د. ڕزگار عەبدولكەریم
بیتكۆین، دراوێكی گریمانەییە كە لە ساڵی 2008دا لەلایەن كەسێكی نەناسراوەوە بە ناوی «ساتوشی ناكامۆتۆ» دروستكراوە. سەرەتا نرخی یەك بیتكۆین بە حەوت سەنت بوو، بەڵام لە مانگی یەكی ساڵی 2013دا نرخی بیتكۆینێك بۆ 13 دۆلاری ئەمریكی بەرزبووەوە. پاشان لە ناوەڕاستی 2013دا نرخەكەی زیاتر بەرزبووەوە، بە جۆرێك كۆتایی 2013 نرخی بیتكۆینێك بۆ 980 دۆلار دەفڕێت. لەوێ بەدواوە بەردەوام نرخی بیتكۆین بەرزدەبێتەوە، بەشێوەیەك لەمانگی 12ی 2017دا نرخی یەك بیتكۆین گەیشتە نزیكەی 20 هەزار دۆلار، لەم مانگەشدا نرخەكەی لە نێوان (50 بۆ 60) هەزار دۆلار یاری دەكات. بۆیە پێویست دەكات بە شێوەیەكی زانستی شوناسی راستەقینەی بیتكۆین بخەینەڕوو.
بەبێ ئەوەی شوناس و پێناسەی بیتكۆین دیاری بكەین، پێدەچێت زانیارییەكان بە هەڵەماندا ببەن، دەبینین لەگەڵ پارە تێكەڵ دەكرێت، هەندێك جاریش بە هەڵە دەڵێن (داهاتوو بۆ دراوی ئەلیكترۆنییە)، ئەگەر مەبەست لە (دراوی ئەلیكترۆنی) بەشداریكردنی تەكنۆلۆژیا بێت لە جیهانی پارەدا، ئەوا دەمێكە ئەو كارە كراوە و بەردەوامیش دەكرێت، ئەمە هیچ گرفت و ئاریشەیەكی نییە. بەڵام ئەگەر مەبەست لەو قسەیە (داهاتوو بۆ دراوی ئەلیكترۆنییە) كریپتۆكەرەنسی یان دراوی گریمانەیی بێت، ئەمە هەڵە و تێكەڵكردنێكی زۆر روون و ئاشكرایە، چونكە كریپتۆكەرەنسی پارە نییە و ناشتوانێت پارە بێت.
٭بۆچی كریپتۆكەرەنسی پارە نییە؟
پارە «Money» ئامرازی ئاسان راییكردنی مامەڵەی مامەڵەكارانە لە بازاڕدا. لە رێگەی پارەوە كڕیار و فرۆشیار بەشێوەیەكی ئاسان دەگەن بە نرخی گونجاوی هەر شمەك و خزمەتگوزارییەك لە بازاڕدا، واتە پارە نێوەندیكارێكی باش و ئاسانی نێوان كڕیار و فرۆشیارە لە سەر هەموو ئاستە جیاوازەكانی مامەڵە و كڕین و فرۆشتن، بۆ ئەوەی بگەن بە (نرخی گونجاو). بە مانایەكی تر، پارە توانای پاكتاوكردنی مامەڵە دارایی و بازرگانی و ئابوورییەكانی هەیە لە بازاڕدا. ئەم مەسەلەیە (پڕۆسەی پاكتاوكردن لە رێگەی پارەوە) گرنگی زۆری هەیە، چونكە هەم دەبێت بەهۆی زیادبوونی شەفافییەتی مامەڵەكان، هەمیش توانای پێشبینیكردنی ئاراستەی بازاڕ بۆ مامەڵەكاران ئاسانتر دەكات، ئەمەش كاریگەریی ئەرێنی لەسەر ئاڵوگۆڕ و مامەڵە و پەیوەندییە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان دادەنێت و بەشێوەیەكی تەندروست لە بازاڕدا گەشە دەكەن.
چی دەبێت ئەگەر نەتوانرا نرخ و بەهای پارە بەشێوەیەكی دروست دیاری بكرێت؟. لەم دۆخەدا میكانیزمی پاكتاوكردن ناتوانێت كاری خۆی بكات، مامەڵە و ئاڵوگۆڕەكان شەفاف نابن، پشبینیكردنی ئاراستەی بازاڕ دژوار و ئەستەم دەبێت، ترس باڵ بەسەر بازاڕدا دەكێشێت و قەبارەی مامەڵەكان تووشی داشكانی بەرچاو دەبن، دوور نییە گرفت و ئاریشەی كۆمەڵایەتی لە ئەنجامی ناڕوونی مامەڵەكان زیاد بكات. (ئەم راستییە بە جوانی دەردەكەوێت كاتێك كە هەڵئاوسان بەشێوەیەكی دراماتیكی زیاد دەكات، بۆ نموونە سەیری دۆخی فەنزویلا بكەن). ئیستا با ئەو پرسیارە بكەین: ئایا دروستە بیتكۆین بە پارە ناوزەد بكەین؟ ئایا بیتكۆین دەتوانێت پارە بێت؟ كوێی ئەم كارە نادروستە؟. هەندێك بانگەشەی ئەوە دەكەن كە بیتكۆین جێگای پارەی ئاسایی دەگرێتەوە و شوێن بە دۆلار و دینار لێژ دەكات، بەڵام ئەم بانگەشەیە بە چەند بەڵگەیەكی زانستی پووچەڵ دەكرێتەوە:
٭سەودای گوڵی لالە
یەكەم : كریپتۆكەرەنسی بە گشتی و لە ناویشیاندا بیتكۆین پێناسە دەكرێت بە (هەبووی سەوداگەرانە – Speculative Assets)، واتە لە بری ئەوەی وەك ناوەندكارێكی باش بۆ مامەڵەی مامەڵەكاران بەكاربێت، خودی خۆی سەنتەر و كرۆكی مامەڵەكەیە و ئامانج لە كڕینی بیتكۆین و كریپتۆكەرەنسی بەدەستهێنانی قازانج و پارەی زیاترە. ئەم جۆرە جامبازییەش لە دۆخی بیتكۆیندا بە هۆی بەرزی نرخەكەیەوە بە سەودایەكی شێتانە پێناسە دەكرێت، لە رووی سروشت و جەوهەری ئیشكردنەوە نەك تەكنیك، لێكچوونێكی زۆر لەنێوان نەخۆشی گوڵی لالەی هۆڵەندی و بیتكۆیندا هەیە.
هۆڵەندییەكان لە سەرەتای ساڵانی 1600ـەكاندا سەرقاڵی سەودای گوڵی لالە بوون و دوای هەرەسیش بە نەخۆشی گوڵی لالە (tulip mania)ی هۆڵەندی نێوبانگی دەركرد. لە 1620ـەكاندا نرخی گوڵی لالە بەشێوەیەكی دراماتیكی بەرزدەبێتەوە، بە جۆرێك كە تەنیا 10 گوڵ خانوویەكی باشی لە ئەمستردام پێدەكڕدرا. لە ساڵی 1633 نرخی تەنیا یەك گوڵی لالە پێنج هەزار فلۆرینی بووە، لە ماوەی چوار ساڵ و لەنێوان (1633 – 1637) نرخی تەنیا یەك گوڵ دوو بەرامبەر زیاد دەكات و بۆ 10 هەزار فلۆرینی بەرز دەبێتەوە. دواتر لە ساڵی 1637دا ئەم سەودایە بە یەكجاری هەرەس دەهێنێت. لێرەدا گوڵی لالە و بیتكۆین هەردووكیان سروشتی سەوداگەریی و جامبازانەیان هەیە، بۆیە گرنگە كە لەكاتی باسكردنی كریپتۆكەرەنسیدا ئەو سروشتە بە روونی باس بكرێت.
دووەم: پارە و هاوشێوەكانی پارە، دەبێت دامەزراوەیەكی گشتی وەك بانكی ناوەندی پاڵپشتیی بكات، بەمەش قبوڵی گشتی دەبێت و لەنێو خەڵكدا دەستا و دەستی پێدەكرێت، بۆیە زۆرجار ئەوانەی كە بانگەشە بۆ ئەم جۆرە دراوە دەكەن بەراوردی دەكەن بە هاوشێوەكانی پارە وەك كارتی بانكی، بەڵام لە راستیدا ئەو بەراوردە لە شوێنی خۆیدا نییە، چونكە هەموو هاوشێوەكانی پارە دەزگایەكی فەرمی وەك بانكی ناوەندی پشتیوانی دەكات و دەبێت بە بەشێك لە كوتلەی دراویی لە وڵاتدا.
٭رێكخستنی چالاكییە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانە
سێیەم: خستنەڕووی پارە مەسەلەیەكی سیادییە و لە دەسەڵاتی بانكی ناوەندی هەر دەوڵەتێكە، بڕی خواست و خستنەڕوو لە قەبارەی پارەدا، كاریگەریی راستەوخۆ لەسەر چالاكییە ئابوورییەكان جێدەهێڵێت، بۆیە ئەگەر بڕیار بێت كریپتۆكەرەنسی پارە یان هاوشێوەكانی پارە بێت، ئەوا بێ هیچ دوودڵییەك دەبێت بە بەشێك لە سیستمی دارایی و نەختینەیی وڵات، هاوكات سیاسەتی دارایی و نەختینەیی كاریگەر دەبێت بە قەبارەی كریپتۆكەرەنسی، سەرەنجام حكومەت بەشێك لەم دەسەڵاتە سیادییە لە دەست دەدات، كە ئەمەش تائێستا لە تیۆریی ماكرۆئابووریدا مەسەلەیەكی هەستیار و رێگەپێنەدراوە،
ئەمە لەلایەك، لە رووی پراكتیكیشەوە، توانای نییە كریپتۆكەرەنسی بەشێك بێت لە (كوتلەی دراویی) وڵات، چونكە ناكرێت بێ ئەندازە و بێ هیچ رێوشوێنێكی ئابووری، لە سەرچاوەی زۆر و زەبەند و نادیارەوە پارە بخرێتە بازاڕەوە. بۆ نموونە، لەساڵی 2017دا تەنیا (پێنج هەزار) كریپتۆكەرەنسی هەبوو، بەڵام ئێستا زیاتر لە نۆ هەزار كریپتۆكەرەنسی هەیە و بەردەوامیش زیاد دەكات.
چوارەم: نرخی بیتكۆین جێگیر نییە و بەردەوام بەشێوەیەكی شێتانە و چاوەڕواننەكراو یاری دەكات. ئەم هەڵچوون و داچوونە نابێت لە پارەدا هەبێت، راستە پارەش نرخی لەبەرامبەر دراوەكانی تردا گۆڕانی بەسەردا دێت، بەڵام ئەگەر سەرنج بدەین دەبێت مەودای ئەو گۆڕانە زۆر كەم بێت، ئەگەر مەودای گۆڕانەكە زۆر بوو وەك ئەوەی لەم ساڵانەدا بەسەر فەنزوێلادا هات، ئەوا پارەكە بە جۆرێك لە جۆرەكان ئەرك و بەهای خۆی لەدەست دەدات و دەستەوەستان دەبێت لە راییكردنی چالاكییە ئابوورییەكاندا.
بە كورتی ئامانجی پارە رێكخستنی چالاكییە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانە لەسەر ئاستە جیاوازەكان، نابێت خۆی سەرچاوەی دەردەسەری و نائارامیی بازاڕ بێت. وادابنێ بیتكۆین پارە بێت، چۆن دەتوانێت مامەڵەكان پاكتاو بكات ئەگەر بەو خێرایی و مەودا زۆرەوە نرخەكەی گۆڕانی بەسەردا بێت؟
٭ڕیسك"مەترسیی" یەكجار زۆری تێدایە
لەكۆی سێ ئەركی سەرەكی پارە، ناوەندێك بۆ ئاڵوگۆڕ، یەكەی پێوانە و گەنجینەی بەها، بیتكۆین ناتوانێت بەهیچ شێوەیەك رۆڵی دوو ئەركی كۆتایی بگێڕێت، چونكە هەڵكشان و داكشانی زۆر لە نرخدا رێگر دەبێت لەوەی بتوانین وەك یەكەی پێوانەكردنی شمەك و خزمەتگوزاری لە كاروباری رۆژانەدا بەكاری بهێنین، لە هەمانكاتیشدا ریسكی یەكجار زۆری تێدایە كاتێك بەهای سامانەكەت بە كریپتۆكەرەنسی یان بیتكۆین هەڵبگریت، بۆیە ناتوانرێت وەك گەنجینەیەكی بەها رۆڵ بگێڕێت.
هەندێك سەرچاوە پێیان وایە بیتكۆین دەتوانێت وەك ناوەندێكی ئاڵوگۆڕ رۆڵ بگێڕێت، یان دەتوانێت ئەركی یەكەمی پارە جێبەجێ بكات، لە بەر دوو هۆكار، یەكەم ئەوەی كە تێچووی ئاڵوگۆڕ بە بیتكۆین زۆر ئاسانتر و هەرزانترە بەراورد بە رێگا كلاسیكییەكان، دووەم ئەوەی كە سەرچاوەكەی نادیارە، بەڵام هەر ئەم دوو هۆكارە لە گۆشەی دیكەوە سەرچاوەی دەردەسەرین بۆ كۆمەڵگە وەك بەكارهێنانی لە بواری دەرمان و قاچاخچێتی و هاككردن و هێرشی ئەلیكترۆنی و زۆر كاری نائەخلاقی دیكە.
هەندێكی دیكەش ئەم مامەڵە سنوردارەی بیتكۆین، وەك بەڵگەیەك بۆ ئایندەڕوونی بیتكۆین باس دەكەن، بەڵام ئەگەر ئێمە سەرنجی گوڵی لالەی هۆڵەندی بدەین، ئەوا دەبینین بۆ ماوەی زیاتر لە بیست ساڵ مامەڵەی پێوە كراوە، وەك پێشتریش وتمان تەنیا 10 گوڵی لالە خانوویەكی لە باشترین شوێنی ئەمستردامدا پێ دەكڕا، بەڵام سەرئەنجام گوڵی لالە نەبوو بە پارەو جێگای دراوی نەگرتەوە.