چۆن مەلەفی نەوتی ھەرێم شکستی ھێنا؟ 

ئومێد مەحمود

2023-03-25

لە ماوەی ساڵانی ڕابردووی کارکردنم لەسەر مەلەفی نەوتی ھەرێم ھەموو ھەوڵەکانم بەو ئاراستەیەدا بووە کە چارەنووسی دۆسیەی نەوتی ھەرێم نەگات بە جێگایەک ھاوڵاتیانی ھەرێم تیادا زیانمەند بن، لەبری ئەوەی داھاتی نەوت لە دروستکردنی ئیمپڕاتۆریەتی حزبی و میدیای و ملیشای نایاسای خەرج بکرێت، بۆ بەرژەوەندی ھاوڵاتیانی ھەرێم بەکاربھێنرێتەوە، بەڵام ملھوری و گوێپەنەدانی بەرپرسانی حکومەت مەلەفی نەوتی ھەرێمیان بەمڕۆ گەیاند کە لەگەڵ شکستێکی حەتمی ڕووبەڕووە.
ڕەشنوسی یاسای نەوت گازی عیراق لە (١٥/٢/٢٠٠٧) دەردەچێت ، ئەنجومەنی وەزیرانی عیراقیش لە کۆتایی هەمان مانگ پەسندی دەکات ، لە (٢٥) هەمان مانگ ، ڕێککەوتنێک لەنێوان حکومەتی هەرێم ناوەند لەسەر هەمان پرس ئەنجام دەدرێت ، دواتر لە مانگی نیسانی هەمان ساڵ پڕۆژە یاساکە دەگاتە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق ، بەڵام دروست لەو کاتەدا بەرپرسانی حکومەتی هەرێم پەشیمان دەبنە و دەست دەکەن بە دژایەتیکردنی ڕەشنووسەکە ، دواتر و لە مانگی دوازدەی ئەو ساڵەدا لێكتێگەیشتنێک لەنێوان سەرۆک کۆمار و سەرۆک وەزیرانی ئەو کاتە عیراق لەسەر پرسی نەوت پێکهات ، کە جەخت لەوە دەکاتەوە کە پێویستە بە گوێرەی ماددەی (١١٢) دەستوری عیراق حکومەتی ناوەند و هەرێم بە یەکەوە ئیدارەی ئەو پرسە بدەن ، هەڵبەت چەند ڕۆژێک پێش ئەوە ، وتەبێژی ئەو کاتەی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاندووە کە ئێستا هەرێم لە قۆناغی گەڕان و دۆزینەوەی نەوتە ، بەهیچ شێوەیەک بەبێ ڕێککەوتن و هەماهەنگی لەگەڵ بەغدا نەوت هەناردە ناکات ، دواتر هەرێم بەشێوەیەکی یەکلایەنانە لە ڕۆژی (٦/٨/٢٠٠٧) یاسای نەوت و گازی لە پەرلەمان پەسند کرد ، هێندەی تر چارەسەری ئەم گرفتەی ئاڵۆز کرد.
دواتر لە ساڵی (٢٠١٠) حکومەتی تورکیا و عیراق بە ئامادەبوونی (حسێن شەهرستانی وەزیری نەوتی ئەو کاتەی عیراق) و (تانر یلدز وەزیری وزەی ئەکاتەی تورکیا) ڕێکەوتنێک سەبارەت بە بۆری نەوتی کەرکوک – جیهان واژۆ دەکەن ، تیایدا تورکیا بەڵێن دەدات کە تەنیا حکومەتی ناوەندی عیراق وەک لایەنی فەرمی هەرنادەکەری نەوتی عیراق دەناسێت ، بەڵام دواتر حکومەتی تورکیا ئەم بەڵێنەی خۆی جێبەجێ ناکات و ڕێککەوتنی نەوتی لەگەڵ حکومەتی هەرێم واژۆ دەکات ، هەڵبەت دەبێت بڵێن کە بۆری نەوتی کەرکوک – جیهان توانای گواستنەوەی ڕۆژانەی (١.٦) ملیۆن بەرمیل نەوتی هەیە ، بەڵام لە ئێستادا بەهۆی کۆنی و کەمی خزمەتگوزاری چاککردنەوە ، توانای گواستنەوەی بۆ (٥٠٠ – ٦٠٠) هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە دابەزیوە.

 


دواتر سەرۆکی حکومەتی هەرێم لە ڕۆژی (٢/١/٢٠١٣) بە ئاشکرا باسی ئەوە دەکات کە بەنیازن بۆریەکی گواستنەوەی نەوت لەنێوان هەرێم و تورکیا دروست بکەن ، لەهەمان ساڵدا ئەردۆگان سەرۆک وەزیرانی ئەو کاتەی تورکیا لە لێدوانێکدا بۆ کەناڵی cnn turk ڕای گەیاند ، کە ئەوان خەریکە دەگەنە ڕێککەوتن لەگەڵ کوردەکانی باکوری عیراق لەبارەی نەوتەوە ، بۆ یەکەم جار هەواڵی فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە ڕۆژی (٢/١٠/٢٠١٢) بڵاوبۆیەوە کە گوایە نەوتی هەرێم لە بەندەری توروس تورکیا بە هەر دوو کۆمپانیای (ترافیجورا و فیتول)ی سویسری فرۆشراوە ، تەنی نەوتەکەش بە (٨٩٠) دۆلار فرۆشراوە ، هەڵبەتە جگە لە هەرێم حکومەتی تورکی چوار گرێبەستی نەوتی و غازی لە ڕێگەی کۆمپانیای (Turkey Petrolleri A.O ) لەگەڵ حکومەتی ناوەندی ئیمزا کردبوو ، لەوانە گریبەستی کێڵگەی میسانی نەوتی کە پشکی کۆمپانیاکە (١١.٢٥%) بوو، گرێبەستی کێڵگەی بەدرە کە پشکی کۆمپانیاکە (٧.٥%) بوو ، بەڵام دواتر حکومەتی عیراق لە ساڵی (٢٠١٢) کۆمپانیاکەی ناچار کرد لە یەکێک لەو کێڵگانە بکشێتەوە کە گومان دەکرێت کێڵگەی (منسوریەی غازی) بووبێت ، ئەمەش بەهۆی مامەڵەی نەوتی حکومەتی تورکیا لەگەڵ هەرێمی کوردستان ، گرنگە بزانین لەو کاتەوە تا ئێستا تاکە دەروازەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم تورکیایە ،  بەستنەوەی هەرێمی کوردستان بە تورکیا ، وەک تاکە دەرچەی گواستنەوەی وەزە مەترسییەکی گەورەیە ، دوور نیە لە دۆخی ڕوودانی هەر ناکۆکیەک لەنێوان هەرێم و تورکیا ، ئەو دەرگایە بەڕووی هەرێمدا دابخرێت ، هاوشێوەی عیراق لە سەردەمی جەنگی عیراق و ئێران بەهۆی نزیکی سوریان لە دەوڵەتی ئێرانەوە ، هەناردەی نەوتی عیراق بۆ سوریا لە ساڵی (١٩٨١) ڕابگیرێت.
سەبارەت بە پرسی نەوت لە چوارچێوەی دەستور و یاساکاندا دوای دەرچوونی دەستوری هەمیشەیی عیراق لە ساڵی (٢٠٠٥) هەندێک یاسا و ڕێککەوتنامە بۆ ڕێکخستنی پرسی نەوت لەنێوان هەرێم و بەغدا دەرکراون ،  لە ساڵی (2010)ەوە یاساکانی بودجەی عیراق بەڕوونی باسی بابەتی نەوت و گاز دەکەن، هەر لەو ساڵەدا واتە ساڵی (٢٠١٠) حکومەتی هەرێم هیچ بڕە بودجەیەکی وەک پشکی کۆمپانیاکانی نەوت لە حکومەتی ناوەند وەرنەگرت ، ناچار بوو لە داهاتی ناوخۆی هەرێم پارەی کۆمپانیاکانی نەوت بدات بەشێکی زۆری لە پارەی فرۆشی نەوت بووە لەو ساڵەدا کە بڕەکەی (٥٤٧.٩) ملیۆن دۆلار بوو ، لەو بڕە کۆمپانیاکان بڕی (٣٦١.٢) ملیۆن دۆلاریان وەرگرت ، واتە (٦٦%) باقیەکەی تر بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە ، واتە (١٨٦.٧) ملیۆن دۆلار ، کە دەکاتە (٣٤%) ، وەک ڕوونە و دەزانرێت گرێبەستی حکومەتی هەرێم لەگەڵ کۆمپانیاکانی نەوت لە جۆری گرێبەستی هاوبەشیە و بەم شێوەیە نەوت و داهاتەکەی لەنێوان حکومەتی هەرێم و کومۆمپانیاکان دابەش کراوە: نەوتی ریع کە (١٠%) نەوتی بەرهەمهێنراوە ئامادەیە بۆ هەناردە ، بۆ حکومەتی هەرێم دەبێت ، نەوتی تێچون (٣٠%) بۆ کۆمپانیاکان دەبێت ، دوای لێدەرکردنی ئەم دوو بڕە ، ئەوەی دەمێنێتەوە قازانجە و بەم شێوەیە دابەش دەکرێت ، ڕێژەی (١٥- ٣٥ %) بۆ کۆمپانیاکان ، ئەوەی دەمێنێتەوە بۆ حکومەتە ، بەڵام گرێبەستەکانی حکومەتی ناوەندی عیراق لە جۆری گرێبەستی خزمەتگوزاریە و کە کۆمپانیای وەبەرهێن تەنیا (٩٧) سەنت وەردەگرێت ، لەو بڕەش تەنیا (٧٨) سەنتی بۆ دەمێنیتەوە ، باقیەکەی تری بۆ حکومەتی عیراق لە شێوەی داهات و باج دەگەڕێتەوە.
دواتر لە ساڵی (٢٠١١) حکومەتی هەرێم ڕەزامەند بوو کە بڕێک لەو نەوتەی بەرهەمی دەهێنێت ، بە هەماهەنگی حکومەتی ناوەندی هەناردەی بکات ، لە بەرامبەردا حکومەتی ناوەند نیوەی داهاتی نەوتە فرۆشراوەکە بداتەوە بە حکومەتی هەرێم بۆ ئەوەی وەک خەرجی دەرهێنان بیدات بە کۆمپانیاکان ، بەڵام لە مانگی (٣) ساڵی (٢٠١٢) حکومەتی هەرێم هەناردەی نەوتی ڕاگرت ، لەگەڵ ئەوەشدا حکومەتی ناوەند سلفەی دووەمی لە مانگی (٩) ئەو ساڵەی کە بڕەکەی (٣٥٠) ملیار دینار بوو خەرج کردووە ، دواتر ڕێککەوتنێک لە لایەن هەردوو لا ئیمزا کرا  ، ئەنجومەنی وەزیرانی عیراق بە بڕیاری ژمارە (٣٣٣) ڕێککەوتنەکەی پەسند کردووە ، ئەوەی جێگەی سەرنجە دوو کەس ئیمزایان لەسەر کۆنووسی ڕێککەوتنەکە نەکردووە ، ئەوانیش هەر یەکە لە ڕۆژ نوری شاویس کە ئەو کاتە جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران بوو بۆ کاروباری ئابوری و ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتیەکان ، گرنگترین بڕگەکانی ئەم ڕێککەوتنە لە چەند خاڵێکدا کۆکرابوونەوە ، لەوانە حکومەتی هەرێم تەنیا لە مانگی نۆ پابەند دەبێت بە ڕادەستکردنی بڕی (١٤٠) هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بە حکومەتی ناوەند ، لە مانگەکانی دواتر پابەند دەبێت بە ڕادەستکردنی بڕی (٢٠٠) هەزار نەوتی ڕۆژانە ، بەڵام حکومەتی هەرێم پابەندی ڕێککەوتنەکە نەبوو ، ئەو بڕەی بڕیاری لەسەر درابوو ڕادەستی حکومەتی ناوەندی نەکرد ، بۆ نمونە لە مانگی دە تەنیا بڕی (١٤٦) هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی ڕادەست کردووە ، لە مانگی یازدە بڕی (١٥٢) بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی ڕادەست کردووە ، لە مانگی دوازدە ئەو ڕێژەیە تەواو کەم دەکات بە جۆرێک حکومەتی هەرێم لەو مانگەدا تەنیا بڕی (٢٧) هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە ڕادەست کردووە ، ئەم ژمارانە دەرخەری ناپەندی حکومەتی هەرێمن بە ڕێکەوتنەکە ، چونکە بەپێی یەکێک لە بڕگەکانی ڕێککەوتنەکە پێویستە حکومەتی هەرێم بڕی (٢٠٠) هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە ڕادەستی حکومەتی ناوەندی بکات ، لەگەڵ ئەوەی حکومەتی هەرێم پابەندی ڕێککەوتنەکە نەبووە ، بەڵام حکومەتی ناوەندی بە دوو سلفە جارێکیان بڕی (٦٥٠) ملیار دینار و جارەکەی تر بڕی (٣٥٠) ملیاری بۆ حکومەتی هەرێم ناردووە ، بەڵام ئەو بڕەی دوایی بەهۆی ناپابەندی حکومەتی هەرێم بە ڕێککەوتنەکە خەرج نەکراوە ، پابەندنەبوونی حکومەتی هەرێم بەم ڕێککەوتنە زیانی زۆری لە هەرێم داوە ، چونکە ئەو بڕە نەوتەی کە لە هەرێم داواکراوە ڕادەستی بکات ، ئەگەر بڕەکەی بۆ (٢٥٠) هەزار بەرمیلیش بەرزبکەینەوە ، لەو ساڵەدا ڕێژەی (٨.٦%) نەوتی هەناردەکراوی عیراق دەکات ، لە کاتێکدا هەرێم ڕێژەی (١٧%) لە داهاتی عیراقی وەرگرتووە.
پرسیارەکە ئەمە بۆچی حکومەتی هەرێم نە ئەو ساڵە ونە ساڵەکانی دواتر پابەند نەبووە بە ڕادەستکردنی بڕی نەوتی بڕیار لەسەر دراو جا لە چوارچێوەی یاساکانی بودجە بووبێت یان ڕێککەوتنە دوو قۆڵییەکانی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی ناوەند ، هۆکارەکەی ڕوونە ، چونکە ئەگەر حکومەتی هەرێم هەموو نەوتەکەی ڕادەستی حکومەتی ناوەند بکات ، گرفتی بۆ دروست دەبێت لەگەڵ کۆمپانیا نەوتیەکان ئەو کۆمانیایانە کە حکومەتی هەرێم بە شێوەیەکی نەزانانە بە گرێبەستی هاوبەشی کێڵگەکانی نەوتی پێداون ،   ناتوانێت ئەو بڕە نەوتەکەی کە بە (نەوتی قازانج) ناودەبرێت ، بدات بە کۆمپانیا نەوتییەکان ، لەبەر ئەوە ناچارە خۆی بە شێوەیەکی سەربەخۆ بڕێک لەو نەوتە بفرۆشێت.

‎دواتر لە یاسای بودجەی ساڵی (٢٠١٣) حکومەتی هەرێم ناچار دەکرێت ڕۆژانە بڕی (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە لەڕێگەی حکومەتی ناوەندیەوە هەناردە بکات ، لەبەرامبەردا حکومەتی ناوەند پابەند دەبێت بە ناردنی پشکی (١٧%) هەرێم ، دواتر لە یاسای بودجەی ساڵی (٢٠١٥) هەرێم پابەند دەکرێت بە ڕادەستکردنی بڕی (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە ، لەبەرامبەردا حکومەتی ناوەندی پابەند دەبێت بە ناردنی پشکی هەرێم لە بودجەی عیراق کە بڕەکەی (١٤.٨١٧.٠٠٠) ترلیۆنە ، لە یاسای بودجەی ساڵی (٢٠١٦) بە هەمانشێوە هەرێم پابەند کراوە بە ڕادەستکردنی بڕی (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە ، لەبەرامبەر ناردنی پشکی هەرێم کە بڕەکەی (١٢.٥٧٠.٠٠٠) ترلیۆن دینار ، یاسای بودجەی (٢٠١٧) بەدواوە بەڕوونی بڕی ئەو نەوتە دیاری کراوە کە پێویستە حکومەتی هەرێم ڕادەستی بەغدای بکات ، دواتریش لە بودجەی دوو ساڵی دواتریش هەمان خاڵ دووبارە کراوەتەوە، بەجۆرێک  پێویستە هەرێم ڕۆژانە لایەنی کەم (٢٥٠٠٠٠) هەزار بەرمیل نەوت لە ڕێگای کۆمپانیا نیشتیمانی بەبازاڕکردنی نەوتی عیراق (سومو) هەرنادە بکات و داهاتەکەی بگەڕێتەوە بۆ حکومەتی ناوەندی ، لە بەرامبەردا حکومەتی ناوەندی پابەند دەبێت بە ناردنی (١١.٦٠٥.٠٢٨) ترلیۆن دینار.

 


‎ لە یاسای بودجەی ساڵی (٢٠١٨) بۆ یەکەم جار دوای ساڵی (٢٠٠٥) پشکی هەرێمی کوردستان بۆ ڕێژەی (١٢.٦٧%) کەم دەکات ، هەر لەم یاسایەدا سەر لەنوێ حکومەتی هەرێم پابەند دەکرێت بەوەی ڕۆژانە بڕی (٢٥٠٠٠٠) بەرمیل نەوت لە ڕێگای کۆمپانیای (سومو) هەناردە بکات و داهاتەکەی بۆ حکومەتی ناوەندی بگەڕێتەوە، هەر سەبارەت بە بابەتی نەوت ئەوەی تازەیە لەم یاسایەدا ئەوەیە کە لە خاڵی (د) بڕگەی دووەمی ماددەی (١٠) دەڵێت: وەزارەتی دارایی و نەوتی عیراق بڕی ئەو نەوتە دیاری دەکەن کە لەنێوان ساڵەکانی (٢٠١٤-٢٠١٧) لە کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوک هەناردە کراوە، هێندەی بڕی ئەو نەوتە هەناردەکراوە لە پشکی هەرێم دەبڕدرێت ، هەر پەیوەست بە کەرکوک و هەرێمی کوردستان بڕگەی (و) هەمان ماددە جەخت لە گەڕاندنەوەی پارەی پترۆ دۆلاری کەرکوک دەکات کە لە بانکەکانی هەرێمی کوردستان هەڵگیراوە ، یاسای بودجەی ساڵی (٢٠١٩) لەم یاسایەشدا هاوشێوەی یاساکانی بودجەی ساڵانی (٢٠١٧،٢٠١٨) هەرێمی کوردستانی پابەند کردووە ڕۆژانە بڕی (٢٥٠٠٠٠) هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە لە ڕێگای کۆمپانیای نەوتی (سومو)ەوە هەناردە بکات و داهاتەکەی بگەڕێتەوە بۆ حکومەتی ناوەندی ،  خاڵێکی جیاواز کە لەم یاسایەدا هاتووە، لە یاساکانی تر بوونی نیە، ئەوەیە کە ئەگەر حکومەتی هەرێم پابەند نەبوو بە ڕادەستکردنی بڕی نەوتی بڕیار لەسەردراو، ئەوا حکومەتی عیراق بەردەوام دەبێت لە خەرجکردنی پشکی هەرێمی کوردستان بە مووچەی فەرمانبەرانیشەوە ، ئەمەش جۆرێکە لە ئیمتیاز کە لەم یاسایەدا دراوە بە هەرێمی کوردستان، چونکە لە هەر هەردوو یاسای پێشوتر، واتا یاسای بودجەی ساڵانی (٢٠١٧،٢٠١٨) دەڵێت هەر کات حکومەتی هەرێم پابەند نەبوو بە ڕادەستکردنی بڕی نەوتی بڕیار لەسەردراو و داهاتە فیدرالییەکان، ئەوا لە پشکی هەرێم دەبڕدرێت. 
‎حکومەتی هەرێم پابەندی هیچ کام لەم ڕێکەوتنانە نەبووە کە خۆی لەگەڵ حکومەتی ناوەندی واژۆی کردوون ، ماددەی (١١٢) دەستوری بەجۆرێک راڤە کردووە کە دەسەڵاتی ئەوەی پێ دەدات سەربەخۆ و لە دەرەوەی ویستی حکومەتی ناوەندی نەوت بفرۆشێت ، هەڵبەت لەم راڤەیەدا حکومەتی هەرێم گەڕاوەتەوە بۆ دیدی یاسایی کۆمەڵێک کەس کە یان لە خوێندنەوە و ڕاڤەکردنی ماددەکانی دەستوری عیراق کورتیان هێناوە و شارەزا نەبوون م یان بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ سودمەند بوون لە بەسەربەخۆ فرۆشتنی نەوتی هەرێم ، ئەمەش ئاریشەیەکی قوڵی لەنێوان هەر دوولا دروست کرد ، سەر ئەنجام دادگای فیدرالی بڕیاری لەسەر ئەم کێشەیەدا ، ئەم بڕیارەی دادگای فیدرالی کۆمەڵێک لێکەوتەی لەسەر هەرێم دەبێت لەوانە : هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت گازی هەرێم ژمارە (٢٢) ساڵی (٢٠٠٧) چونکە پێچەوانەی ماددەکانی (١١٠ ، ١١١، ١١٢ ، ١١٥ ، ١٢١) دەستوری عیراقە ، هەڵوەشاندنەوەی ئەم یاسایەش واتە هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی هەرێمی نەوت و گاز ، وەزارەتی سامانە سروشتییەکان ، گرێبەستەکانی نەوت ، کۆمپانیای کوردستان بۆ دۆزینەوە و وەبەرهێنانی نەوت (kepco) ، کۆمپانیای کوردستانی نیشتمانی نەوت (knoc) ، کۆمپانیای کوردستان بۆ بە بازاڕکردنی نەوت (komo) ، کۆمپانیا کوردستان بۆ پڕۆسەکانی پاڵاوتن و پاشکۆکانی (kodo) ، سندوقی کوردستان بۆ داهاتە نەوتییەکان (koto) ، هەروەها لێکەوتەیەکی تری بریتیە لە دەبێت حکومەتی هەرێم تێکڕای نەوتی بەرهەمهێنراوی خۆی رادەستی حکومەتی ناوەندی بکات ، لەمڕۆ بەدواوە پرۆسەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم پڕۆسەیەکی نایاسایە ، حکومەتی عیراق دەتوانێت سکاڵا دژی ئەو وڵات و کەس و لایەنانە بجوڵێنێت کە نەوتی هەرێم دەکڕن.
‎سەرئەنجامی ئەمەش دەرچوونی بڕیارێک بوو  لەلایەن دادگای ژووری بازرگانی پاریس کو مافی مامەڵە تاکا لایەنانە بە نەوت و گاز لە ھەرێم دەسەنێتەوە.