نەوت و بەهێزكردنی پایەكانی حوكمی بنەماڵە لە كوردستان

نەوت وەك یەكێك لە سەرچاوەسەرەكیەكانی بەهێزكردنی حوكمی بنەماڵەییە لە وڵاتانی رۆژهەڵات و بەتایبەت لە وڵاتانی ( رەیعی ) ئەوانەی نەوت سەرچاوەی سەرەكی داهاتیانەو لەلایەن یەك بنەماڵەوە حوكم دەكرێن.

سیاسەتی نەوتی لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كەمتر لە چوارچێوەی دامەزراوە حكومیەكاندایەو زیاتر لە چوارچێوەیەكی تەسكی بنەماڵەییدا بەڕیوەدەبرێت و مەڵەی لەگەڵ دەكرێت، نەوت سەرچاوەیەكی بەهێزی چەسپاندنی پایەكانی حوكمی بنەماڵەیی و ویراسیە و لەو وڵاتانەش كە حوكمی بنەماڵەیی نیە زۆرترین گەندەڵی تێدا دەكرێت و مافیاو بەرپرسی چەتەگەرایی ( كلیپتۆكراسی ) درووست دەكات.

لە هەرێمی كوردستان چوارچێوەی مامەمەڵەكردن لەگەڵ نەوت بەرتەسك بۆتەوەو لە چوارچێوەی ئەندامانی یەك بنەماڵەو چەن كارەكتەرێكدا ، بەرەو فۆرمی سوڵتانی سعودی و شێخەكانی كەنداو دەڕوات، هاوشێوەی ئەو وڵاتانە نەوت و سیاسەتی نەوتی لە هەرێمی كوردستانیش پێگەو پایەكانی حوكمی بنەماڵەیی دەچەسپێنێت و هەرێم بەرەو حوكمڕانی سوڵتانی بنەماڵەیی هەنگاو دەنێت.

نەوت و سوڵتانەكانی كەنداو
فۆرمی حوكمڕانی لە وڵاتانی كەنداو لەسەر بنەمای بنەماڵەیی و حوكمی هۆز و ویراسی بەرێوەدەچێت، كە نەوت رۆڵی گەورە دەگێرێت لەپتەوكردنی پایەكانی حوكمی بنەماڵەیی و مانەوەیان بۆ نزیكەی یەك سەدە لە حوكمڕانی .

وڵاتی سعودیە یەكێك لەو وڵاتانەی كە لەلایەن بنەماڵەی ( ئالسعود)ەوە بەرێوەدەبرێ ئەو بنەماڵەیە كە مێژووەكەیان بۆ سەدەی هەژدە دەگەڕێتەوە لە ساڵی 1932 سعودیەیان دامەزراندووەو تا ئێستا حوكمی دەكەن، ئەو وڵاتە بە پلەی یەكەم سود لەنەوت دەبینن وەك سەرچاوەی ئابوری، كە پلەی یەكەمی هەیە لە بەرهەمهێنانی نەوت لەسەر ئاستی جیهان و رۆژانە ( 10250000 ) بەرمیل بەرهەم دێنی، ئەوەی یارمەتیدەری مانەوەی ئەو بنەماڵەیە لە حوكمدا بونی نەوتە وەك سەرچاوەیەكی داهاتی بەهێز، بەو پێیەش نەوت رۆڵی گەورەی هەیە لە چەسپاندن و پتەوكردنی پایەكانی ئەو وڵاتە، لەبەر ئەوەی نەوت بۆتە هۆی جێگیربوونی بواری ئابووری لەو وڵاتە، ئەمەش وادەكات هاوڵاتیانى كەمتر بیر لە هەڵگەڕانەوەو كودەتا بكەنەوە.

وڵاتای كوەیت كە لەلایەن بنەماڵەی ( ئالسوباح)ەوە حوكمرانی دەكرێت و ئەو بنەماڵەیە لە سەدەی حەڤدەیەوە پەیدا بوون و پێگەكەیان پەیوەستە بە بوونی نەوت لەو وڵاتە كە لەسەر ئاستی جیهان پلەی هەشتەمی هەیە بۆ بەرهەمهێنانی نەوت كە رۆژانە ( 3188000 ) بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت.
وڵاتی ئیمارات كە لەلایەن بنەماڵەی ( ئالمەكتوم و ئالنهیان)ەوە بەڕێوە دەبرێت پلەی نۆیەمی وەرگرتووە لەسەر ئاستی جیهان بۆ بەرهەمهێنانی نەوت كە رۆژانە ( 3000000 ) بەرهەمدەهێنێـت.

وڵاتی عومان كە لەلایەن بنەماڵەی ( سوڵتان قابوس )ەوە بەرێوەدەبرێت و پلەی حەڤدەیەمی وەرگرتووە لەسەر ئاستی جیهان بۆ بەرهەمهێنانی نەوت كە رۆژانە (1008435 ) بەرهەمدەهێنێـ،ت.

وڵاتی قەتەر كە لەلایەن بنەماڵەی ( ئالئاسانی )ەوە بەرێوەدەبرێت و پلەی بیست و چوارەمی وەرگرتووە لەسەر ئاستی جیهان بۆ بەرهەمهێنانی نەوت كە رۆژانە (639000 ) بەرهەمدەهێنێـ،ت.

بەردەوامی و پتەوی هەموو ئەو بنەماڵانە پەیوەستە بە بەرزی ئاستی ئابوری و گرنتی سەرچاوەی داهاتیان كە نەوتە، ئەمەش وای كردووە ئاستی خۆشگوزەرانی لە بەشێكی زۆری ئەو وڵاتانەی لە ئاستێكی بەرزدا بێت و رۆژ لەدوای رۆژیش ئەو بنەماڵانە زیاتر پایەكانیان دەچەسپێنن.

نەوت و بنەماڵە لە هەرێمی كوردستان
لەدوای بانگەشەی نەوتی سەربەخۆو درككردن بەوەی كە لە بواری نەوتدا زۆرترین داهات دەست دەكەوێت و كۆنتاكت درووستكردنی بەرپرسانی هەرێم لەگەڵ بەشێكی زۆری ئەو كۆمپانیا نەوتیانەی كە دەستێكی باڵایان هەیە لە گەندەڵی و چۆنیەتی فێڵی ئابوری و شاردنەوەی پارە بە نایاسایی، بۆیە ئاراستەی كاركردنیان بەرەو دەستگرتن بەسەر نەوتدا زیادی كردوو لە ساڵی 2014 ەوە بانگەشەی نەوتی سەربەخۆیان كردوو، بەشەبودجەی هەرێمیان بە بڕیندا كە لە چوارچێوەی 17%ی پشكی هەرێم مانگانە دەهاتە هەرێم و ساڵانە لەگەڵ یاسای بودجەی عێراق دیاری دەكرا، كە مانگانە بە تێكڕا ( یەك ترلیۆن و 200 ملیار دینار ) بۆ هەرێم دەنێردرا و ساڵانە دەیكردە زیاتر لە 14 ترلیۆن و 400 ملیار دینار.

بەڵام بەرپرسانی هەرێم لە پێناو بەهێزكردنی پایەی ئابوری و سیاسی خۆیان دەستیان لە بودجەی عێراق هەڵگرت و دەستیان كرد بەناردنە دەرەوەی نەوت، كە رۆژانە بە تێكڕا نزیكەی ( 600000 ) بەرمیل نەوتیان رەوانە كردووە لەماوەی چوار ساڵی رابردوو 2014 -2017 كە دەكاتە 48 مانگ و ( هەزار و 460 رۆژ ) هەرێمی كوردستان ( 876 ملیۆن ) بەرمیل نەوت، ئەگەر بە تێكڕا ( 45 دۆلار ) ئەژمار بكرێت، كە هەنكێدجار نرخی نەوتی هەرێم بە 30 دۆلار فرۆشراوەو هەندێكجاریش بە 55 دۆلار فرۆشراوە، واتا ( 39 ملیار و 420 ملیۆن دۆلار ) لەماوەی ئەو چوارساڵەدا حكومەتی هەرێمی كوردستان بایی ( 24 ملیار دۆلار ) موچەی داوە بە موچەخۆران، واتا لەو نێوەندەدا ( 15 ملیار دۆلار ) دیارنیە.

لێرەوە دەبێت ئاماژە بەوە بكرێت كە بەرپرسانی هەرێم سەربەخۆیی نەوتیان لە پێناو بەرژەوەندی هاوڵاتیان نەكردووە بەڵكو لە پێناو بەهێزكردنی پێگەی خۆیان و حوكمی بنەماڵەیی خۆیان كردووە، كە لە هەرێمی كوردستاندا ئەوەی دەستی بەسەر نەوتدا گرتووە بنەماڵەی بارزانی و بنەماڵەی تاڵەبانیە، كە ئەویان لە ناوچەكانی سنوری ژێر دەسەڵاتی خۆی لە( خورمەڵەو تاوكێ و شێخان و عەین زاڵەوە ) نەوت رەوانە دەكات و ئەمیشیان ( لەكەركوك و گەرمیان و تەقتەق و قادركەرەمەوە ) نەوت رەوانە دەكات و بەشێ زۆری داهاتی ئەو نەوتەش بۆسەر ژمارە بانقیەكانی خۆیانە، ئێستا نەوت پێگەی سیاسی و ئابوری ئەو دوو بنەماڵەیەی لە هەرێم بەهێزكردووەو هێزێكی زۆری سەربازی و ژمارەیەكی ۆزری خەڵكیان پێكردۆتە پاسەوانی بەرژەوەندیەكانی خۆیان، میدیایەكی زەبەلاحی ( بینراو  و بيستراو يان نوسراو)يان هەیە به راستەوخۆ و سێبەرەوە دەهۆڵ بۆ بەرژەوەندیەكانی ئەو دوو بنەماڵەیە دەكوتن و هۆكارێكن بۆ بەهێزكردنی پێگەی حوكمی بنەماڵەیی لە هەرێمی كوردستان چونكە سەرچاوەی دارایی بەشێك لەو میدیایانە نەوت و داهاتی نەوتە.

ئەوان هەمیشە داهاتی نەوت و فرۆشتنی نەوت دەشارنەوە، بۆ نمونە بەپێی راگەیەنراوی وەزارەتی سامانە سروشتیەكان لەماوەی چوار مانگی رابردوودا (9+10+11+12 /2017 ) حكومەتی هەرێم ( 42 ملیۆن بەرمیل نەوت )ی فرۆشتووە، ئەگەر نرخی بەرمیلێكیش بە 50 دۆلار ئەژمار بكرێت كە لە ئێستادا بە 68 دۆلارە داهاتەكەی دەكاتە ( دوو ملیار و 200 ملیۆن دۆلار) كەبەشی چوار مانگی موچەی موچە خۆران دەكات بەڵام لە ماوەی ئەو چوار مانگەدا حكومەتی هەرێم تەنها دوو موچەی پاشكەوتی داوەتە فەرمانبەران و بڕەكەشی یەك ملیار دۆلارە واتا زیاتر لە (یەك ملیارو 200 ملیۆن دۆلار) دیار نیەو نازانرێت بۆ كوێ دەچێت، خۆ ئەگەر داهاتی نەوت بەتەواوی رون و دیار بێت بە ئاسانی بەشی موچەو خەرجیەكان دەكات، هاوكات بە بەپێی زانیارییەكانی سایتی چاودێریی كەشتییە بارهەڵگرەكانی نەوت، لە ماوەی 87 ڕۆژدا لە 25/9/2017 تا 21/12/2017 حكومەتی هەرێم ( ٢٩ملیۆن و ٧٧١هەزار ٧٢٧ هەزار ) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە. ئێستا نرخی نەوت ٦٨ دۆلارە، بەڵام لەو ماوەیەدا بەتێكڕا ٦٤ دۆلاربووە، ئەگەرتێكڕای نرخ ٥٠ دۆلاری مابێتەوە، داهاتی نەوت لەو ماوەیەدا ( یەك ملیار و ٤٨٨ ملیۆن دۆلارە) بە داهاتی ناوخۆییەوە دەكاتە ( یەك ملیار و ٦٤٢ ملیۆن دۆلارە) بەڵام تەنها یەك ملیار دۆلاری داوە بە موچەخۆران واتا ( 642 ملیۆن دۆلار ) دیارنیە.

سەرەرای هەموو ئەو داهاتانەش كە لەرێگەی نەوتەوە دەستی هەرێم دەكەوێت بەڵام هەرێم 28 ملیار دۆلار قەرزارە، كە چوار ملیار دۆلار قەرزی پێشەكی لە توركیا وەرگرتووە، بە وتەی حەیدەر عەبادی كە لەبەرپرسانی توركیایان وەرگرتووە، راستەوخۆ ئەو 4 ملیار دۆلارە خراوەتە سەر ژمارە بانكیەك لە ئەوروپا و نەبراوە بۆ هەرێمی كوردستان.

بۆیە سامانی نەوت بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان جگە لە زیادبوونی رێژەی گەندەڵی و هەڵتۆقینی ملیاردێرەكان و درووستبوونی چەتەو مافیا لە كوردستان، بۆتە هۆی بەهێزبوون و دەركەوتنی سیمای حكومڕانی بنەماڵەیی و سوڵتانی لە هەرێمی كوردستان و ئەگەر سەرچاوەی نەوت لە هەرێم نەخرێتە دەستێكی ئەمینەوە ئەوە دوور نیە چارەنووسی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستان هاوشێوەی فۆرمی حوكمڕانی سولتانی سعودیەو وڵاتانی كەنداو نەڕوات.