ساڵنامەی كۆچی، تا چەند ڕێبه‌رێكى دروسـتە؟

محه‌مه‌د له‌تیف

به‌شى یه‌كه‌م

سـەرەتا پێویسـتە بەكورتی ڕونكردنەوەیەك لەسەر سێ جۆری ساڵنامە بدەین:

۱. ساڵنامەی هەتاوی (التقویم الشمسی)

۲. ساڵنامەی هەیڤی (التقویم القمری)

۳. ساڵنامەی هەتاوی-هەیڤی (التقویم الشمسی-القمری)

 

هەردو شێوازی یەكەم و دووەم بنچینەن بۆ شێوازی سێیەم و لەڕاستیشدا سـێیەم بریتیە لەتێكەڵكردنی هەردوكیان لەیەك ساڵنامەدا ، ئەوەی ئێستا بەکار دەهێنرێت لەلایەن موسوڵمانانەوە شێوازی دووەمیانە بەڵام بەپێی قورئان و ڕیوایات و حسابات پێویستە شێوازی سێیەمیان بێت کەبریتیە لەحساباتی خۆرو مانگ ، ساڵ بەپێی خولێکی زەوی بەدەوری خۆرو مانگ بەپێی خولێکی هەیڤ بەدەوری زەویدا ، واتە ساڵ هەتاویەو مانگەکانیش هەیڤین

 

 

‌ساڵنامەی هەتاوی

لەساڵنامەی هەتاویدا خولێكی زەوی ئەژمار دەكرێت بەدەوری خۆردا ، بەڵام ئەمیش دوو جۆر حیساب لەخۆ دەگرێت:

ٲ. حیسابی ئەسـتێرەیی یان 12 بورجەكە:

واتە شوێنی خۆر لەدوانزە بورجەكەدا حیساب دەكرێت كەماوەی خولێكی بریتییە لە ۳٦٥٫۲٥٦۳٦۳۰۰٤ ڕۆژ ، واتە ۳٦٥ ڕۆژو ٦ كاتژمێرو ۹ خولەك‌و ۹٫۷٦ چركە ، بەڵام كێشـەی ئەم جۆرە حیسابە ئەوەیە لەگەڵ وەرزەكاندا نایەتەوەو ساڵ بەساڵ جیاوازی تێدەكەوێت ، بۆیە ئەم جۆرە حیسابە تەنانەت ئەسـتێرەناسی كۆن و كلاسیكیش بڕوای پێ نیە لەحیساباتی خودی بورجەكانیش‌دا هەرچەندە سەرو كاری بەبورجەكانیشەوە هەیە ، چون ئەسـتێرەناسان شـوێنی بورجەكان تەنها وەكو ناوو بۆ ناسـینەوە بەكار دێنن دەنا خاڵی سەرەكی‌و ئامانجیان لەحیسابی لاری تەوەرەی زەویدایە.

ب. حیسابی لاری تەوەرەی زەوی:

ئەم جۆرە حیسابە پەیوەسـتە بەلاری تەوەرەی زەوی‌یەوە یاخود بەگۆشەكانی لێدانی تیشكی خۆرەوە بۆ سـەر زەوی‌و بەپێی ئەم حیسابە خۆر لەسـاڵێك‌دا دوو جار (دوو ڕۆژ) سـتون دەبێت لەسـەر هێڵی كەمەرەی زەوی‌و شـەوو ڕۆژ یەكسان دەبن لەسەرجەم شوێنەكانی گۆی زەوی ، لەم دوو ڕۆژەدا فەجرو غروبیش بوونیان دەبێت لەسەرانسەری گۆی زەوی بەجەمسەرەكانیشەوە.

 

بەڵام ناوچە نیشـتەجێیەكانی سەر ڕووی زەوی كەڕووبەرەكەی كەمترەو هەموو سەرانسەری زەوی ناگرێتەوە ، لەم ناوچە نیشتەجێیانەدا هەرچەندە جیاوازی لەماوەی شەو و ڕۆژدا هەیەو بەپێی وەرزەكان گۆڕانیان بەسەردا دێت بەڵام سەرەڕای ئەوە لەزۆربەی شوێنەكانی زەوی وەك هێڵی كەمەرەو بەرەو ژوورو بەرەو خوار تانزیك هێڵی پانی ٦٦ پلەی باكور و ٦٦ پلەی باشور شەو و ڕۆژو فەجرو غروب ساڵ دوانزەی مانگ بوونیان هەیە ، بەڵام لەو ناوچانەی نزیكی جەمسەرەكانن دیاردەكانی شەو و ڕۆژو فەجرو غروب كەمتر بوونیان هەیە لە 24 كاتژمێرداو بەپێی دووریان لەجەمسەرەوە دەگۆڕێت ، هەندێ شوێن چەن ڕۆژێك و هەندێكی تر مانگێك یان چەند مانگێك دیاردەكانی شەو و ڕۆژ پێكەوە بوونیان نیە تادەگات بەجەمسەرەكان كە 6 مانگ ڕۆژو 6 مانگ شەون ، بۆیە پێویسـتە جیاوازی بكەین لەنێوان ناوچەی نیشتەجێبوون لەگەڵ سەرانسەری گۆی زەوی ، ناوچە نیشتەجێیەكان ڕوبەریان كەمترە لەچاو سەرانسەری گۆی زەوی.

 

ئەو ناوچە نیشتەجێیانەی كەدەكەونە سەرو هێڵی ٦٦ ی باكور و ٦٦ ی باشـور ، كەهەندێكیان بۆ ماوەی چەند ڕۆژێك تەنها ڕۆژیان دەبێت و شەو و دیاردەكانی فەجرو غروبیان بەسەردا نایەت لەو ماوەیەدا ، یان هەندێ ناوچەی نیشتەجێبوونی زۆر كەم كەنزیكترن لەجەمسەرەكان ئەم ماوەیەیان زیاتر درێژ دەبێتەوەو دەگاتە نزیكەی مانگێك كەتەنها ڕۆژیان هەیە یان تەنها شەویان هەیە ، هەرچی خودی جەمسەرەكانە مرۆڤی لێ ناژی و ماوەی نزیكەی ٦ مانگ شەو و ٦ مانگ ڕۆژە.

ئەم حیسابەی لاری تەوەرەی زەوی جووتە لەگەڵ وەرزەكانی ساڵ‌و گونجاوترین شـێوازە، ماوەی ئەم حیسابە بریتیە لە ۳٦٥٫۲٤۲۱۹۸ ڕۆژ ، واتە ۳٦٥ ڕۆژو ٥ كاتژمێرو ٤۸ خولەك‌و ٤٥٫۹ چركە ، جیاوازی ئەم حیسابە لەگەڵ حیسابی ئەسـتێرەیی یان خولێكی بورجەكان بریتیە لە ۲۰ خولەك‌و ۲۳٫۸٦ چركە.

 

ساڵنامەی هەتاوی ۱۲ مانگی ۳۰ پلەییە لەكۆی ۳٦۰ پلەی خولێك ، جائیتر هەندێ لەمانگەكان ماوەكەیان ۳۱ ڕۆژەو هەندێكی تریان ۳۰ ڕۆژە ، كەئەمەش دووری نێوان زەوی‌و خۆر ڕۆڵ دەبینێ تێیداو تا زەوی دورتربێت لەخۆرەوە ماوەی ۳۰ پلەی مانگەكەی بەكاتێكی زۆرتر دەبڕێت و تانزیكتریش بێت ماوەكەی بەكاتێكی كەمتر دەبڕێت ، چونكە دووری نێوان زەوی و خۆر جێگیر نیە ، واتە ئەو مانگانەی كەزەوی دورترە لەخۆرەوە ماوەی مانگێك ۳۱ ڕۆژەو ئەو كاتانەی نێوان زەوی و خۆر نزیكترە ماوەی مانگەكەش كەمترەو ۳۰ ڕۆژە ، ئەمە بەپێی یاسای كیپلەر كەخولی تەنێك بەدەوری چەقی خولانەوەدا ڕووبەری یەكسان پڕ دەكاتەوە لەماوەی یەكساندا.

واتە تاوەكو تەنەكە نزیكتر بێت لەچەقی خولانەوە ئەوا خێرایی گۆشەی زیاترە بۆ پڕكردنەوەی ئەو ڕوبەرە.

شایەنی باسە ئەم شـێوازە زانسـتییە لەساڵنامەی زاینی‌دا غایبەو بوونی نیە ، بەڵام ئەگەر تەماشایەكی ساڵنامەی كوردی بكەین ئەوا بەجوانی و بەئاشـكرا دیارە ئەم شێوازەی تا حەدی ئیمكان ڕەچاو كردوە ، هەرچەندە تێبینی لەسەر ژمارەی ڕۆژەكانی دوو مانگی كۆتایی هەیە ، ئەوانیش مانگەكانی (ڕێبەندان) و (ڕەشەمێ)‌ن كەپێویست بوو مانگی (ڕێبەندان) ماوەكەی كەمتر بێت لەمانگی (ڕەشەمێ).

۱/۳ ی زاینی كەدەكاتە ۱۰/۱۳ یكوردی زەوی لەنزیكترین خاڵی بازنەی خولانەوەدایە بەدەوری خۆردا واتە دووری نێوان زەوی و خۆر لەهەموو كات كەمترە ، هەربۆیە خێرایی گۆشەكەی لەهەموو كات زیاترە ، بەڵام ۷/٤ ی زاینی كە دەكاتە ٤/۱۳ ی كوردی زەوی لەدوورترین خاڵی بازنەی خولانەوەیدایەو خێراییەكەی لەهەموو كات كەمترە ، بۆیە لەساڵنامەی كوردیدا جگە لەمانگی چوارەمی ساڵ سێ مانگی پێش و دوو مانگی دوای ئەم مانگەش كەدەكاتە مانگی یەكەم تاوەكو شـەشـەم هەموویان ۳۱ ڕۆژن ، بەڵام مانگەكانی دی ۳۰ ڕۆژن و مانگی كۆتایش كەمتر لە ۳۰ ڕۆژە ، واتە نیوەی یەكەمی ساڵ بریتیە لە ۱۸٦ ڕۆژو زەوی ۱۸۰ پلە

دەبڕێت لەو ماوەیەدا ، بەڵام نیوەی دووەمی ساڵ كە بەهەمان شێوە ۱۸۰ پلەیە زەوی بە ۱۷۹ ڕۆژ دەیبڕێت!.

هەرچی ساڵنامەی زاینی‌یە كەسەرەتا بونیاد نراوە بەناوی ساڵنامەی یۆلیانی بۆ ناوی یۆلیۆس قەیسـەرو ژمارەی ڕۆژەكانی بە ۳٦٥٫۲٥ ڕۆژ دانراوە كەدەكاتە ۳٦٥ ڕۆژو ٦ كاتژمێر پاشان لەژێر ناوی ساڵنامەی گریگۆری‌دا چاككاری بۆ كراوەو ژمارەی ڕۆژەكانی كراوە بە ۳٦٥٫۲٤۲٥ ڕۆژ واتە ۳٦٥ ڕۆژو ٥ كاتژمێرو ٤۹ خولەك‌و ۱۲ چركە ، ڕاستیەكەشی ئەوەیە ئیستاش ساڵنامەی زاینی ۲٦٫۱ چركە هەڵەی تێدایەو لەماوەی خولێكی ساڵانەی زەوی درێژترە.

 

گرنگە ئەوەش بزانین كەساڵنامەی هەتاوی مەوقعە بۆ ساڵنامەی هەتاوی- هەیڤی، واتە هەركات وتمان مەوقعی مانگە هەیڤی یان هەتاوی- هەیڤیەكان ئەوا مەبەست لەمەوقعی خۆرو مانگە هەتاوییەكانە.

 

 

 

ساڵنامەی هەیڤی

لەڕاسـتی‌دا پێویسـتە بڵێین مانگە هەیڤی‌یەكان (الشهور القمریە) نەك ساڵی هەیڤی! ، چون هەر مانگێكی هەیڤی خولێكی تەواوی هەیڤە بەدەوری زەویدا ، ئەم جۆرە لەساڵنامە بریتیە لە ۱۲ مانگی هەیڤی ، واتە ۱۲ جار خولانەوەی هەیڤ بەدەوری زەویدا كەماوەی هەر مانگێكی بەتێكڕا بریتیە لە ۲۹٫٥۳ ڕۆژ ، واتە ۲۹ ڕۆژو ۱۲ كاتژمێرو ٤٤ خولەك‌و ۲٫۸۸ چركە ، بەمەش ماوەی ۱۲ مانگی ئەم ساڵنامەیە تێكڕا دەكاتە ۳٥٤٫۳٦ ڕۆژ.

ئەم ساڵنامەیە ناتوانێ خۆی بەوەرزەكانی ساڵەوە گرێ بدات و پەیوەسـت نیە پێیانەوەو هەریەكە لەمانگەكانی هەرجارەو لەكات و وەرزێكدان‌ و مەوقعێكی دیاریكراویش وەرناگرن لەفەلەك‌دا ، چون مەوقعی ڕەمەزانی ئەمسـاڵ دەبێتە مەوقعی مانگی شـەوالی سێ ساڵی دواتر!.. بۆیە بەم شێوەیە تووشی لاڕێ دەبین لەكات و ساڵنامەدا ، پاشان لەخۆڕا نیە قورئان مەوقعی فەلەكی یان مەوقعی ئەسـتێرەكانی بەهەند وەرگرتوەو سـوێندی پێ دەخوات‌:

(فَڵا أُقْسِمُ بِمَۆاقِعِ النُّجُومِ * ۆإِنَّهُ ڵقَسَمٌ لَّوْ تَعْڵمُونَ عَڤِیمٌ) الواقعە/75-76 

هەروەها ئەو ساڵنامانەی كە بەهەیڤی ناسراون و دیاریكردنی مانگەكانیشیان بەهەیڤ(قمر)ە لەڕاستیدا هەموویان لەشێوازی ساڵنامەی (هەتاوی-هەیڤی)‌ن و هیچكامیان بەتەنها هەیڤ بەكارناهێنن لەساڵنامەدا بەڵكو هەیڤ بۆ دیاریكردنی مانگەكان و خولی زەوی بەدەوری خۆردا بۆ دیاریكردنی ماوەی ساڵ بەكاردەهێنن وەك ساڵنامەكانی (بابلی ، عبری ، هندۆسی ، بەنگالی ، یابانی ، كۆری ، چینی....هتد).

هەر ماوەیەكی كاتی(زمنی) بریتیە لەسوڕ یان خولێكی دیاریكراوی فەلەكی:

٭ ماوەی شەو و ڕۆژێك بریتیە لەسوڕێكی زەوی بەدەوری خۆیدا.

٭ ماوەی مانگێك بریتیە لەخولێكی هەیڤ بەدەوری زەویدا.

٭ ماوەی ساڵێك بریتیە لەخولێكی زەوی بەدەوری خۆردا.

بەڵام لەساڵنامەی كۆچیدا ماوەی ساڵێك یەكسان كراوە بە ۱۲ خولی هەیڤ بەدەوری زەویدا!.

ئەم جۆرە لەساڵنامە كەتەنها هەیڤییە بوونی نییە لەهیچ جێگاو شـارسـتانیەتێك جگە لەساڵنامەی كۆچی ئیسلام!.

 

ساڵنامەی هەتاوی-هەیڤی

پێشـتر وتمان هەر مانگێكی هەیڤی خولێكی تەواوی هەیڤە بەدەوری زەویدا بەڵام لەچاو خۆرەوە ، واتە خولێكی بریتیە لەڕیزبوونی (زەوی-مانگ-خۆر) تاوەكو دوبارە جارێكی دی هەمان شـێوەی ڕیزبوونی ئەم سێ بارسـتە ئاسـمانیە ، واتە هەرچەندە باس لەخولێكی هەیڤ دەكەین بەدەوری زەویدا بەڵام ناتوانین ڕۆڵی خۆر فەرامۆش بكەین لەڕیزبوون و قۆناغەكانی شـێوەی هەیڤ ، لەهیلالەوە بۆ پڕو درەخشان‌ و پاشان بۆ گەڕانەوەی هیلال‌ و ون و تاریكبوونی هەیڤ كەهەموو ئەمانە بەهۆی خۆرو تیشكی خۆرەوە دروست دەبن.

لەژێر ڕۆشـنایی ئەم ڕاسـتییانە پێویسـتە ڕۆڵی خۆر فەرامۆش نەكرێت لەبابەتێكی وەها هەسـتیاردا وەك لەساڵنامەی كۆچیدا ڕویداوە ، بۆ ئەم مەبەسـتە پێویسـتە حەق بەهەردو جۆرەكە لەسـاڵنامە بدرێت‌ و هەردو خولی هەیڤ‌ بەدەوری زەوی ‌و خولی زەوی بەدەوری خۆردا ڕەچاو بكرێت وەك لەم ئایەتەدا بەڕوونی دیارە كەحیسابی ساڵنامە تەنها بەهەیڤ ناكرێ بەڵكو پێویستی بەخۆرو هەیڤ هەیە:

(هُۆ الَّژِی جَعَڵ الشَّمْسَ چِێا‌وً ۆالْقَمَرَ نُورًا ۆقَدَّرَهُ مَنَازِڵ لِتَعْڵمُوا عَدَدَ السِّنِینَ ۆالْحِسَابَ ۚ مَا خَڵقَ اللَّهُ ژَٰلِكَ إِلَّا بِالْحَقِّ ۚ یُفَصِّلُ الْێێاتِ لِقَوْمٍ ێعْڵمُونَ) [یونس 5]

لەپۆستەكانی داهاتوودا ئەم ئایەتەو (ۆقَدَّرَهُ مَنَازِڵ) ڕوون دەكەینەوە لەڕووی فەلەكیەوە.

- خولی هەیڤ بەدەوری زەویدا بریتیە لەماوەی مانگێك.

- خولی زەویش بەدەوری خۆردا بریتیە لەماوەی سـاڵێك.

خولەكانی هەیڤ لەهیلالەوە دەست پێدەكەن‌ وەك ئایەتی:

(ێسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّه‌ِ ۖ قُلْ هِێ مَۆاقِیتُ لِلنَّاسِ ۆالْحَجِّ ۗ ...)

‌لەم ئایەتەدا دەتوانین بڵێین (مَۆاقِیتُ لِلنَّاسِ) بواری فراوانتر دەگرێتەوەو لەتەنها حەج‌دا قەتیس نابێ ، بەڵكو پێش حەج باسی دیاریكردنی كات دەكات ، هەروەها جگە لەدیاریكردنی كاتی مانگەكان بەهیلال ئێمە دەتوانین لەوەرزی داچاندن‌دا سـود لەكاتی نوێ بوونەوەی هەیڤ وەربگرین‌ بۆ داچاندن و سەرەتای ئەو مانگە هەیڤی‌یەی دەكەوێتە وەرزی داچاندنەوە جوتیارەكان زەوی بكێڵن ‌و بچێنن تاوەكو بەروبومیان زۆرترو باشتر بێت ، واتە لەوەرزی كشتوكاڵدا سەرەتاو نیوەی یەكەمی مانگی هەیڤی باشترە لەنیوەی دووەم و كۆتایی مانگی هەیڤی بۆ كشتوكاڵ و داچاندن.

خولی زەویش بەدەوری خۆردا وەرزەكانی سـاڵمان بۆ دیاری دەكات ،‌ بەڵام ئەم دوو حیسابە یەكەمیان كە ۱۲ مانگی هەیڤییە دەكاتە ۳٥٤٫۳٦۷۰٦۷ ڕۆژ‌و دووەمیان خولی زەوییە بەدەوری خۆردا‌ بریتیە لەساڵێك و دەكاتە ۳٦٥٫۲٤۲۱۹۸ ڕۆژ ، جیاوازیشیان بریتیە لە ۱۰٫۸۷٥۱۳۱ ڕۆژ ، بەڵام ناكرێ ئەم جیاوازی چەند ڕۆژە هەموو ساڵێك بخرێتە سـەر ساڵنامە ، لەبەرئەوەی دیاریكردنی مانگەكان پێویسـتە بەكاتەكانی نوێ بوونەوەی هەیڤ‌ و هیلال بێت ، بۆیە لێدەگەڕێین تا ئەم ماوەی چەند ڕۆژە ژمارەیان دەگاتە ماوەی مانگێكی هەیڤی‌ و پاشان وەك مانگێكی هەیڤی دایدەنێین‌ و بەو مانگەش دەڵێین مانگی ڕێكخستنەوە (شهر التقویم) ، واتە ئەم مانگە هەیڤی‌یە هەموو ساڵێك زیاد ناكرێت تاوەكو بڵێین ژمارەی مانگەكان دەكات بە ۱۳ ، هەروەها مانگی ڕێكخستنەوە ‌(شهر التقویم) بریتیە لەكۆبونەوەی ئەو چەند ڕۆژە زیادەیەی نێوان ساڵ و دوانزە مانگە هەیڤیەكە وەك چۆن لەساڵنامەی زاینیدا بەچوار ساڵ جارێك ڕۆژێك دەخرێتە سەر مانگی دووەم ، ماوەی خسـتنە سـەری ئەم مانگی ڕێكخستنەوەیەش (شهر التقویم) تێكڕا دەگاتە دوای 32 بۆ 33 مانگی هەیڤی‌و بەهۆی ئەم مانگەوە چیتر ساڵ‌و مانگە هەیڤییەكان پێش ناكەون‌و ناخزێن لەچاو وەرزو مەوقعی دیاریكراوی خۆیانداو تەنها جیاوازی نێوان ساڵنامەی هەتاوی-هەیڤی لەگەڵ ساڵنامەی هەیڤی‌دا خسـتنە سـەری ئەم مانگەیەو بەلابردنی ئەم تاكە مانگە ساڵنامە دەبێتە تەنها هەیڤی‌و ترازان‌و خزان دروست دەبێت لەمانگە هەیڤی‌یەكانداو گۆڕانكاری ڕوو دەدات لەكات‌ و وەرزی تایبەتی مانگەكان.

خستنە سەری مانگی ڕێكخستنەوە(شهرالتقویم) لە ۱۹ ساڵدا ۷ مانگ دەبێت و ئەو ساڵانەی مانگی ڕێكخستنەوەیان دەكرێتە سەر پێیان دەوترێ ساڵی كەبیسە ، ۷ مانگەكەش لە ۱۹ ساڵدا دەكرێتە سەر ئەم ساڵانە: [ ۳ ، ٦ ، (۸ یان ۹) ، (۱۱ یان ۱۲) ، ۱٤ ، ۱۷ ، ۱۹ ].

‌ئەگەر سـەرنج بدەین لەم ئایەتەش كەكراوە بەبەڵگەی لابردنی (شهرالتقویم):

(إِنَّ عِدَّه‌َ الشُّهُوڕ عِنْدَ اللَّهِ اپْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِی كِتَابِ اللَّهِ ێوْمَ خَڵقَ السَّمَاۆاتِ ۆالْأَرْچَ مِنْهَا أَرْبَعَه‌ٌ حُرُمٌ ۚ ژَٰلِكَ الدِّینُ الْقَیِّمُ ۚ فَڵا تَڤْلِمُوا فِیهِنَّ أَنْفُسَكُمْ ۚ ...) [التوبه‌/۳٦]

ئەگەر بزانین كەساڵێك بریتییە لە 12 مانگ و 10 ڕۆژ و 21 كاتژمێر و 11 چركە و 0,32 ی چركەیەك ، پاشان ئێمە چۆن دەمانەوێت كەقورئان هەموو ئەم وردەكارییەمان بەڕۆژو كاتژمێرو خولەك و چركەو تەنانەت پۆینتی چركەش لەم ئایەتەدا بۆ بەیان بكات لەكاتێكدا قورئان كتێبێكی حیسابات و بیركاری نیە ، ئایا ئەگەر جگە لە 12 مانگەكە 10 ڕۆژەكەو بگرە 21 كاتژمێرەكەشی بۆمان بەیان بكردایە دەكرا 11,32 چركە یان تەنانەت 0,32 چركەش فەرامۆش بكەین؟

ئایەتەكە بەهیچ شێوەیەك نەیفەرمووە ساڵێك یەكسانە بە ۱۲ مانگی بێ كەم و زیاد لەڕۆژو کاتژمێرو خولەك و چرکە ، بەڵكو تەئكید دەكاتەوە كەتەنها ژمارەی مانگەكانی مەبەستە کە ۱۲ مانگەو نەهاتووەتە سەر باسی وردەكاری ، لێرەوە دەكرێ جگە لە ژمارەی مانگەكان ژمارەیەك ڕۆژو كاتژمێرو خولەك و چركەش هەبن.

دیسانەوە دەیڵێینەوە ئایەتەكە تەئكید دەكات كەتەنها باسی ژمارەی مانگەكانی كردوە (إِنَّ عِدَّه‌َ الشُّهُوڕ) نەك ڕۆژو كاتژمێرو خولەك و چركەكانیش ، بەواتایەكی تر (إن) ی تەوكید نەخراوەتە سەر (عام) تاوەكو ساڵ یەكسان بكەین بە (12) مانگی بێ زیادەی ڕۆژو كاتژمێرو....هتد

بەڵكو بەئاشكرا پێمان دەڵێ ئەوە تەنها ژمارەی مانگەكانە بریتیە لە (12) مانگ جگە لەوردەكاری ڕۆژو كاتژمێرو خولەك و چركەكان ، واتا ساڵێك كەبریتییە لە 365,242198 ڕۆژ ئەگەر دابەشی ماوەی مانگێكی هەیڤی بكەین:

365,242198 ÷ 29,53 = 12,368 مانگ

واتە 12 مانگ و 10 ڕۆژو 21 كاتژمێرو 11,32 چركە.

بۆیە ئایەتەكە پێمان دەڵێ لەهەموو ساڵێكدا 12 مانگ بوونی هەیەو باسی وردەكاری ڕۆژو كاتژمێرو چركەی نەكردوە.

ئێمەش كەباسی ساڵنامەی هەتاوی-هەیڤی‌ دەكەین هەرگیز نەمان وتووە ساڵێك ۱۳ مانگە بەڵكو ساڵێك بریتیە لە ۱۲ مانگ + ۱۰ ڕۆژ + ۲۱ كاتژمێر + ۱۱٫۳۲ چركە.

گریمان دەچیتە ماركێتێك پرسیاری هێلكە دەكەیت بەڵام پرسیاری ژمارەی هێكەكان ناكەیت بەڵكو پرسیاری ژمارەی سێتە هێلكەكان دەكەیت و ئەویش دەڵێ ژمارەی سێتەكان ۱۲ سێت هێلكەیە ، هەرچەندە جگە لەسێتە هێلكەكان چەند هێلكەیەكی تریشی لێیەو هەواڵی ئەوانەیان پێ نەداوی ، چونكە تۆ تەنها پرسیاری سێتەكانت كردوەو پرسیاری تاكە هێلكەكانت نەكردوە.

‌ئایا بەڕاستی پێت وایە پێویست بوو قورئان جگەلە مانگەكان باسی ژمارەی ڕۆژو كاتژمێرو خولەك و چركەكانیش بكات؟!..

نەخێر ئەو خۆی دەڵێ كەلەم ئایەتەدا تەنها باسی ژمارەی مانگەكان دەكات (إِنَّ عِدَّه‌َ الشُّهُوڕ) نەك كاتە وردەواتەكانی تری وەك ڕۆژو كاتژمێرو خولەك و چركە.

پاشان لەئایەتەكەدا هاتووە (فِی كِتَابِ اللَّهِ ێوْمَ خَڵقَ السَّمَاۆاتِ ۆالْأَرْچَ) واتە لەنێو كیتابی خوادا بەم حیسابەیە لەو كاتەوەی ئاسمانەكان و زەوی دروست كراون ، ئەمە هەواڵێكی زۆر بەپێزە ، چونكە ناكرێ لەوەتەی ئاسمانەكان و زەوی دروست كراون لەكتابی خوادا بەحیسابێك بێت و لەتەورات و كتێبەكانی تری خوادا بەحیسابێكی دی بێت! ، ئەمە هەواڵێكە پێمان دەڵێ بزانن لەكتێبەكانی تری پێش قورئاندا چ جۆرە ساڵنامەیەك كاری پێكراوەو چۆن و بەچ حیسابێكە.

بۆیە بەم هەڵەیەی لەساڵنامەدا كراوە كاتی سـەرجەم بۆنە پیرۆزەكان لەڕیشـەوە گۆڕاون وەك هەردو جەژنەكان ‌و مانگی ڕەمەزان‌ و لیلە القدر و كاتی حەجی موسوڵمانان.