بەرجەستە بووە بە تایبەتی ئەوانەی لە ژێر چەتری هێزەکانی (حەشدی شەعبی)دا کۆکراونەتەوە بۆ بەرگریکردن لەخاکی عێراق لەلایەک ، وە کراونەتە سەربازانێک کە بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ بەرگری لە ئاسایشی ئێران بکەن لەلایەکیتر.
سێیەم: پەلهاویشتن بۆ ناو پێکهاتەی کۆمەڵگەی عێراق بە بەکارهێنانی چەندین ڕێگەو میکانیزمی دینی، مەزهەبی، ئابووری و کۆمەڵایەتی
ڕەهەندە سەرەکییەکانی پێگەی ئێران لەعێراق:
یەکەم: ڕەهەندی سیاسی
یەکەمین هەنگاوی فراوانبوونی ڕۆڵی سیاسیی ئێران لە عێراقدا لە پشتیوانیکردنی حکومەتە شیعە یەک لەدوای یەکەکان بەرجەستەبووە، کە ویلایەتەیەکگرتووەکانی ئەمریکا بەسەرشانۆی سیاسی عێراقدا سەپاندوویەتی، لەگەڵ درکپێکردنی دەسەڵاتدارانی ئێران بەوەی کە هێشتا ئەم ئەزموونە پێنەگەیشتووەو پێویستە زەمینە بۆ هاوپەیمانە شیعەکانی تاران خۆش بکرێت تا بگەنە ترۆپکی دەسەڵاتی سیاسی عێراق بۆ ئەوەی ئێران لە بەدیهێنانی ئەم ئامانجە سیاسیانەدا سەرکەوتوو بێت.
دووەم: ڕەهەندی دینی
لە بابەتە دینی و مەزهەییەکاندا ئێران توانیویەتی بە ئاسانی پێگەی خۆی بەهێز بکات و دەستی گرتووە بە سەر چین و توێژێکی بەرفراوانی گەلی عێراق لە ژێر ناوی هاومەزهەبیدا کە زیاترن لەنیوەی دانیشتوانی وڵاتەکە ، واتە ئێران ڕۆڵێکی دینی کارای هەیە لە جووڵاندنی پرسە سیاسییەکانی عێراق لە ڕێگەی بەگەڕخستنی ئەو فتوا دینیانەی کە پیاوانی ئایینی دەریاندەکەن.
شیعەکانی سەر بە ئێران ڕێژەیەکی گەورە پێکدەهێنن و دەتوانن پێگەیەکی جەماوەری بنکە فراوان بن کەپشتیوانی بۆ ئاراستە و سیاسەتەکانی ئێران درووست بکەن بە بیانووی یەک مەزهەبی و پێویستی پابەندبوونی شیعەکان بە بەرنامەی ( ویلایەتی فەقییە ) پاڵپشت بەو لێکدانەوە دینیانەی کە تاران لە ڕووی سیاسییەوە بە کاریان دەهێنێت بۆ دروستکردنی کاریگەرێتی دینی ( مەزهەبی - ئایدیۆلۆژی )، لە کاتێکدا هێندە گرنگی نادات بە کاریگەری ئەوانەی لەگەڵ ئەو جۆرەدا کۆکنین.
سێیەم : ڕەهەندی ئابووری
ئەم ڕەهەندە خۆی دەبینێتەوە لە پەلهاویشتنی ئێران لەناو کەرت و جومگە ئابوورییەکانی وەک ( پیشەسازی، وەبەرهێنان، گەشتیاری دینی، بازرگانی ) وە کارئاسانی کردن و پێدانی فیزاو مافی مانەوە(ئیقامە) بە بازرگانان و
وەبەرهێنەرانی ئێرانی و پڕکردنی بازاڕەکانی عێراق بە شمەک و کاڵای ئێرانی هەرزان، بۆ ئەوەی بتوانێت ببێتە هاوبەشێکی بازرگانی سەرەکی و یەکێک لە گەورەترین دەوڵەتانی وەبەرهێن لە عێراق بەم شێوەیەش لە ئێستادا
قەبارەی وەبەرهێنانی ئێران لە عێراقدا گەیشتووەتە سەرووی ١٢ملیار دۆلار.
چوارەم: ڕەهەندی ئەمنی و سەربازی
ئەوانەی ئاگاداری کاروبارەکانی عێراق بن لایان شاراوە نییە کە ئێران خاوەنی پێگەیەکی سەربازیشە لە عێراق، جگە لە ناردنی ڕاوێژکاران و ڕاهێنەرە سەربازییەکانی بۆ پاراستنی گیانی سەردانکاران بۆ مەزارگە شیعیەکان و
پشتیوانی کردنی هاوپەیمانەکانی (حیزبە سیاسییەکان، هێزە چەکدارەکان )ی سەر بە ئێران کە ئێستا ژمارەیان دەگاتە ٣٠گرووپی چەکدار و لە ژێر بەیداخی حەشدی شەعبیدا کار دەکەن
پێنجەم: ڕەهەندی کلتوری و فێرکاری
چەندین گرووپ و لایەنی ئێرانی کار دەکەن بۆ هاوکاریکردنی دارایی ناوەندەکانی توێژینەوە و پەیمانگاو دام و دەزگاکانی ڕاگەیاندن بەمەبەستی ڕاکێشانی کەسایەتیە شیعیە کاراو ناسراوەکانی کۆمەڵگای عێراق بۆ ئەوەی لایەنگریی ئەجێندا و سیاسەتەکانی ئێران بکەن، جگە لە پێدانی کورسی خوێندن بە خوێندکارانی عێراقی لە زانکۆکانی تاران و شارەکانی تری ئەو وڵاتە.
شەشەم: ڕەهەندی کۆمەڵایەتی
یەکێکی تر لە سیماکانی فراوانبوونی دەسەڵاتی ئێران بۆناو کۆمەڵگای عێراقی بریتیە لە کاریگەری نواندن لەسەر توێژی گەنجان تا ببنە ئەندام لە ڕیزی هێزە چەکدارەکانی سەر بە ئێران و نوێنەرایەتی هێڵەکانی پێشەوەی
بەرگریکردن و ئایدۆژیاکەی بکەن بۆیە گەنجانی شیعە دەچنە ناو ڕیزەکانی ئەو هێزە چەکدارانە و بەشی هەرە زۆریان پابەندبوونیان بەو باڵە سەربازیانەوە دووپات دەکەنەوە کە باوەڕیان بە ویلایەتی فەقییە هەیە و شوێنکەوتووی فەتوای (جیهادی کەفائین) کە لەسەر بنەمای ئەو فەتوایە هێزەکانی حەشدی شەعبی لە عێراق دادەمەزرێن.
کۆماری ئیسلامی ئێران لە کاتی قەیرانە سیاسییەکان و ململانێ حیزبیەکانی نێوان لایەنە شیعیەکاندا ڕۆڵی نێوەندگیری سیاسی دەگێڕێت بە تایبەتی لە کاتی ڕوودانی ناکۆکی و جیابوونەوەی نێوان حیزبەکان و هێزە چەکدارەکان.
بۆیە حکوومەتی تاران هەمیشە هەوڵی بێوچان دەدات بۆ ئەوەی ڕەوت و هێزە سیاسییە شیعەکان بە یەک پارچەی و یەکڕیزی بمێننەوە، ئەمەش پشکی هەموو ئەم هێزانە لە دام و دەزگاکانی دەوڵەتی عێراقدا مسۆگەر دەکات، ئامانجی سەرەکیشی ئەوەیە ڕووبەڕوو بونەوەی سیاسی بەهێز ڕوونەدات هەموو ئەو دەستکەوتانە لەناو بەرێت کە ئێران لە پرۆسەی سیاسیی عێراق لە دوای ساڵی ٢٠٠٣وە بەدەستیهێناوەبێگومان هەموو حیزبە سیاسیە شیعەکانی عێراق زۆر پێویستیان بە پشتیوانی و هاوکاریی ئێران هەیە چونکە ئەگەر ڕوویان لێ وەربگێڕێت هیچ کامیان ناتوانن پارێزگاری لە پێگەی خۆیان بکەن لەسەر گۆڕەپانی سیاسی عێراق.
لە عێراقدا ژمارەیەک مەرجەعیەت و ڕەوتی جیاجیا کۆنترۆڵی شەقامیان کردووە گرنگترینیان:
مەرجەعیەتی عەلی سیستانی، ڕەوتی سەدر بە سەرکردایەتی موقتەدا سەدر، گرووپی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی بەڕێبەرایەتی عەممارحەکیم، بە پلەیەکی نزمتریش حیزبی دەعوە بەلقە جیاجیاکانیەوە، ڕەوتێکی تریش هەیە کە ئێران لەناو شارە شیعیەکان بە بێ دەنگی و دوور لە ڕاگەیاندنەکان پشتیوانی دەکات ئەویش ڕەوتی مەرجەعی (ئەلمودەڕیسی)یە کەبە
( ڕێکخراوی کاری ئیسلامی ) ناسراوە، ئەو ڕێکخراوە لەوانیتر بەهێزتر و ڕێکخراوترە و خاوەنی شەرعیەتێکی ئاینیشە، ئەمەش وای لێدەکات شایستەی ئەوە بێت ببێتە مەرجەعیەتێکی ئاینی بەهێز و پشتیوانیکراو لە لایەن کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە.
پێگە و دەسەڵاتەکانی ئێران لە عێراقدا بە تەنها لە هێزی ئێرانەوە هەڵنەقوڵاوە بەڵکوو دەرئەنجامی ئەو بارودۆخە ئاڵۆز و گۆڕانکارییە ناوخۆیانەی عێراق و کۆی گۆڕانکارییە هەرێمی و نێودەوڵەتیەکانە کە ئێران وەک کارتێکی فشار کەڵکی لێوەرگرتووە و بەکاری دەهێنێت بۆ قایمکردنی شوێنپێی خۆی لەم وڵاتەدا .
لە ڕاستیدا ڕێگرتن لە سەپاندنی هەژموونی سیاسی ئەمریکا لە عێراق یەکێکە لە ڕەهەندە سراتیژییەکانی سیاسەتی ئێران و بەردەوام هەوڵی بۆ دەدات کە ڕێگەی زەمینەسازی بۆ سەپاندنی هەژموونی خۆی و فراوانخوازی کردن بە
هاوکاری و یارمەتی هێزە سیاسییەکان و گرووپ و تاقمە هاوپەیمانە شیعەکان لە عێراقدا.
-لە ڕاپۆرتێکدا کە گۆڤاری the atlanticی ئەمریکی بڵاوی کردووەتەوە بە گرنگییەوە تیشکی خستووەتە سەر گەشەسەندنی ڕۆڵ و پێگەی ئێران لە عێراق، نەک بە تەنها لە ڕووی ئایدۆلۆژی و مەزهەبیەوە بەڵکو لەسەر ئاستی
سیاسی و ئاسایشیش ،لەو ڕاپۆرتەدا پرسیاری ئەوە کراوە کە ئایا عێراق بە شێوەیەکی کرداری دەتوانێت لە ڕێگەی گرتنەبەری چەند سیناریۆیەکەوە دەستبەرداری تەوەری ئێران ببێت کە دیارترینیان پەیوەستە بە ئەگەری لاوازکردنی پێگەو کاریگەریەتی مەرجەعی باڵای شیعەکان ئایەتوڵا عەلی سیستانی؟
گۆڤارەکە پێیوایە ئێران ماوەیەکی زۆرە هەوڵدەدات لە پێناو قایمکردنی شوێنپێی خۆی لەناو عێراق لە ڕێگەی دەروازەی ئایدیۆلۆژی (عەقائیدی) و مەرجەعە دینیەکانی نەجەف، پاشان لە ڕێگەی دروستکردنی چەندین هێزی سەربازی لەناو پێکهاتەی کۆمەڵگەی شیعەی عێراقدا توانیویەتی بێتە ناو کایەی سیاسی و ڕۆڵی بەرچاوی هەبێت لە دیاریکردنی نەخشەی سیاسی لەدوای ڕووخاندنی ڕژێمی سەدام حسێن لە ساڵی ٢٠٠٣
لە کۆتاییدا دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی کە کۆماری ئیسلامی ئێران یەکێکە لە وڵاتە بەهێز و خاوەن پێگەکانی جیهان بە گشتی و خۆڕهەڵاتی ناوەڕاست بە تایبەتی، ئەم وڵاتە ڕۆڵێکی بەرچاوی هەیە بۆ بەشداریکردن لە بەڕێوەبردنی
دەسەڵاتی سیاسی و تەنانەت سەربازی و زۆر لایەنی تری وڵاتانی وەک سووریا و لوبنان و فەڵەستین و عێراق یەمەن وهتد.
بۆیە ناتوانرێت بە ئاسانی ڕۆڵ و پێگەی لە ناوچەکە و لەسەر ئاستی جیهانیشدا لاواز و بێتوانا بکرێت یان بایەخی پێنەدرێت، بەردەوام بۆ یەکلاکردنەوەی پرسە هەستیارەکانی ئەم وڵاتانەو لە ناویشیاندا عێراق بە تایبەتی،وە هەرێمی کوردستانیش وەک بەشیک لە عێراق و دراوسێیەکی ستراتیجی وڵاتی ئێران لەباکووری ڕۆژئاوایەوە ئەبێت تەقە لە دەرگای دەسەڵاتی تاران بدات و سیاسەت و بڕیارەکانی ئەو نوقتەی کۆتایی بخاتە سەر نوسراوی پرسە چارەنوس سازەکانی.
ئەمەش لەماوەی ڕابردو لەسەردانی نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستاندا بینیمان کە چۆن کاریگەری لەسەر بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی عێراق و درێژکردنەوەی تەمەنی کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکان لە پەرلەمانی عێراق بۆ ماوەی شەش مانگ و دواخستنی وادەی هەڵبژاردنەکانی هەرێم و زۆر پرسی دیکەشدا ڕەنگی دایەوەو بۆ ئایندەش دەرئەنجامی تری دەبێت.
دەستبەکاربوونی مەسعود پزیشکیان وەک نۆیەمین سەرکۆماری ئەو وڵاتە و کابینەی حکومەتەکەی لە داهاتوودا ئەوە دەردەخات کە ئایا ڕۆڵ و سیاسەتەکانی ئێران لە عێراق و وڵاتانی ناوچەکە وەکوو خۆیان دەمێننەوە یان گۆڕانیان بەسەردا دێت ؟
توێژینەوەی: کاوە ڕەشید کاکی – ماستەر لە جوگرافیای دانیشتوان