محەمەد لەتیف ئایا بارستە ئاسمانیەکانی کۆمەڵەی خۆر، بەتایبەت خۆر و هەیڤ و گۆشە جیاوازەکانی نێوانیان، هیچ کاریگەرییەکی ئەوتۆیان هەیە لەسەر ناوچەکانی هێڵی بومەلەرزەی سەر ڕووی زەوی؟ ئایا تەنها ڕێکەوتێك بوو کاتێ هەردو بومەلەرزە وێرانکارەکەی ئەم ماوەیە لەکاتی گۆشە کاریگەرەکانی تایبەت بەهەڵکشان و داکشاندا ڕوویاندا؟!... شایەنی باسە گۆشە کاریگەرەکانی هەڵکشان و داکشان (مد و جزر) ی ئاوی دەریاو زەریاکان بریتین لە هەردو گۆشەی سفر و ۱۸۰ پلەی نێوان خۆر و هەیڤ و لەهەردو حاڵەتدا خۆر و هەیڤ و زەوی دەکەونە سەر یەك ڕاستەهێڵ: (خۆر☀️ - هەیڤ🌙 - زەوی🌍): گۆشەی سفری نێوان خۆر و هەیڤ و هەیڤی تاریك، کۆتایی مانگی هەیڤی. (خۆر☀️ - زەوی🌍 - هەیڤ🌙): گۆشەی ۱۸۰ پلەی نێوان خۆر و هەیڤ و هەیڤی پڕ، ناوەڕاستی مانگی هەیڤی. لەم دوو ماوەیەدا جگە لە هەڵکشان و داکشانی ئاوی دەریا و زەریاکان بەرگەهەوا و تەنانەت وشـکانیش خۆی لەبەردەم هێزی کێشکردنی هەیڤ و خۆردا ڕاناگرێ و نزیکترین و دوورترین خاڵی ڕووی زەوی لەهەیڤ و خۆرەوە مانگانە لەهەردو کاتدا هەڵدەکشێن (هەڵدەتۆقن) و لایەکانی زەویش (أَطۡرَافِهَاۚ) لەڕۆژهەڵات و ڕۆژئاواوە دادەکشێن (دەقوپێن)، ئەم هەڵکشان و داکشانە بەبڕی جیاواز لەهەرسێ بەرگەهەوا و ئاوی دەریاو زەریاکان و وشکانیشدا ڕوودەدەن: * بڕی هەڵکشان و داکشانی بەرگەوا بە کیلۆمەتر (کم). * بڕی هەڵکشان و داکشانی ئاو بە مەتر (م). * بڕی هەڵکشان و داکشانی وشکانی بە سانتیمەتر (سم). پاشان بەهۆی جوڵەی بەردەوامی زەوی بەدەوری خۆی ناوچەی هەڵتۆقیو و قوپاوی زەوی لەگۆڕانی بەردەوامدا دەبن و دەگوێزرێنەوە بۆ ناوچەکانی دی بەئاڕاستەی ڕۆژهەڵات بەرەو ڕۆژئاوا، ئەمە جگە لەوەی هەردو جەمسەرەکانی باکورو باشوری گۆی زەوی بەهەمان شێوەی لایەکانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا بە بەردەوامی لەحاڵی داکشان (قوپاو) دان: ٭ تیرەی زەوی لەجەمسەری باکورەوە تاوەکو جەمسەری باشور = ۱۲۷۱۳ کم. ٭ تیرەی زەوی لەهێڵی کەمەرە تاوەکو هێڵی کەمەرەی زەوی = ۱۲۷٥٦ کم. ٭جیاوازییان دەکاتە ۱۲۷٥٦ - ۱۲۷۱۳ = ٤۳ کم. واتە ئەگەر ناوچە وشکانیەکانی زەوی لەکاتی هەڵکشان و داکشانی گەورەدا لە ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاواوە بەسانتیمەتر لەقوپاندا بن، ئەوا جەمسەرەکانی زەوی هەر بەردەوام و بەبێ کاتی هەڵکشان و داکشان نزیکەی ٤۳ کم داکشاون (قوپاون)!، هەر بۆیە قورئان لەبری (طرفي - مثنیٰ) بە کۆ (اطراف - جمع) هێناویەتی: (أَوَلَمۡ یَرَوۡا۟ أَنَّا نَأۡتِی ٱلۡأَرۡضَ نَنقُصُهَا مِنۡ أَطۡرَافِهَاۚ وَٱللَّهُ یَحۡكُمُ لَا مُعَقِّبَ لِحُكۡمِهِۦۚ وَهُوَ سَرِیعُ ٱلۡحِسَابِ) سُورَةُ الرَّعۡدِ: ٤١ وەنەبێ تەنها هەڵکشان کاریگەری گەورەی هەبێ، بەڵکو کاریگەرییەکانی داکشان هیچی کەمتر نیە لەهەڵکشان و هەردو دیاردەکە پێکەوە لەهەمان کاتی هەیڤی پڕو تاریکدا ڕوودەدەن و کاریگەری گەورەیان هەیە لەسەر کەش و هەوا و با و دابارین و کشتوکاڵ و بومەلەرزە و ژیانی سەرجەم زیندەوەران لەئاو و وشکانیدا، بەڵام کاتەکانی تری مانگی هەیڤی دیاردەکانی هەڵکشان و داکشان ڕوو نادەن. بۆ تێگەیشتن و ڕوونکردنەوە وادادەنێین کەشەو و ڕۆژ یەکسان بن و هەیڤیش لەگۆشەی سفر یان ۱۸۰ پلەدایە لەگەڵ خۆرو لەحاڵی سرەوت (نەجوڵان) دایە، لەو حاڵەشدا کاتەکانی هەڵکشان و داکشان بەم شێوەیە دەبن: کاتەکانی هەڵکشانی بەرگەهەوا و ئاو و وشکانی: ۹:۰۰ بەیانی بۆ ۳:۰۰ عەسر. ۹:۰۰ شەو بۆ ۳:۰۰ بەیانی. کاتەکانی داکشانی بەرگەهەوا و ئاو و وشکانی: ۳:۰۰ عەسر بۆ ۹:۰۰ شەو. ۳:۰۰ بەیانی بۆ ۹:۰۰ بەیانی. بەڵام ئەم حاڵەتە نمونەییە لەواقعدا بەو وردییە ڕوو نادات، هەربۆیە بۆ ڕوونکردنەوەی زیاتر کاتەکانی هەڵکشان و داکشانی واقعی ناوچەیەکی جوگرافی لەوێنەکاندا دادەنێین. تەنانەت نوسەری ئەمریکی (هاوارد فاست) لەکۆتایی ڕۆمانی (موسا شازادەی میسر) ڕای وایە کە موسا (د.خ) سودی لەدیاردەی هەڵکشان و داکشانی ئاو بینیوە بۆ پەڕینەوەی قەومەکەی لەداکشانی ئاو و تیاچوونی لەشکرەکەی فیرعەونیش لەهەڵکشانی ئاودا، دەرچوونی بەنی ئیسرائیلیش لەمیسر لەشەوی دەیەمی مانگی هەیڤی (۱۰/أبیب)دا بەپێی دەقی تەورات پشتیوانێکی باشی ئەم ڕا و بۆچوونەیە. بەکورتی ئاشکرایە هەڵکشان و داکشانێك کار لە هەرسێ بەرگەهەوا و ئاو و بەتایبەت وشکانی (توێکڵی زەوی) بکات کاریگەری ڕاستەوخۆی دەبێت لەسەر بوومەلەرزە. کاتی هەردوو بومەلەرزە وێرانکارەکە: هەیڤی پڕ (بدر): ٦/۲۰۲۳/۲.ز گۆشەی ۱۸۰° لەنێوان خۆر و هەیڤ. هەیڤی تاریك (محاق): ۲۰۲۳/۲/۲۰.ز گۆشەی سفر لەنێوان خۆر و هەیڤ.
کەواتە دەکرێ بڵێین بەهەمان پێوەری ۱۸۰ پلە، ڕۆژانی ٦ تا ۸ ی مانگی ئازار بەتایبەت ڕۆژی (۳/۷) دیسانەوە پێشبینی ڕوودانی بومەلەرزە ئەگەرێکی بەهێزە بۆ ئەو ناوچە جوگرافیانەی لەسەر هێڵی بومەلەرزەن، ئەمەش تەنها ئەگەرەو مەرج نیە بەڕاست بگەڕێ، چونکە مانگ و ساڵان دێن و دەڕۆن و بەردەوامیش هەڵکشان و داکشان ڕوویانداوە بێ ئەوەی کارەساتێکیان هێنابێت. پەروەردگار هەموو لایەك بپارێزێت.