كیونێت چییەو بۆچی لیژنەی باڵای فتوا حەرامیكرد؟

لەپاش دەركردنی فەتوای حەرامكردنی ( وەن كۆیین)، لیژنەی باڵای فتوای هەرێمی كوردستان، فتوای حەرامكردنی ( كیونێت) یشی دەركرد.

 

لیژنەی فتوا، فتواكەی پێشوویان هەڵپەسارد

فتواكەی لیژنەی باڵای فەتوای هەرێمی كوردستان كە لە بەرواری 12 – 8 – 2018دا دەرچووە، دوای ئەوە دێت كە پارساڵ بە 17 مەرج كاركردنیان لە كیونێت دا ڕێگە پێدابوو، بەڵام وەكو لە فتواكەیاندا هاتووە، لەبەر ئەوەی كۆمپانیای كیونێت هەندێك لەو مەرجانەی جێبەجێنەكردووە، بۆیە ئەوان فەتوای پێشوویان هەڵپەساردووەو مامەڵەكردن لەگەڵ كۆمپانیای كیونێت بەدروست نازانن.

بە پێی ناوەرۆكی فەتواكەی لیژنەی باڵای فەتوای هەرێم، ئەوان پاش ئەوەی بۆیان ڕوون بووەتەوە كە كۆمپانیاكە هەندێك لە مەرجەكانی ئەوانی جێبەجێنەكردووە كە لە 17 خاڵدا خستبوویانە ڕوو، بەتایبەت لە مامەڵەكردن بە زێڕو وەرگرتنی ڕسوومات‌و تەحاویل لە مامەڵەكانداو نا بەرامبەربوونی نرخی ئەو كاڵایانەی كە كۆمپانیا بە بەشداربووی دەفرۆشێت، لەگەڵ نرخی بازاڕدا.

 

كیونێت چییەو بە چ سیستمێك كار دەكات؟

كیونێت، كۆمپانیایەكی فرۆشتنی ڕاستەوخۆیەو لە ڕێگەی ئۆنلاینەوە كاری بازرگانی دەكات، بنكەی سەرەكی لە شاری ( هۆنگ كۆنگە)، پەیڕەوی لە بازاڕی فرە ئاستی دەكات، ڤیجای ئەسواران لە لە ساڵی 1998 دایمەزراندووە، كیونێت سپۆنسەری یانەی ناوداری جیهانی مانچستەر سیتی ئینگلیزییە.
بە وتەی ئەوانەی سەرپەرشتی دەكەن، چوارەمین كۆمپانیای دەوڵەمەندی جیهانی ئۆنلاینەو ۱٨۰ ملیۆن دۆلار سەرمایەكەیەتی‌و دەیان ملیۆن بەشداربوویان هەیە‌و لەڕێی " لیدەر"، واتە سەركردە پێگەشتووە هەڵكەوتوەكانیاوە بە وتارو سیمینارو "پرێزنت" واتە پێشكەشكردن، گەشەی كردووەو لە سەدان وڵاتدا بڵاوبووەتەوەو ئێستا لە هەرێمی كوردستاندا نزیكەی 4000كەس لە كۆمپانیای كیونێت دا بەشدارن.

بەپێی سیستمی كۆمپانیای كیونێت، مافی بەشداربوون، پەیوەستە بە كڕینی یەكێك لەو شمەك‌و كاڵایانەی كە لە ماڵپەڕی كۆمپانیاكەدا خراوەتە ڕوو، بۆ ئەوەی كەسێك ببێتە بەشدار لە سیستمی كۆمپانیاكەدا دەبێت یەكێك لەو كاڵاو شمەكانە بكڕێت.

لەدوای كڕینی كاڵایەكیش، كۆمپانیا دووباڵی لای ڕاست‌و چەپ، دەبەخشێت بە بەشداربوو، بەشداربووی نوێ بەئامانجی ئەوەی لە كۆمپانیا قازانجێ وەرگرێ، دەبێت قەناعەت بە دوو كەس بهێنێ، تا ئەوانیش بەشداری لە كیونێت دا بكەن‌و كاڵای كۆمپانیاكە بكڕن، بە هاتنی ئەو دوو كەسەش، ڕاستەوخۆ دەچنە ژێر باڵی ڕاست‌و چەپی ئەمەوەو بۆ ئەوەشی بەشداربوو قازان لە كۆمپانیا وەرگرێت، دەبێت هەردوو باڵی ڕاست‌و چەپی بە هاوسەنگی زیاد بكەن.
بەپێی ئەو سیستمەش، هەتا ژمارەی بەشداربوو زیاد بكات، ئەوانەی كە لەسەرەوەی هەڕەمەكەوەن زۆرترو زیاتر قازانج دەكەن.

 

سیستمی باڵكاری، یەكێك لە هۆكارەكانی حەرامكردنی

جیا لە فتواكەی لیژنەی باڵای فتوا، دكتۆر مەحمود زمناكۆیی، مامۆستای ئایینی‌و پڕۆفیسۆری یاریدەدەر لە زانكۆی سەڵاحەدین، ئەو سیستمی باڵكارییە بە یەكێك لە هۆكارەكانی حەرامبوونی كاركردن لە كیونێت دا دا دەنێت‌و دەڵێت:" سیستەمی بازاڕگەری هەرەمی غەرەرو ناڕوونی تێدایە، غەرەریش بریتییە لەو مامەڵەیەی پاشەڕۆژو سەرئەنجامی نادیارە، چونكە بەشداربوو پارە دەدات بە كۆمپانیا، بە هیوای دەستخستنی ئەو بڕە پارە زۆرەی كە وەك قازانج‌و عومولە وەریدەگرێ لە فڕۆشتنەوەی كاڵا بەو كەسانەی كە دەكەونە ژێر باڵی، ئەمەش بەو مەرجە دێتەدی كە بتوانێ خەڵكی تر رازی بكات بە كڕینی كاڵاو بەشداریكردن لەو سیستەمەو هەروەها پارێزگاری بكات لە هاوسەنگی باڵی ڕاست و چەپ، ئەمانەش هەموو مەجهول و نادیارن، لە وانەیە بێتەدی‌و لەوانەشە نەیەتەدی، ئەمەش غەرەرەو حەرامە، وەك چۆن كڕینی بێچوو لە ناو سكی دایكی‌و ماسی لە ناو ئاو و باڵندە لەئاسمان حەرامە، چونكە، غەرەرەو دیار نییە".

 

 فتوای یەكەم بوویە خێر بۆ كیونێت

فتوای یەكەمی، لیژنەی باڵای فەتوای هەرێم، تا ئاستێكی زۆر بوویە خێر بۆ كۆمپانیای كیونێت‌و پاڵپشت بەو فتوایە لیدەرو كەسانی پێشكەوتووی كیونێت، سەدان كەسیان ڕاكێشایە ناو كیونێت‌و كرانە بەشداربووی كۆمپانیاكە.

ئەوان، بەشداران‌و لیدەرو بازرگانانی كۆمپانیای كیونێت، كە فتوای یەكەمی لیژنەی باڵای فتوا خۆشحاڵیكردن‌و بوویە مایەی خێر بۆیان، زۆر بە توندی دژی فتوای دووەمی لیژنەی باڵا وەستاونەتەوەو وەكو بەشدارانیان دەڵێن هیچ شتێك ڕایان ناوەستێنێت، تەنانەت دەشڵێن، فتواكە نەك هەر زیان بەكارە بازرگانییەكانی كۆمپانیای كیونێت ناگەیەنێت، بەڵكو بووەتە ڕێكلامێكیش بۆ كۆمپانیاكە.

خێڵان شێخ لەنگەری، كە لە كۆمپانیای كیونێت دا پلەی "هۆم ئۆفس لیدەر"ە، بە "دیبلۆماتیك مەگەزین"ی وت كە یەكێتی زانایان‌و لیژنەی فتوا زانیاری تەواویان لە كاری كیونێت دا نییە، بۆیە ئەو فتوایەیان دەركردووە، ئەو دەڵێت:" كاری نیتۆرك ماركێتینگ سیفاتێكی سەیری هەیە، لە سەرەتای دەستپێكردندا وا دەزانی فێڵت لێكراوەو ڕەنگە خۆشت بە گێل بزانی كە چۆن وات كردووە، بەڵام وردە وردە قوڵ بوونەوە لەناو كارەكەدا بۆت دەردەكەوێت كە تۆ لەناو ئیشێكی زۆر گەورەدایت‌و ئەسەف بۆ ئەو تەمەنە ئەخوازیت كە لە دەرەوەی كیونێت بە فیڕۆت داوە، بۆیە، دەمەوێ بڵێم بەڵێ یەكێتی زانایان زانیاری تەواویان نییە لە كاری نیتۆركدا، چونكە خۆیان بەشدار نین‌و ناتوانن لەم كارە تێبگەن، هەروەها زۆرێك لە بنەما شەرعییەكانی تایبەت بە بازاڕكردن لە ئیسلامدا، پێوویستیان بە خوێندنەوەی زیارترو كەسانی شارەزای وەك پ.د.مستەفا زەڵمی هەیە، كە دامەزرێنەری لیژنەی فتوایە لە كوردستان".

خێڵان، دەربارەی فتواكە زۆرتر دەدوێت‌و دەڵێت:" فتواكە پەلە پڕوزەیی پێوە دیارە، وەك ئەوەیە كەسێك لەبەر دەرگا چاوەڕێتبكات‌و تۆش بە پەلە بتەوێ خۆت بگۆڕی، كاتێك ئەچیتە بەردەمی سەیرەكەی لایەكی كراسەكەت نەكردۆتە ناو پانتۆڵەكەتەوە، ساڵی پار، دوای چوار مانگ و نیو تا پێنج مانگ لێكۆڵینەوەو قسەكردن لەگەڵ زۆرێك لە لیدەر و نوێنەرە سەربەخۆكان‌و ئەوانەش كە دەچنە نوسینگەكان‌و داخل نابن‌و ناردنی كەسی تایبەت بۆ ئەوەی بزانن ئاخۆ ئەم ئیشە فێڵی تێدایە یان نا، ئینجا توانییان بە 17خاڵ حەڵاڵی بكەن، خێرە ئێستا بە دوو سەعات فتوای حەرامیی دەدەن؟".

ئەو لیدەرەی كۆمپانیای كیونێت، نەك هەر ڕەخنە لە فتواكە دەگرێت، بەڵكو دەشڵێت:" ئەم فتوایە دەستێكی مافیایی لە پشتە، چونكە ئەو هۆكارانەی كیونێتی پێ حەرامكراوە، ئەتوانرێ وەڵام بدرێتەوە و بە درۆ بخرێتەوە".

 

كاڵاكانی كیونێت، نرخێكی خەیاڵییان هەیە

ئارام شەمێرانی كە پێشتر بانگەوازی بۆ كۆمپانیای كیونێت كردووە، ئێستا بانگەشەی ئەوە دەكات كە كەس بەشداری تێدا نەكات‌و ئەم كۆمپانیایە جۆرێكە لە دەستبڕین، ئەو بۆ " دیبلۆماتیك مەگەزین" دواو وتی:" یەكەم كەسم لەكوردستاندا لەو ڕووەوە هەڵوێستم هەبووەو دوو جاریش بۆ هەمان مەبەست بانگهێشتی دادگا كراوم، من وەك بەشداربوویەك‌و وەك ڕۆژنامەنوسێكیش، ویژدانم ڕێگەی نەدام لەو كارە بەردەوام بم كە لەڕووی مادییەوە لە زۆرێك لە بەشداربووەكانیش داهاتم زۆرتربوو".

ئارام، هۆكارەكانی وازهێنانی لە كیونێت، بەمجۆرە باسدەكات‌و دەڵێت:" كە كارەكەت پێدەناسێنن مەرجی یەكەم ئەوەیە بڕە پارەیەك بدەیت كە لە ۲۲ وەرەقەوە دەست پێدەكات تا ۱٦ وەرەقە، وە نابێ تا ۲٤ كاتژمێر بەدواوە ئەوەی كە بۆی باسكراوەو بەڵێنی پێدراوە لای كەس باسی بكات، بۆچی؟ چونكە ئەو پرێزنتە كە بۆی دەكرێت لەو ژوورەدا لەلایەن پرێزنتۆرێكی ڕاهێنراوەوە كاریگەری لەسەر مێشكی دەبێت، بەو جۆرەش ڕازی دەبێت تا گوایا ببێت بەبازرگان و ئەویش ژیانی بگۆڕێت، دواتریش كە پارەكەیدا بەهیچ جۆرێ بۆی ناگێڕنەوە، تەنانەت فۆڕمێكی دەدەنێ كە ئەو خەونانەی بنوسێت كە دێتە دی لەم ڕێیەوە! پاشان پێیدەڵێن دەبێ بڕۆیت دوو كەسیتر بێنیت كە وەك خۆت پارە بدەن، دەنا تۆ هیچ وەرناگریت، پێتدەڵێن ئەم كارە دەوامكردنی نیەو لەماڵی خۆتی، دواتر بەردەوام تەلفۆنت بۆ دەكەن بۆ كۆبوونەوەو خەڵك هێنان و هاتوچۆ.

ئەم كۆمپانیا گرێبەستێكی نییە كە بەزمانی كوردی نوسرابێت، مۆریان نییە، وەسڵیان نییە، خاوەنی هەیەو كۆبوونەوەت پێدەكات و پارەت لێوەردەگرێت‌و " تیسی" واتە تراك سێنتەرت بۆ دەكاتەوە كە حساب و ئەكاونتی تایبەت بەخۆتە، كاڵات پێدەفرۆشێت، بەڵام كاتێك شكات دەكەیت یان داوای مافی خۆت دەكەیت بۆ پارە فەوتاوەكانت پێتدەڵێن؛ ئێمەش وەك تۆ بەشدارین، لەڕووی یاسایشەوە هیچ بەڵگەیەك نادەن بەدەستەوە تا لە دادگا بەشداربوو بتوانێت گرەوی پێبباتەوە، واتە زۆر لێزانانە پێشتر بەرنامە دانراوە بۆ ئەم حاڵەتە، هەر لە هەڵەبجەدا چەندین سكاڵا كراوەو پارێزەر گیراوە، هەموانیش دەزانن حەق لای پارەخوراوەكانە، بەڵام لەڕووی یاساییەوە حەڵاڵ و حەرام ناخوات، بەڵگەیان دەوێ، ئەوانیش نوسراو و مۆرو شایەتیان نییە لەكاتی گرێبەستەكەدا بۆیە دادگا ناتوانێ مافەكە بگێڕێتەوە بۆ ماف خوراوەكان".

ئارام شەمێرانی، ئاماژە بەوە دەكات كە ئەو كاڵایانەی كۆمپانیا بە بەشداربووی دەفرۆشێت نرخی زۆر زیاترە لەنرخی بازاڕو بە نرخێكی خەیاڵی دەیدەنە بەشداربوو:" من ئەو سەعاتەی كە وتیان ئەڵماسەو گواردیۆلای ڕاهێنەری پێشوتری بەرشەلۆنە لەدەستیدایەو دەزگای سیمیەری سویسری دروستی كردووەو بە ۱۹ وەرەقەو ٨۳ دۆلار كڕیم و ۱۷ دۆلاری باقیەكەشیان نەدامەوە، بردمە كۆمەڵێ دوكان لە سلێمانی ۱۰۰ دۆلاری نەكرد، واتە هەر لەوێدا ۱۹ وەرەقە زەرەرم كرد، واتە كاڵاكانیان لەبازاڕدا هیچ نین‌و لە بەرامبەریشدا پارەیەكی خەیاڵی وەردەگرن، بۆ ئەوەی كەسێكیش پارەكەی خۆی دەست بكەوێتەوە، دەبێت قوڕ بگرێتەوەو بیكات بەسەری كۆمەڵێ داماوی دیكەدا، واتە ئەم كارە بەو جۆرە بەردەوامە لە بەرژەوەندی ئەو چەند كەسەو بریتییە لە پرۆژەی هەڵتەكاندنی گیرفانی تاك".

خێڵان شێخ لە نگەری، سەبارەت بە گرانی نرخی كاڵاكانی كیونێت‌و بەهای زۆر كەمتری ئەو كاڵایانە لەبازاڕدا دەڵێت:"نرخی زێڕ لای زێڕنگەرە، لە هەموو بازاڕی دونیادا شتی ماركە گرانەو ناشتوانی لە بازاری ئاساییدا ساغیبكەیتەوە، بەرهەمەكانی كیونێتیش شتی ماركەو نایابن، بۆیە گرانن، بەڵام ئەگەر كوالێتی و شێوازی دروستكردنی بەرهەمەكان، بزانن ئێوەش پێتان هەرزانە، بەڵام وەك خۆتان ئەزانن لە كوردستان بەهۆی نزمی ئاستی ڕۆشنبیرییەوە نەتوانراوە سوود لە بەرهەمی ماركە وەربگیرێت".

 

كەس لە كیونێت دا مافی دەخورێت؟

وەكو خۆی دەڵێت، ئەو، ئارام شەمێرانی، یەكەمین هۆكاری پاشەكشەی كیونێت بووە لە دەڤەری هەڵەبجەو شارەزوورو هەورامان، " من بووم بە هەڵوێست‌و ڕوون كردنەوەكانم بۆ خەڵكی خۆشەویستی نیشتیمانەكەم تا ئەوانیش وەك من نەخەڵەتێن، هەر منیش بووم چوومە لای دەیان مەلاو بۆم ڕوونكردنەوە تا وەڵامم لێوەرگرتن كە لەڕووی شەرعیشەوە حەرامە، بێگومان ئەم كۆمپانیایە شكست دەهێنێت و پێویستە حكومەتی هەرێم بە فەرمی ڕێگرییان لێبكات، چونكە ئەمانە سەرەڕای بەتاڵان بردنی داهات‌و ڕەنجی خەڵكی بەش مەینەت، كێشەی كۆمەڵایەتیش دەنێنەوە بەوەی خەڵكێكی زۆر بە قەرز دێتە ئیشەكەوە، پاشان ناتوانێ پارەكە بداتەوەو دەكەونە كێشەی دادگاو عەشایەرییەوە".

پێچەوانەی ئارام شەمێرانی، خێڵان شێخ لەنگەری ئاماژە بەوە دەدات كە كیونێت بۆ ئەوە دامەزراوە كە كەس مافی نەخورێت:" من وا بۆ ساڵێكە بە چڕی لە ناو كاری نیتۆركدا ئیش ئەكەم، تا ئێستا نەمدیوە كەس یەك ئیكارتی فەوتابێت، كیونێت بیست ساڵە لە بازاڕدایەو بەردەوامە، ئیسواران دامەزرێنەری كۆمپانیای كیونێت، بەشداری لە كۆڕبەندە ئابورییەكاندا دەكات، وەك لیدەری بزنسمانەكان، پێشنیاری گۆڕانكاری ئابوری دەكات، كاتێك ئێمە بزنسمانێكی وەك داتۆفیجای ئیسوارانمان هەبێت بۆ دەبێت ترسمان لە خورانی مافمان هەبێت، ئەوەشم بیرنەچێت داتۆ فیجای خۆی قوربانی دەستی ماف خواردنەو كیونێتیشی بۆ ئەوە دامەزراندووە تاكو ئیتر هیچ كەسێك مافی نەخورێت‌و بەناوی بازرگانی تۆڕییەوە فێڵی لێنەكرێت".