هۆكارە شاراوەكانی پشت خۆپیشاندانەكانی ئێران

٢٨ دیسەمبەری ساڵی ڕابردودا، لە شاری مەشهەدی ئێرانەوە خۆپیشاندانێكی بەرفراوان دەستی پێكرد، هەرزوو بەو وڵاتەدا بڵاوبویەوە و بەردەوامیش فراوانتر دەبێت.

زۆرینەی بەشداربووانی خۆپیشاندانەكان چینی كرێكاران‌و گەنجانی ئەو وڵاتەن، كرێكاران داوایی باشكردنی گوزەرانیان دەكەن‌و گەنجانیش بەهۆی بێكارییەوە خرۆشاون.

هۆكاری دەستپێكردنی خۆپیشاندانەكان لە شاری مەشهەدەوە لەبەر ئەوە بوو كە دامەزراوە داراییە نایاساییەكان كە لەسەردەمی سەرۆك كۆماری پێشوی ئێرانەوە (٢٠٠٥-٢٠١٣) بەشێوەیەكی بەرفراوان بڵاوبوویەوە، كە دەكەونە ئەو شارەوە، مەشهەد زۆر زیانمەند بوو بە داخستنی بانكی میزان كە لەو شارەدا نزیكەی یەك ملیۆن هەژماری بانكی هەبوو.

حەسەن رۆحانی، هەوڵی دا كە پاكسازیان تێدا بكات، هەندێك دامەزراوەی دارایی داخست، وەك (میزان، فرشتیگان، پمن الحجاج). بانكی ناوەندی بڕیاریدا كە ئەو پارەی لەو بانكانەدا دانراوە هی وەبەرهێنەرانە ببژێرێت، بەڵام بڕوایان وەها بوو كە ئەم پارەیان بە ئاسانی دەست ناكەوێتەوە، زۆرێك لە مەشهەدییەكان بوونە قوربانی ئەم ئاڵۆگۆڕە ئابورییانە.

خێرایی تەشەنەكردنی خۆپیشاندانەكان ئەو قەیران و گرفتانە دەردەخات كە هاوڵاتییانی ئەو وڵاتە بەدەستیەوە دەناڵێنن، لە هوتاف لە بارودۆخی ئابوری ئەو وڵاتەدا ئەوەی دەبینرێت ئەوەیە كە سوڕێنەری ئەو ناڕەزاییانە هۆكاری ئابورییە، ئەگەرچی ڕۆحانی هەندێك هەوڵی جدی بۆ چاكسازی دا بەڵام خۆپیشاندانەكان دژی سیاسەتەكانی ڕۆحانی بەردەوامی هەیە.

لەڕابردودا سەپاندنی سزای ئابوری‌و گەمارۆ بەسەر ئێراندا، تێكڕایی ئەو وڵاتەی بەرەو شەكەتبونی ئابوری بردو سەرباری ئەوەی ڕێژەی بێكاری لە ساڵی ڕابردودا ٢٨% بوو، هەروەها نرخی سوتەمەنی بەڕێژەی ٥٠% بەرزبویەوە، بەهۆی ئەوەی كە رۆحانی لە پرۆژە یاسای بودجە بۆ ساڵی ٢٠١٨دا، داوای بەرزكردنەوەی نرخی كاڵاو پێویستەكان دەكات، لەگەڵ ئەوەشدا نرخی مریشك و هێلكەش ٤٠% بەرزبویەوە، بەهۆی بڵاوبونەوەی نەخۆشی ئەنفلۆنزاوە، هەڵئاوسان بەڕێژەی ٨% بەرزبویەوە..

زۆرێك لە توێژەرو شارەزایان، هاندەری ئابوری بە هۆكاری سەرەكی دەزانن لە دەستپێكردنی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكانی كۆتایی ساڵی ڕابردوو لە ئێراندا.

٢ی جانیوەری ئەمساڵ ٢٠١٨ "باتریك كۆكبیرن" لە ڕۆژنامەی "ئیندپێندت"ی بەریتانی، لە وتارێكیدا، ئاماژە بە هۆكارە شاراوەكانی پشت ئەو ناڕەزاییانە دەكات كە لەم ڕۆژانەدا سەرتاسەری ئێرانی گرتۆتەوە. بەبۆچونی نوسەر هۆكارە سەرەكیەكانی بریتیە لە گەندەڵی و نایەكسانی و بەرزبونەوەی نرخەكان.

لەلایەكی دیكەوەشەوە "شیرین عەبادی"ژنە پارێزەری ئێرانی و هەڵگری خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی لە ساڵی ٢٠٠٣ ، لە چاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ ڕۆژنامەی "لاربیۆبلیكا"ی ئیتاڵی كە لە كۆتا ڕۆژی ساڵی ڕابردودا ئەنجامی داوە، پێیوایە كە بنەڕەتی خۆپیشاندانەكان هاندەری ئابورییە، ئەو دەڵێت: "لەئێستادا ئێران لە قەیرانێكی ئابوری مەترسیداردایە، و گەندەڵی سەرتاسەری وڵاتی گرتۆتەوە".

شیرین عەبادی، لە درێژەی چاوپێكەوتنەكەدا دەڵێت: "باردۆخی ئابوری ئێران زۆر مەترسیدارە، جیاوازی نێوان دەوڵەمەند و هەژارەكانیش زۆر مەترسیدارە، جیاوازی كۆمەڵایەتیش لەم چەند ساڵەی كۆتاییدا بەشێوەیەكی بەردەوام زیادی كردوە، و هۆكاری سەرەكی ئەو بارودۆخەی ئێستا لە ئێراندایە دەرئەنجامی ئەو بارودۆخە خراپەیە".

ناو براو، ئاماژەش بەوە دەكات كە: "حكومەتی ئێران خەرجییەكی سەربازی زۆری كەوتۆتە ئەستۆ، و هاوڵاتیانی ئێرانیش ئەوە قبوڵ ناكەن، بینەری ئەو بودجە زەبەلاحەبن كە ئێران لە بواری سەربازیدا خەرجی دەكات".

دكتۆر "محجوب الزویری" شارەزا لە بارودۆخی ئێران و كەنداوی عەرەبی، لە بەرنامەی (ما وراو الخبر) ی كەناڵی ئاسمانی جەزیرەدا كە بەرواری ٢٩ی دیسەمبەری ٢٠١٧ پەخشكرا. ئاماژە بۆ سێ هۆكاری سەرەكی ئابوری دەكات لە ڕوودانی خۆپیشاندانەكاندا، ئەوانیش:

یەكەم: ئابوری ئێران، لەسەرەتای شۆرشی ئیسلامیەوە تا ئێستا هیچ پێشكەوتنێكی جۆریی بەدەستنەهێناوە، بەڵكو بەزۆری پشتی بە نەوت بەستووە.
دووەم: ئێران هیچ پێشكەوتنێكی لەبواری ستراتیژی ژێرخانی ئابوریدا بەخۆیەوە نەبینیوەو هیچ یاسادانانێكی بنەڕەتی لە سیستەمی بانكیدا گەشە پێنەداوە.
سێیەم: سەرنەكەوتنی ڕێكەوتنامەی ئەتۆمی ئێران لەگەڵ وڵاتانی رۆژئاوا، لە بەدەسهێنانی داهاتی دارایی چاوەڕوانكراو، بەهۆی ئەو ڕێگیریانەوە كە دۆناڵد ترەمپ بەسەر ئێرانیدا سەپاند.

لە هەمان بەرنامەدا، "محەمەد حسێن ئەنساری فەرد"، توێژەری ئێرانی لە كاروباری سیاسی و ئابوریدا، ئاماژەی بە هۆكاری خۆپیشاندانەكان كرد كە بەرزبونەوەی نرخەكان، و بێكاری و زیادكردنی ڕێژەی باجە لەو وڵاتەدا".

جگە لەوەی كە ئێران گەمارۆییەكی ئابوری بەسەردا سەپێنراوەو ڕاستەوخۆ گرفتی ئابوری گەورەی بۆ دروستكردوە، ئەم وڵاتە لە خەونی بوون بە ئیمپراتۆرێكی بەهێزی ناوچەكە، ملیارەها دۆلاری لەو خەونەدا بەهەدەردا.

هەر لەسەرەتاوە كە سوریا كەوتە جەنگێكی ناوخۆیی مەترسیدارەوە، ئێران لە ناو ئەو شانۆیەدا دەركەوت، بە لە بەرچاوگرتنی بەرەژەوەندییەكانی خۆی هاوكاریەكی زۆری ئەو وڵاتەی كرد، لە بواری سەربازی و سیاسی و ئابوریدا، جگە لە هاوكارییە داراییەكانی بۆ كەرتی غەززەو حیزبوڵای لوبنانی و یەمەن. ئەمانە بوون بەهۆكاری ئەوەی كە ئێران خەرجییە سەربازیەكانی بۆ ژمارەیەكی خەیاڵی بەرز بێتەوە.

سەرقاڵبونی بە جیهانی دەرەوە و خەونی دروستكردنی ئیمپراتۆریەتێكی مەزهەبی شیعی لە ناوچەكەدا، ئێرانی لە كاروباری ناوخۆیی دورخستەوە، تا ئەو ئاستەی سەرباری گەمارۆیی ئابوری و قەیران و بێكاری، ئەو وڵاتە هەر لە بیركردنەوەی خەونەكەیدا بێت، ئەم بارە بەردەوامبوو تا ئەو كاتەی كە باری سەختی ئابوری و گوزەرانی وڵاتەكە خۆپیشاندانێكی بەهێزی لەو چەشنەی بۆ دروست بكات.

داواكاری خۆپیشاندەران، چارەسەركردنی بێكاری و هەژاری و بارودۆخی گوزەرانی خەڵكە، ئەم داواكاریانەشیان لە سەرەكیترین دروشمی ئابوریاندا ڕەنگی داوەتەوە كە بەدەنگی بەرز هاواردەكەن :"نە غەززە و نە لوبنان، ژیانمان لە ئێراندایە"، "پارەكانمان لە سوریا خەرج مەكەن". ئەوان داواكار بوون كە حكومەتی وڵاتەكەیان لەبری ئەوەی كە داهاتەكانی لە وڵاتانی ناوچەكە خەرج دەكات، لە ناوخۆدی ئێراندا خەرجی بكات.

لێرەوە، دەگەینە ئەو بۆچونە ئابورییەی كە پێیوایە؛ ڕەنگە بەشێكی زۆری قەیرانەكان ئابوری نەبن، بەڵام بەدڵنیایەوە هۆكاری ئابوری لە دروست بوونی هەموو قەیرانەكاندا ڕۆڵی سەرەكی هەیە.
ڕەنگە لە ئێستادا هەندێك لە هۆتافی خۆپیشاندەرانی ئێران زیاتر بە لای سیاسیدا بچێتەوە، یاخود هەندێك لافیتەی خۆپیشاندەران هاوارێك بێت بۆ ئازادی، بەڵام لە بنەڕەتدا هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ بارودۆخی سەختی ئابوری ئەو وڵاتە.

حكومەتی ئەو وڵاتە لە ئێستادا ناتوانێت وەڵامی خۆپیشاندەران بداتەوە، ناشتوانێت بە عەسایەكی سیحری تەواوی بارودۆخی ئابوری بخاتە ئەو ئاستەی كە خۆپیشاندەران بەدڵیان بێت، بەوەی كە هەلی كار بڕەخسێنێت، نرخی خۆراك و پێداویستیەكان نزم بكاتەوە، ئەوجا ڕێژەی باجیش كەم بكاتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا نرخی سوود نزم بكاتەوە بۆ ئەوەی هاوڵاتیان بتوانن بەئاسانی قەرز وەرگرن.

لە ئەگەری ئەوەدا كە حكومەت نەتوانێت داواكاری خۆپیشاندەران جێبەجێ بكات، بەدڵنیایەوە خۆپیشاندان بەردەوام دەبێت، هەرچەندە دەسەڵات ڕێگیری دەكات لە دروستبونی خۆپیشاندان، هێڵەكانی ئینتەرنێت و تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان دەخاتە ژێر چاودێری و دەیان وەستێنێت. بەڵام بەم چەشنەش هەر ناتوانێت ڕێگیری بكات، چونكە لە بنەڕەتدا پەیوەستە بە گوزەرانەوە.

پێویستە ئاماژە بەوە بكەین كە بەهۆی دۆخەكەوە، ئەو وڵاتە دەكەوێتە بەردەم دوو مەترسی ئابوری، یەكەم: ئەوەیە كە بارۆخی ئێران بەهۆی خراپی باری ئابورییەوە خۆپیشاندانێكی مەترسیدار تێیدا ڕوویدا. دووەمیش: بەهۆی ئەوەی كە خۆپیشاندەران هێرشیان كردۆتە سەر بەشێك لە دەزگاكانی حكومەت و سوتاندویانە دەكرێت زیانەكانی چەندەها ملیار دۆلاربێت.

خراپی بارودۆخی ئابوری و سیاسی هۆكاری مایەپوچبوونی كۆمپانیاكانی پارەدار كردن بوون، ئەو كۆمپانیانەی كە پارەكانیان تێدا دانراوەو مایە پووچ بوون، نزیكەی شەش هەزار كۆمپانیایە

زۆرینەی خاوەندارانی كۆمپانیا داراییەكان(بانكەكان) كەسانی باڵادەستن، لەگەڵ ئەوەشدا پارەی ئەو كەسانەش نەماوە كە لە بانكەكاندا دایان ناوە، كەسیش بەرپرس نەبوو لە نەمانی پارەی ئەو هاوڵاتیانەی كە لە بانكەكاندا دایان نابوو.

حكومەت بڕیاریدا تەنها قەرەبووی دوو كۆمپانیای قەرزی دارایی بكاتەوە لە كۆی شەش هەزار كۆمپانیا، بەهۆی خراپی باردۆخی ئابوریەوە كە دوو بۆچوون هەبوو لەسەریان، یەكەمیان پێیوایە كە ئەم كۆمپانیایانە هی خەڵكانی باڵادەستی ناو حكومەتن، دووەمیشیان پێیانوایە ئەم دوو كۆمپانیا یاسایین. بەهۆی گرفتی كورتهێنان لە بودجەدا ڕەنگە حكومەت نەتوانێت قەرەبوویان بكاتەوەو هاوڵاتیانیش بێ هیوان و ئەگەری بەردەوامیدانیان بە خۆپیشاندانەكان هەیە .