گرتنی ساڵح موسلیم و پەیوندییە ئابورییەكانی نێوان توركیا و چیك

هەڵكەوتەی جیۆپۆلەتیكی كۆماری چیك كەوتۆتە نێوان وڵاتانی ئەڵمانیاو پۆلەنداو سلۆڤاكیاو نەمساوە، لە ئێستادا كۆماری چیك بە دڵی ئەورووپا ئەناسرێ.
دوای ئەوەی هێزی سۆڤێتی جاران لە ساڵی ١٩٩١ پاشەكشێی كردو ئیمپڕاتۆریەتی یەكێتی سۆڤێت بەیەكجاری هەڵوەشێنرایەوە، ئیتر لە ساڵی ١٩٩٣ هەردوو وڵاتی چێك و سلۆڤاكیاش بەتەواوی لێكجیابوونەوە، ئەو لێكجیابوونەوەیە، ناونرا (تەڵاقی ڤێلڤێت) و بەهۆیەوە بۆ یەكەمجار (ڤەكلاڤ هەڤال) بۆ سەرۆك وەزیرانی كۆماری چیكی سەربەخۆ هەڵبژێردرا.

سەرەتای پەیوەندی وڵاتی توركیاو كۆماری چیك ئەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٢٤ لە سەردەمی پێكەوە بوونی هەردوو وڵاتی چێكۆسلۆڤاكیا.

لەسەروبەندی داگیركردنی وڵاتی چیكۆسلۆڤاكیا لە لایەن نازییەكانی ئەڵمانیاوە لە ساڵی ١٩٣٩تا ساڵی ١٩٤٥ و كۆتایهاتنی جەنگی جیهانی دووەم، پەیوەندی دیبلۆماتیكی نێوان سیاسیەكانی چیكۆسلۆڤاكیاو توركیا زۆر بەتین بوون‌و ئەوان هەمیشە وڵاتی توركیایان وەك دۆستی تەنگانەی خۆیان ناسیبوو.

لە ئێستادا ئەو دۆستایەتییە مێژوویە زیاتر پێشكەوتنی بە خۆیەوە دیووە، دوای ئەوەی كە لە ساڵی ١٩٩٩ چیك بوو بە ئەندامی دامەزراوەی پەیمانی ئەتلەنتیكی باكور (ناتۆ)، وە هەروەها لە ساڵی ٢٠٠٤ كۆماری چیك و وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەورووپا بە فەرمی بوون بە ئەندام لە یەكێتی ئەورووپا، لەو كاتەوە كۆماری چیك لایەنگرێكی سەرسەختی وڵاتی توركیایەو هەمیشە دەنگی داوە بۆ بە ئەندام بوونی وڵاتی توركیا لە یەكێتی ئەورووپا.

بۆ زیاتر گەرمكردنەوەی پەیوندییەكانی نێوان توركیاو كۆماری چیك، لە ٣ی مانگی دووی ساڵی 2٠١٣ سەرۆكی توركیا ڕەجەب تەیب ئۆردۆغان سەردانی كۆماری چیكی كرد، لەو سەردانەیدا ئۆردۆغان ووتی " پەیوندیەكانی ئێمە لە ئاستێكی زۆر باڵادایەو پلانی ستراتیجی درێژخایەنمان داڕشتووە بۆ گەشەی ئابووریمان، وە ئامادەكاری ئەكەین بۆ بەكرداریكردنی هەموو ئەو خاڵە ستراتیجیانەی لەسەری ڕێك كەوتووین".

هەر لە میانەی ئەو پەیوندییە مێژوویەی كە لە نێوان ئەو دوو ووڵاتەدا ڕێچكەی خۆی گرتووە، جێگری سەرۆكی پەڕلەمانی كۆماری چێك (جاك هەمەسیك) لە بەرواری ١٣ی مانگی یەكی ساڵی ٢٠١٥ سەردانی وڵاتی توركیای كرد، هەر لە هەمان ساڵدا بۆ ئاهەنگێڕان بە بۆنەی یادی ٧٠ ساڵەی سەربەخۆبوونی كۆماری چیك لە دەست نازییەكانی ئەڵمانیا لە بەرواری ٢٦ی مانگی یەك (جەمیل شیشیك) سەرۆكی پەرلەمانی ئەوكاتەی توركیا سەردانی كۆماری چیكی كرد.

دەیەها سەردانیتر لە ئاستی وەزارەتی بەرگری و ئابووری و وزەی هەردوو وڵات ئەنجامدراوە، دەرەنجامی ئەو پەیوندییە بەتینەی نێوان وڵاتی توركیا و كۆماری چیك، بوو بەهۆی چەسپاندنی پایەكانی بازاڕی ئازاد و هەماهەنگی ئەمنی لە نێوان ئەو دوو وڵاتەدا.

تەنها لە ساڵی ٢٠١٦ مامەڵەی ئابووری بازاڕی ئازادی كۆمپانیاكانی سەر بە ئەو دوو ووڵاتە گەشتە ٥ بلیۆن دۆلاری ئەمریكی.

بە گشتی كۆی دەست كەوتی ئابووری وڵاتی توركیا لە ڕێگەی كۆماری چیكەوە لە نێوان ساڵی ٢٠٠٢ بۆ ٢٠١٧ گەشتۆتە ١٨ میلیۆن دۆلاری ئەمریكی، لە كاتێكدا دەستكەوتی ئابووری ڕاستەوخۆی كۆماری چیك لە ڕێگەی وڵاتی توركیاوە زۆر لە دەستكەوتی توركیا زیاترەو بڕەكەی گەشتۆتە ٦٢٢ میلیۆن دۆلاری ئەمریكی.

دامەزاروەكانی بواری ووزەی سەر بە كۆماری چیك پشكی شێریان لە سوودی مامەڵەی بازاڕی ئازادی توركی وەرگرتووە، پێشبینی ئەكرێت هەمووساڵێك لە ١٢.٦٪ ڕێژەی دەستكەوتی ئابووری ئەو دامەزراوانەی كە سەر بە كۆماری چێكن ڕوو لە زیاد بوون بكات.

لە ئیستادا بێجگە لە هاو ئەندام بوونی وڵاتی توركیا و كۆماری چیك لە دامەزراوەی (ناتۆ) مانەوەی ئابووری كۆماری چیك بەڕێژەیەكی بەرچاو كەوتۆتە سەر مانەوەی وڵاتی توركیا بە شێوەیەكی بەهێز لە نێوان ئەورووپاو ڕۆژهەڵاتی ناویندا، ئەمە لە كاتێكدایە كە ئەندامانی تری دامەزراوەی (ناتۆ) بە ئەمریكاشەوە بەڕێژەی جیاواز سوودمەندن لە مانەوەی وڵاتی توركیا بەو شێوەی كە توركیا خۆی ئەیەوێت.

لە ئەگەری سەرنەكەوتنی ئۆپەراسۆنی چڵە زەیتوونی توركیا بۆ سەر شەڕڤانانی یەپەگە، وڵاتی توركیا سەركەوتوو بووە لە گەیاندنی پەیامی ڕیسكی ئابووری و تەناهی ووڵاتان، بە تایبەتی ووڵاتانی ئەندام لە ناتۆ.

توركیا پێگەی جیۆپۆلەتیكە گرنگەكەی خۆی كردۆتە چەكی مانەوەی خۆی لە دامەزراوەی (ناتۆ) وەهەروەها پێگە ئابووریەكەشی كە لە ڕوانگەی هەندێ وڵاتی وەك كۆماری چیكەوە سەرچاوی مانەوەی ئابوورییانە، كردۆتە كۆڵەكەیەكی تری بەهێز بۆ هەڵكردنی چەتری زوڵم و ستەمی خۆی بەسەر كورد و ئەرمەن و كەمینەكانی تری ناو چوارچێوەی وڵاتی توركیاو ساغكردنەوەی دەیەها هاوكێشەی هەرێمایەتی و جیهانی تر لە كەڵكی خۆی وەك كێشەی قوبروس لەگەڵ وڵاتی یۆناندا.
لە كاتێكدا بەشێكی زۆری داهاتی كۆماری چیك بۆ بوودجەی ساڵانەی وڵات لە ڕێگەی سوودی مامەڵەی ئابووری كۆمپانیاكانی بواری وزەی سەربە ئەو وڵاتەوەیە لەگەڵ وڵاتی توركیا، بۆیە هەرگیز نایەوێ بە بیانووی پاراستنی مافی مرۆڤ و ڕەچاوكردنی خواستی دیموكراسی نەتەوە ژێر دەستەكان گرفتی ئابووری بۆ خۆی دروست بكات بە شێوەیەك كە ببێتە هۆی تەنگژەی ئابووری لە ناوخۆی وڵاتدا.

لە باكور و ڕۆژئاوای كوردستان كورد پێویستە پەیوەندیەكانی خۆیان لەگەڵ وڵاتانی جیهان لەسەر بنەمای ڕەچاوكردنی پەیوەندیە ئابووریەكانی توركیا لە گەڵ وڵاتان رێك بخەن، بەواتایەكی تر هەرگیز كورد سەركەوتوو نابێت لە دروستكردنی پەیوەندی سیاسی لەگەڵ وڵاتێك كە ئەو وڵاتە خۆی پەیوەندیەكی ئابووری بەهێزی لەگەڵ ووڵاتی توركیادا هەبێت، چونكە لە كۆتایدا وەك ئەوەی كە ئێستا لە كۆماری چیك ئە گوزەرێ، میتی توركی بەهۆی پەیوندییە ئابوورییە بە هێزەكەی وڵاتی توركیا، كۆماری چیكی ناچار كردووە بە دەستگیر كردنی ساڵح موسلیم و ڕادەستكردنەوەی بە وڵاتی داگیركەری توركیا.

بەگشتی كورد بێجگە لە چەكی مەزڵومیەت و ستەمدیدەیی هیچ كارتێكی ئابووری و ئەمنی تری بەدەستەوە نییە هەتا وەك بنەمایەك پەیوەندیەكانی خۆی لەگەڵ وڵاتان لەسەر دروست بكات، بۆیە هەركاتێك ئەو وڵاتانەی كە فرمیسَكی تەلیسماوی بۆ جینۆساید و مەزوڵمیەتی كورد ئەڕێژن، لەئانی پێدانی ئۆفەری ئابووری لە لایەن دەژمنانی كوردەوە هەموو فرمێسكەكانیان وشك ئەكات و ئەبنە دەست باروو كۆمەكیكاری داگیركەرانی كوردستان بۆ زیاتر قورسكردنی باری مەزڵومیەتی نەتەوەی كورد.

سەنتەری توێژینەوە ستراتیجیەكان و ئابووری ناسەكانی كورد پێویستە بگەڕێن بە جیهاندا تا بزانن چ وڵاتێك بەرژەوندی ئابووری و ئەمنی لەگەڵ داگیركەرانی خاكی كوردستاندا نییە، بۆ ئەوەی پردی بەرژەوەندی لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا دروست بكرێت، هەتا سود لەو بۆشاییە وەربگیرێت بۆ بەهێزكردنی پێگەی كورد لە سەر خاكی خۆی، ئەگەر هیچ وڵاتێك لەسەر ئەم هەسارەیە پەیدا نەبوو، ئەوا یەكگرتوویی كورد و پشت ئەستوور بوون بە توانای مرۆیی ناوخۆ و هەڵكەوتەی جیۆگرافی كوردستان تەنها شەقڵی بەهێزی مانەوەمانە، چونكە تا ئێستا تەنها دەست و مەچەكی شەڕڤان و شاخەكانی كوردستانە كە خیانەتیان لە خواستی مانەوەی نەتەوەی كورد نەكردووە.