گرنگی ئەم کتێبە لەوەدایە سەرباری ئەوەی ناونیشان و ناوەڕۆکی کتێبەکە دوو بابەتی فیکری قوڵ و وردی پڕ لەجەدەل و گفتۆگۆ هێنەری لەخۆ گرتووە، لەگەڵ ئەوەشدا کە هەر یەک لە(بەختیار عەلی و هێمن قەرەداغی) دوو نوسەر و ڕۆشنبیری بەسەلیقەن و لەدوو دیدگا جیهانبینی و ڕووگە و فیکر جیاوازەوە بەرمەبنای مەعریفەیەکی قوڵ و عەقڵانی بەمیتۆدی زانستی و ڕەخنەگرانەوە لەسەر هەر دوو چەمکەکە( مەعریفە و ئیمان) نوسیویانە.
(هێمن قەرەداغی) لەپێشەکیدا "دەڵێت: بەشداریی کاک (بەختیار عەلی) لەدەستپێکی ئەم پڕۆژەیەدا بەلای منەوە تایبەتمەندیی خۆی هەیە، ئەمەش لەبەر دوو هۆی سەرەکی ، یەکەمیان: گەورەیی و فراوانی مەعریفە و فیکری کاک بەختیار، دووم: جوانیی ڕۆحی ئەو وەک ئینسان وەک شاعیر و ڕۆماننوسێکی تایبەت"
هەروەها (بەختیار عەلی)یش لەبەشی یەکەمی کتێبەکە لەسەرەتاوە " دەڵێت: پڕۆژەکەی کاک هێمن پڕۆژەیەکی گەورە و بەرینە، من لێرەدا تەنیا بەوتارێکی بچووک و سنوردار تێدا بەشدار دەبم، بۆ ئەوەی لەسەر کێشەی ئیمان قسە بکەم."
بەختیار عەلی باس لە کێشەیەکی گەورەی ئیمان دەکات "دەڵێت: کێشەی ئیمانی دینی ئەوەیە کەئیمان وەک خودی مەعریفە سەیر دەکات، نەوەک شێوەیەک لەشێوەکانی دەرئەنجامگیری لەمەعریفە، ئیمان کەدەکەوێته زەمینەسازی بۆ ئەوەی جێگای مەعریفەت بگرێتەوە، ئیتر ناچار دەبێت خۆی لەهەمو تێزێکی عەقڵانی بپارێزت، ئیمان تا ئەو شوێنەی بوونی خۆی دەخاتە ژێر پرسیارەوە ئیمانێکی ترسناک نییە" نوسەر ئەرگۆمێنتێکی بیرمەند(ئەنسلم فۆن کانتەربێری) لەسەر ئیمان هێناوەتەوە " دەڵێت: من نابینم بۆ ئەوەی ئیمان بهێنم، ئیمان دەهێنم بۆ ئەوەی ببینم"
لەسۆنگەی دیدی ڕەحنەوە لەسەر ئیمان نوسەر "دەلێت: بەدەگمەن ئیمانێک هەیە نەبێته دۆگما، چونکە وەک پێشتر وتم ئیمان بەردەوام لەتەواوکەری مەعریفەوە دەگۆڕێت بۆ جۆرێک لەجۆرەکانی یەقین، پرسیاری ئیمان بەخودا لەئاستی فەلسەفەدا لەئبیۆکۆرسەوە تا ئەمڕۆ تەحەدایەکی گەورەبووە لەبەردەم بیرکردنەوەدا، پرسیارێک بووە بزوێن بۆ فەلسەفە، فەلسەفە تاکە جێگایەکە ئیمانی دینی نەیتوانیوە جڵەوی بکات"!!!
لەچەند دێرێکی تردا نوسەر باس لەپاردۆکسی نێوان ئیمان و زانست دەکات و " دەڵێت: ناکرێت مرۆڤ لەیەککاتدا هەم ئیماندار بێت و هەم زانستخواز، زانست و دین، میتۆدی سەلماندنی ورد و ئیمان شتێکیان نییە کۆیانبکاتەوە."
نوسەر لەپەڕەگرافێکی دیکەی نوسینەکەدا دیدی خۆی لەسەرمەترسی ئیمان دەخاتە ڕوو "پێیوایە مەترسی ئیمانی دینی ئەوەیە کەزۆر بەخێرایی دەبێتە خاوەنی (دوا وەڵام) ... بەڵام کێشەکە لەودایە خواستی دۆزینەوەی دوا وەڵام تەنیا خواستی دین نییە. مرۆڤ وەک بوونەوەر، وەک عاشقی مەعریفەت، خۆی بۆ دوا وەڵام دەگەڕێت. مرۆڤ لەهەر جێگاێەکدا کاربکات نایەوێت گومان لەعەقڵی خۆی بکات، گومان لەهەمو شتێک دەکات لەخۆی نەبێت"
بەختیار عەلی زیاتر لەسەر چەمکی ئیمان دەدوێت وەک پێدوایستی مەعریفی و خواستی مرۆڤ بۆ مەعجیزە چییە؟. "دەڵێت: ئیمان هێندەی تەعبیره لەتینوێتی مرۆڤ بۆ مەعجیزەی زانین تەعبیر نییە لەتننوێتی بۆ خودا" هەروەها پێیوایە دەبێت ئیمان لەگەڵ عەقڵدا تەبا و یەکانگیر بێت بۆ ئەوەی خودی ئیمان مانادار بێت، بۆیە زۆر گرنگە کەئیمان نەبێتە دوژمنی عەقڵ...
لێرەوە دێنە سەر بەشی دووەمی کتێبەکە کە هێمن قەرەداغی بەشی زۆری لاپەرەکانی کتێبەکە تەرخانە بۆ نوسین و دیدی کاک هێمن ، وەک لەسەرەتادا هێمن قەرەداغی هۆکاری بەیەکەوە نوسینی کتێبەکە لەگەڵ بەختیار عەلی باسکرد . بەختیار باس ئەوەی کردوە کە ئەو لەگەڵ کاک هێمن لەڕووی ڕوئیا فیکریی و بیرکردنەوه جیاوازن...
نوسەر لەبەشی دووەمی کتێبەکەدا " دەڵێت: قسەکردن لەسەر ئیمان بەشێوەیە لەشێوەکان دەمانباتەوە بۆ قسەکردن لەسەر ئەو شتەی پێدەڵێن( مەعریفەی مرۆیی)، چونکە پەیوەندی نێوان نێوان ئیمان و ئێمە و مەعریفەکانمان پەیوەندییەکی قوڵ پێکداچووە، پەیوەندییەک زۆر جار نابینین و زۆرجاریش ڕەتیدەکەینەوە"
هەروەها نوسەر دەیەوێت بەکومەڵێک پرسیاری جەوهەری و قوڵ بچێتە نێو بابەتەکەوە و شەن و کەوی (مەعریفە و ئیمان)مان بۆ بکات و ئەم پرسیارانەدەکات:
٭ ئایا باسکردن لەئیمان سەر زەمەنی خوداکان نییە؟
٭خودی ڕۆشنگەری و مۆدێرنە هەوڵی ئینسانی نوێ نەبوو بۆ بەجێهشتنی زەمەنی ئیمانهێنان و هێنانەکایەی زەمەنی سەلماندنی عەقڵانی؟
٭ ئایا ئیمانهێنان بەشتەکان سەر بەزەمەنی دەستکورتی عەقڵ نییە لەبەرامبەر سروشتدا؟
٭ سەر بەزەمەنی میسۆلۆجیا و ترسی مرۆڤ نییە لەو هێزانەی نەیتوانیوە تەفسیر بکات؟
٭ لەدوای فیزیای نوێوە چ جۆرە نەفامییەکە باس لەئیمانهێنان بکەین، یان ئایا ئیمانهێنان سەر بەو زەمەنە نییە کە مرۆڤ پێیوابوو هەسارەکان سومبولی خوداکانن و بۆ هەر یەکێکیشیان ناوێک داوە...ا؟
٭ چ نەفامییەکە ئێمە دوای زانستە سروشتیەکانی مۆدێرنە، دوای زانستە مرۆییەکانی مۆدێرنە باس لەئیمان بکەین؟
٭ ئایا ئەوەی زانست و عەقڵانیەت دەمانداتێ ئەو یەقینە سەلمێنراوە نییە کەچیتر بوار بۆ ئیمانهێنان ناهێڵێتەوە؟
لە چوارچێوەی بابەتەکەدا نوسەربەپێی مەعریفە و تێگەیشتنەکانی هەوڵ دەدات وەڵامی کۆی پرسیار و گریمانکراوەکان بداتەوە..
بۆ گومانکردن لەعەقڵ پێیوایە پێکهاتەی مەعریفە چەند و فراوان و قوڵ و ورد بێت، دواجار مەعریفە هەڵگری کۆمەڵێک بۆشاییە کەبەردەم لەڕێژەییبوندا دەهڵێتەوە.
لەسەر ڕۆشنایە ئەو ڕێژەییبونەی ئیمانەکانی ئێمە ئاوڕێکی خێرایی لە تەرزەکانی فەیلەسوفی گەورەی دونیای ئیسلام( فارابی) دەداتەوە "دەڵێت: گەڕانەوەی من بۆ ئەم فەیلەسوفە(فارابی) بۆ ئەوە دەگەرێتەوە کەئێمە قسە لەسەر چەمکێک دەکەین لەناو دییندا ڕەگێکی قوڵی هەیە، ئەویش چەمکی ئیمانە"
فارابی چوار چەشنە عەقڵی وەک ڕێگایەکی مەعریفی دیاری کردوە بۆ گەیشتن بەمەعریفە و ئیمان ئەویش.
1- عەقڵێک تەنها هێزی عەقڵی هەیە.
2- عەقڵی کرداری.
3- عەقڵی دەستکەوتوو.
4- عەقڵی کارا.
لەباسی ئیشکالیەتەکانی گواستنەوەی مەعریفی لەعەقڵی بەهێزەوە بۆ عەقڵی کرداریدا قسەلەسەر چوار خاسیەت و ئیشکالیەتیەکانی مەعریفە دەکات: یەکەم بوونی مەعریفەی ناتەواو لەم ئیشکالیەتیەدا هێما بۆ سیستمی پەروەردەی دەکات و "دەڵێت: کەزۆربەی شتەکان فێری ئێمە دەکات؟،لەمامۆستایەکەوە تا دەگاتە ئەو میتۆدەی پرۆسەکەی لەسەر دەروات خاوەنی کێشەی ناوەکی و ڕێژەییبونی خۆیانن، خودی کارکتەری مامۆستا، یان باوک و دایک کارکتەرگەلێکن سیخناخ بەکێشەی مەعریفی و دەستکورتی مەعریفی. دواجار نەتوانن مەعریفی ڕەهامانی بدەنێ، چونکەخۆیان لەبنەماوە بەرەهەمی کلتورێکی ترن مەحکومە بەڕێژەییبوون."
دووەم: بوونی لۆکاڵی ناتەواو
سێیەم: بوونی زمانەوانیی ناتەواو
لەسەر ناتەواوی زمان "دەڵێت: دەستکورتیی زمان وەک کەرەستەی گواستنەوەی مەعریفە دەریدخات مەعریفەکانی ئێمە، گواستنەوەی ئێمە لەقۆناغی عەقڵێکی بێ مەعریفەوە بۆ عەقڵێکی خاوەن مەعریفە بەچ ڕێژەییبوونێکی گەورەدا دەڕۆات."
چوارەم: بوونی مێژوویی ناتەواو
لەسەر بوونی مێژوو ناتەواو پەیوەست بە ئەو مەعریفەیەی خۆی ئامادەکردوە کەهۆشیاری ئێمەبونیاد دەنێت و " دەلێت: ئیدی هاتنەوەی مێژوو ، هاتنەوەی کەلتورەکانی ڕابردوو بۆ ناو ئێستا و خوێندنەوەی ئەو تێکستانەی لەمێژوودا بەرهەمهاتوون دەبنەوە بەبەشێک لەو شتەی پێدەڵێن مەعریفەی هەنووکەیی"
کرۆکی ئەم کتێبە جۆرە تێگەیشتنک بۆ خوێنەر دروست کە چ مەعریفە و چ ئیمانی دینی و ئیمانی زانستی ناتوانێت مەعریفەیەکی ڕەهاگەر و حەقیقەتی دۆگما بۆ ئەبەد بۆ مرۆڤ مەیسەربکات..
نوسەر لەسەر زانست و حەقیقەت و ڕەخنە لەعەقڵی پەتی (کانت )و بوونگەرایی (هایدگەر) هێما بۆ ئەوە دەکات تەنها عەقڵ ناتوانیت پەی بەبوون مەعریفەکانی نەزانراوەکان بەریت. بەڵکو هەستەکان و ئەزموونگەر هۆکاری بنەڕەتی و سەرەکیە بۆ دەستگەیشتن بە مەعریفە و بەشێک لەنهێنیەکان گەردوون.. نوسەر لەکۆتا بەرگی کتێبەکەدا وەک دوا ئەرگۆمنێت و چەند پرسیارگەلێک نوسیویەتی" ئیمان چییە؟ بەرهەمی چ جۆرە مەعریفەیەکە؟ پەیوەندی نێوان ئیمان و عەڤڵ چ جۆرە پەیوەندییەکە؟ ئایا ئەو بڕوایەی هەمانە بڕوایەکی عەقڵانییە یان ناعەڤڵانییە؟ ئایا خودی عەقڵ کەرەستەی ئیمانهێنان نییە؟ یاخود ئەوەی عەقڵ بەرهەمی دەهێنێت ناچێتە خانەی ئیمانەوە و شتێکی ترە؟
ئەمانە چەندین پرسیارگەلێکی دیکە لەسەر جۆرەکانی ئیمان و مەعریفە و زانستە ، پەیوەندی نێوان عەقڵ و ئیمان و زانست و ئیمان.. ئەوەی ماوە لەسەر بایەخ و گرنگی خودی کتێبەکەیە بڵێین ئەوانەی دەیانەوێت تێگەشتن و هۆشیاریان لەسەر مەعریفەناسی و ئیمانناسی هەبێت خوێندنەوەی ئەم تێکستە ئێجگار پێویست و گرنگە...
کتێبی: مەعریفە و ئیمان
نوسەران: بەختیار عەلی و هێمن قەرەداغی
چاپی و بڵاوکردنەوەی: ناوەندی ڕۆشبیری ئەندێشه ساڵی 2012.