بەرنامەی موشەكی ئێران؛ بەرگریی نەتەوەیی یان هەڕەشەی نێودەوڵەتی

وەرگێڕانی ــ شاهۆ عەبدوڵڵا

مووشەكیی كرووزی ئێران
ئێران چەند جۆرێكی جیاوازی لەمووشەكیی كرووز درووست كردووە. لەدوای ساڵی (2010)ەوە بەرپرسانی ئێرانی ڕایانگەیاند، بەزووی مووشەكیی كرووز بەناوی (مشكات) بەتوانایی مەودای (2000) كیلۆمەتر دەخەنەڕوو. ئەو مووشەكە لەتوانایدایە لەزەوی و ئاسمان و دەریاشەوە هەڵبدرێت. بەڵام ئەو جۆرە مووشەكە هەرگیز نەخرایەڕوو. لەكۆتاییدا مووشەكەێكی كرووز بەناوی (سومار) بەمەودای (700) كیلۆمەتر نیشان درا . دەوترێت ئەو جۆرە مووشەكە لەسەر نموونەی مووشەكێكی ڕووسی پەرەپێ پێدراوە و لەساڵانی ڕابردوو لەوڵاتی ئۆكرانیا كڕدراوە.

مووشەكیی كرووز صاعقە (كرم ابریشم)
مووشەكیی كرووزی (یاعلی) هەمان توانایی بڕینی مودای وەك مووشەكیی كرووز هەیە. بەوتەی بەرپرسانی وڵاتی سعودیە، ئێران لەهێرشەكەیدا بۆ سەر دامەزراوە نەوتییەكانی ئارامكۆ، سوودی لەو جۆرە مووشەكە وەرگرتووە، بەڵام ئێرانییەكان ئەوەیان ڕدكردووەتەوە هیچ ڕۆڵێكیان لەو هێرشەدا هەبووبێت.
لەچلەمین ساڵڕۆژی شۆڕشی گەلانی ئێران، مووشەكیی كرووز بەناوی (هویزە)یان نەمایش كرد، دەوترێت ئەو مووشەكە لەتوانایدایە مەودای (1350)كیلۆمەتر ببڕێت. هەروەها ئێران ژمارەیەك مووشەكیی كرووزی كورت مەودای دژە كەشتی هەیە، لەوانەش ( رعد، نصر، كوپر، ڤفر، نوور ).
فەرماندەی هێزی ئاسمانیی سوپای سپاسداران ساڵی ڕابردوو باسی لەنەمایش كردنی مووشەكێكی كرووز كرد بەمەودای (1500) كیلۆمەتر، كە لەتوانایدایە لەفڕۆكەی جەنگی ببەسترێت، كەچی تاكو ئێستا ئەو مووشەكە نەمایش نەكراوە. بەڵام وا دەردەكەوێت ئێران لەهەوڵدایە بۆ بەرزكردنەوەی توانای پێكانەوە بەمووشەكیی كرووز.

بەرنامەی ئاسمانیی ئێران
ئێران بەرنامەیەكی ئاسمانیی چالاكی هەیە. هەڵدانی مانگی دەست كردی (امید) لەساڵی (2009) یەكەمین ئەزموونی سەركەوتووی ئێران بوو لەو بوارەدا. لەدوای یەك ساڵ بەبەكارهێنانی مووشەكیی (سفیر) لە بۆشایی ئاسمان جێگەی گرت. هەروەها ئێران مووشكی (كاوشگر) بەكارهێنا بە مەبەستی تاقیكردنەوە زیندەوەری زیندوو لە بۆشایی ئاسمان و گەڕاندنەوەی بۆ زەوی.
لەم ساڵانەی دوایدا ئێران بەمەبەستی جێگركردنی مانگی دەست كردی قورستر و مەودایەكی زیاتر، مووشەكیی بەهێزی (سیمورغ)ی بەكارهێنا. بەڵام هەندێك لەو مووشەكانە هەر لەسەكۆكەیدا سەرنەكەوتوو بوون. لەو ڕووەشەوە ئێران و ئەمریكا تۆمەت باردەكات بەدەست وەردان لەبەرنامە مووشەكییەكانی.
ئەمریكییەكان ئێژن، بەرنامە ئاسمانییەكانی ئێران هەوڵێكە بۆ دەستخستنی مووشەكیی بالستیك كیشوەربڕ. هاوبەشی سوپای پاسدارن و وەزارەتی بەرگریی ئێران لەپرۆژە ئاسمانییەكانی ئەو وڵاتە، ئەو گومانەی پەیوەست بوونی بەرنامە موشەكی و ئاسمانییەكانی زیاتر كردووە. بەڵام ئێران دژی ئەو گومانانەیە.
هەڵدانی یەكەمین مانگی دست كردی سەربازیی لەلاین سوپای پاسدارانەوە لەسەرەتای ساڵی ( 2021 )، بەدواداچوون لەسەر بەرنامەی ئاسمانیی ئێرانی زیاتر كرد. سوپا ڕایگەیاند، مانگی دەست كردی ( نوور ) بەمووشەكیی سێ قۆناغیی ( قاصید ) لە مەودای (425) كیلۆمەتر لەدووری زەوییەوە جێگر كراوە. مانگی دەست كردی پێشوو لەدووری ( 250 بۆ 375 ) كیلۆمەتر لەزەوییەوە جێگیر كراوە. هەوڵەكانی دواتر ئێران بۆ گەیشتن بە ( 500 ) كیلۆمەتر لەقۆناغیی كۆتاییدا و بەهۆی نەبوونی خێرایی پێویستەوە شكستی هێنا.
بە وتەی فەرماندەی گشتی سوپا؛ هەڵدانی مانگی دەست كردی سەربازیی دەستەكەوێكی ستراتیژییە، دەتوانێت توانایی پێشبڕكێی زانیاریی كۆماری ئیسلامی ئێران بەرزبكاتەوە. حەسەن سەلامی وتی(( ئەمڕۆ دەتوانین لەئاسمانەوە سەیری جیهان بكەین )).

لەبارەی هەڵدانی مانگی دەست كردی ئێران بۆ ئاسمان و جێگیر كردنی، مارك میلی؛ سەرۆكی بارەگای هاوبەشی سوپای ئەمریكا، تەكنەلۆژیایی مووشەكیی ئەو مانگە دەست كردە لەئاسماندا مەترسیی دارە، هەروەها وتی (( جۆری مووشەكەكان دەتوانانن كاری جیاواز ئەنجام بدەن، گەر لەتوانایدا هەبێت مانگی دەستكرد هەڵبگرێت، دەشتوانێت مادەی تەقینەوە بار بكات، كەواتە هەر كات ئێران هەر جۆرە مووشەكێكی دوور مەودا تاقی بكاتەوە، مایەی مەترسییە بۆ سەر ئاسایش )).
مووشەكە بالستییە كیشوربڕەكان و مووشكی هەڵگری مانگی دەست كرد هاوبەشن لەپێكهاتەدا. وەك پێویست بوونی دوو بزوێنەری بەهێز و قورسی كەم. هەروەها كاركردنی بەشێك لەسیستەمەكە و پێكهاتەی هەنگاوەكانی مووشەكە و چۆنیەتی جیابوونەوەی بەشەكانی هاوشێوەن. لەتەك ئەوەشدا؛ شارەزایان لەو باوەڕەدان گۆڕنی مووشەكیی هەڵگری مانگی دەست كرد بۆ كیشوەربڕ كارێكی ئاسان نیە و هەرچەند بەپێی ئەزموون لەچەند هەنگاوێكی سەرەتاییەوە بەدەست هاتووە، پێكهاتەكانیان بەهاوبەشی بەكاردەهێنرێت لەنێوان هەردوو مووشەكدا. شارەزایان ئاماژەشیان بەوە كردووە، تاكو ئێستا هیچ وڵاتێك لەمووشەكیی هەڵگری مانگی دەست كردی، مووشەكیی كیشوەربڕی درووست نەكردووە، لەتەك ئەوەشدا هەندێك لەوڵاتان مووشەكیی دوور مەودایان بۆ مووشەكیی هەڵگری مانگی دەست كرد گۆڕیوە.

تەكنەلۆژیای مووشەكیی كیشوەربڕ ئاڵۆزترە لەمووشەكیی هەڵگری مانگی دەست كرد. مەشەكی كیشوەربڕ لەتەك دەرچوونی لەبەرگە هەوای زەوی، پێویستە بگەڕێندرێتەوە بۆ زەوی. بۆ ئەوەش پێویستی بەتەكنەڵۆژیای گەرمی و میكانیكی تایبەت هەیە. بەشێوەیەكی گشتی مووشەكیی هەڵگری مانگی دەست كردی لەكەش و هەوایەكی گونجاودا هەڵدەدرێت و ئەگەر كەشەكە گونجاو نەبوو، ئەوە كاتی هەڵدانی دوادەخرێت و پێویستیشی بەسەكۆیەكی جێگیر هەیە، واتە هیچ پەلەكردنێكی ناوێت بۆ هەڵدان. بەڵام مووشەكیی كیشوەربڕ لەبەر ئەوەی لەكەشێكی جەنگیدایە و ئامادەكاریی خێرای دەوێت بۆ هەڵدانی. لەبەر ئەوەی لەلایەن دوژمنەوە نەكرێتە ئامانج، بۆ ئەو مەبەستەش سەكۆی نهێنی یان سەكۆی جوڵاوی بۆ بەكاردەهێنن لە هەر كەش و هەوایەك بێت. ئەو كەشەش وا دەخوازێت دڵنیاییەكی زیاتری هەبێت لەكاریی و سەركەوتن دا. بۆ درووستكردنی مووشەكیی كیشوەربڕ چەندین تاقیكردنەوە پێویستە، ئەمەش وادەكات لەچاوی وڵاتە زلهێزەكانەوە بەنهێنی نەمێنێتەوە.
لەو بارەشدا، سەرەڕای نیگەرانییەكانی ئەمریكا و ئیسرائیل لەبارەی بەرنامە ئاسمانییەكانی ئێرانەوە، هەوڵ دەدەن بەرنامەی مووشەكیی ئێران بەكاربهێنن وەك مەترسییەك و زیادكردنی فشار و فراوانكردنی گەمارۆكانی سەر ئەو وڵاتە. لەبەرامبەردا؛ ئێران لەڕێگەی ڕاگەیاندنەوە هەوڵی داوە، بەرنامەی مووشەكیی خۆی بەكاربهێنێت وەك شكستی گەمارۆكانی سەر وڵاتەكەی.
چاودێران ئێژن؛ تەنانەت ئەگەر ئێران بەدوای مووشەكیی كیشوەربڕەوەیە، كەگومان لەوەشدا نیە، بەرنامەی ئاسمانیی ئەو وڵاتە ئامانجی ناسەربازیی و زانستیشی لەپشتەوەیە. هەروەها ئێران دەیەوێت قورسایی خۆی زیاد بكات لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی لەڕێگەی پێشختنی بەرنامە ئاسمانییەكانییەوە.

نیگەرانییە نێودەوڵەتییەكان
هەرچەندە ناوەندی ناوەكیی ئێران لەژێر چاودێریی ئاژانسی وزەی ئەتۆم و چاودێرانی نێودەوڵەتییەكان، بەپێچەوانەوە ناوەندی مووشەكیی ئێران لەچوارچێوەی ئەو چاودێرییە نێودەوڵەتییانەدا نین. بەڵام لەبەر ئەوەی تاقیكردنەوەی مووشەكیی لەكەشێكی كراوەدا ئەنجام دەدرێت، ئەو تاقیكردنەوانەش لەچاوی ئەمریكا و وڵاتانیی دیكەوە دەبینرێن. چاودێران پێیان وایە، ئێران بەمەبەست تاقیكردنەوەكانی لەڕاگەیاندن نمایش دەكات وەك پەیامێك بۆ وڵاتانیی نەیاری.
لەوبارەشەوە؛ هێزە خۆرئاواییەكان و هاوپەیمانە ناوچەییەكانیان، بەتایبەت ئیسرائیل و سعودییە، بەردەوام نیگەرانن لەبەرنامە مووشەكییەكانی ئێران، بە وتەی خۆیان ئێران بەشێك لەو مووشەكانی داوە بەدەوڵەتان و گرووپەكانی هاوپەیمانی، تا دژ بەنەیارەكانی بەكاریبهێنن.

ئێران ڕاشكاوانە ئێژیت مووشەكیی دوو هەزار كیلۆمەتری درووست كردووە، تا توانای بەئامانج كردنی ئیسرائیلی هەبێت. سوپای پاسداران لەكاتی نەمایش كردنی مووشەكەكانی، دروشمی (( دەبێت ئیسرائیل لەسەر نەخشە بسڕێتەوە )) لەسەر مووشەكەكانی نووسیووە. هەر ئەمەش هۆكارە بۆ ئەوەی ئیسرائیل بەرنامە مووشەكییەكانی ئێران بەمەترسیی بۆ سەرخۆی بزانێت و بەپێویستی دەزانێت بەرنامە مووشەكیی و ئەتۆمیییەكەی ئێران ڕابگیرێت.
سعودییە و هاوپەیمانەكانی لەناوچەی كەنداو ملیاران دۆلاریان خەرجی سیستەمی بەرگریی مووشەكیی كردووە بەرامبەر ئێران، هەروەها داوای ڕاگرتنی بەرنامە مووشەكەییەكانی ئێران دەكەن.
حوسییەكانی یەمەن كەدژی ئیسرائیل و سعودییەن، بەپشتیوانی ئێران چەندین جار مووشەكیی بالستیكیان ئاڕاستەی سعودییە كردووە، زۆربەی ئەو مووشەكانەش پێش گەیشتن بە ئامانج تێك شكێنراون و چەند دانەیەكی كەمیان سیستەمی بەرگریی ئاسمانیی ئەو وڵاتەیان بڕیوە و ئامانجەكانیان پێكاوە. سعودییە و ئەمریكا ئاماژەیان بەو بەڵگانە كردووە كەلەبەردەستان، لەپێكهاتەی ئەو مووشەكانە، هەمان پێكهاتەی مووشەكە ئێرانییەكانە و سەرچاوەی مووشەكەكانیش گەڕاندووەتەوە بۆ ئێران. بەو وتەی ئەو دوو وڵاتە، مووشەكیی حوسییەكان كەناوی (بركان 2 1چ)ە، هەمان مووشەكیی قیامی ئێرانییە. ئێران ئەمەی ڕەد كردووەتەوە و وتوویەتی حوسییەكان مووشەكە كۆنەكانی یەمەنیان نوێ كردووەتەوە. بەڵام نەتەوەیەكگرتووەكان ڕایگەیاندووە، بەشێك لەپارچەكانی مووشەكیی بالستیك حوسییەكان ئاڕاستەی سعودییە كراوە، لەئێران درووست كراون.
بەوتەی بەشێك لەچاودێران، لەتەك ئەوەی ئێران دەیەوێت زیان بە سعودییە بگەیەنێت لەڕێگەی حوسییەكانی یەمەنەوە. هەروەها دەیەوێت لەو ڕێگەشەوە بەشێوەیەكی كردەكی مووشەكە بالستییەكانی تاقی بكاتەوە. چاودێران ئێژن((ئێران لەجەنگی حوسییەكان و سعودییە، مووشەكیی كرووز و فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان تاقی كردووەتەوە)).
دامەزراوەی نەوتیی كۆمپانیای ئارامكۆ بەبەركارهێنانی ژمارەیەك لەمووشەكیی كرووز و فڕۆكەی بێفڕۆكەوان كرایە ئامانج. سیستەمی بەرگریی مووشەكیی سعودییە بەشێوەیەكی گشتی بۆ دەرخستنی مووشەكیی بالستیك درووست كراوە. مووشەكیی كرووز و فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لەچاو مووشەكیی بالستیك خێراییان كەمترە

لەبارەی ئەو هێرشانەشەوە سعودییە زانیاریی هێرشەكەی خستەڕوو، كەتێدا ( 18 ) فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و ( 7 ) مووشەكیی كرووز بەكارهاتووە كەئێرانی بوون. ئەمریكا و وڵاتانیی ئەورووپا بەرپرسیارێتیی هێرشەكەیان خستە ئەستۆی ئێران. بەڵام ئێران ئەو تۆمەتانەی ڕەد كردەوە و هەر وەك ئەوەی حوسییەكان ڕایان گەیاندووە، هێرشەكان لەلایەن خودی حوسییەكانەوە بووە.
شارەزایانی نەتەوەیەكگرتووەكان، بەدەستنیشان كردنی ڕاستەی جوڵە و كورت مەودای و پێشكەوتووی مووشەكەكان و بەكارهێنانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان، بۆیان دەركەوتووە، ئەو هێرشە بەو وردییە، ناكرێت كاری خوسییەكانی یەمەن بێت. دواتر سەرۆكی گشتیی نەتەوەیەكگرتووەكان ئەوەی خستەڕوو، لەئنجامی لێكۆڵینەوە لەپاشماوەی مووشەكەكان و فڕۆكەی بیفڕۆكەوان، دەركەوتووە سەرچاوەی هێرشەكە لەئێرانەوە بووە. ئەنتۆنی گوترش لەڕاپۆرتەكەیدا بۆ ئەنجوومەنیی ئاسایشی نەتەوەیەكگرتووەكان، بەكارهێنانی مووشەك و فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لەهێرشەكەی سەر دامەزراوەی نەوتی عەفیف لەناوەڕاستی وڵاتی سعودییە و فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی ئەبها لەباشووری ئەو وڵاتە، هەم ئێرانی بوون هەم پارچەكانی مووشەكەكەش لەئێرانەوە دابین كراوە.
لەلایەكی دیكەوە، بەرپرسانی سەربازی و هەوڵگری ئەمریكا ئێژن ئێران بەسوود وەرگرتن لەنائارامییەكانی عێراق و هاوكاری ملیشیاكانی وەك حەشدی شەعبی لەو وڵاتە دەكات و كۆگای نێهنی مووشەكیی كورت مەودای درووست كردووە، تا هێزی خۆی پەرەپێ بدات لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەڕەشە لەبوونی ئەمریكا بكات لەناوچەكە. ئێران ئەو هەواڵەی ڕەد كردەوە. بەڵام بەپێی ڕاپۆرتەكان، ئیسرائیل چەندین جار هێرشی كردووتەوە سەر ئەو كۆگایانە. ئیسرائیل جەختی كردەوە، ڕووبەڕووی مووشەكیی ئێرانی دەبێتەوە لەوڵاتانیی دراوسێ.

هێشتا هیچ ڕێككەوتننامەیەكی نێودەوڵەتی بۆ قەدەغەكردنی درووست كردنی مووشەك بوونی نیە. لەو ڕووەشەوە هەوڵە نێودەوڵەتییەكان بەمەبەستی ڕاگرتنی بەرنامەی مووشەكیی ئێران و ناردنە دەرەوەی مووشەكیی ئێران بەردەوامە، بۆ ئەو مەبەستەش پشت دەبەستن بەڕێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكان ڕابردوو، وەك ((سیستەمی كۆنترۆڵ كردنی تەكنەلۆژیایی مووشەكیی)) لەڕاستیدا لەیەكتێگەیشتنێكی نافەرمییە لەنێوان وڵاتانیی ڕۆئاوایی و ڕووسیا، هەندێك لەوڵاتان بەشێك نین لەو لەیەكتێگەیشتنە، لەوانەش چین كە ڕەزامەندە لەسەربنەما بنچینەیەكانی ئەو لەیەكتێگەیشتنە. ئامانجی ئەو لەیەكتێگەیشتنەش سنوورداركردنی ئەو مووشەكانەیە كەتوانای هەڵگرتنی كڵاوەی ناوەكیی و كۆمەڵكوژی هەیە، بەدیاركراویش مووشەكیی مەودا (300) كیلۆمەتر و كڵاوەی قورسی (500) كیلۆگرامییە.
ئامانجی ئەم لەیەكتێگەیشتنەش وڵاتێكی دیاری كراو نیە، بەڵام ئێران یەكێك بوو لەو وڵاتانەی بووە ئامانجی ئەو لەیەكتێگەیشتنە. ئەو لەیەكتێگەیشتنە هەرچەندە ناچار بەپابەند كردن نیە، بەڵام لەدەیەكانی ڕابردوودا توانیویەتی بەرنامەی مووشەكیی زۆرێك لەوڵاتان و بەتایبەت وڵاتانیی ئەمریكایی لاتین تا ئەورووپایی ڕۆژهەڵات و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سنووردار یان ڕابرگرێت. بەو شێوەیەش كڕیارانی مووشەك و تەكنەلۆژیای سەربازیی بەگشتی ڕویان لە كووریای باكوور و بازاڕی ڕەش كردووە.
باشتر لەسیستەمی سنوورداركردنی تەكنەلۆژیایی مووشەكیی، دوای چەندین ساڵ بەشداری وڵاتان لەو لەیەكتێگەیشتنە فراوانتر بوو، ئەویش بەئاسانكاری زیاترەوە. ((تێڕوانینی نێودەوڵەتی ڕوبەڕوبوونەوەی فراوانبوونی مووشەكیی بالستیك)) داوای هۆشیاری و خۆبەدورگرتن لەفراوان بوونی مووشەكیی كۆمەڵكوژ. نزیكەی (140) وڵات واژۆیان كردن. بەڵام ئێران و ئیسرائیل و كەنداو و پاكستان و چین و كۆریای باكوور ئامادە نەبوون واژووی بكەن.
لەپاڵ دەستپێخەری نێودەوڵەتی بۆ ڕوبەڕوبوونەوەی فراوانبوونی مووشەكیی بالستیك، ئەنجوومەنیی ئاسایشی نەتەوەیەكگرتووەكان، بەیاننامەیەكی دەركرد، لەبەیاننامەكەدا داوا لەهەموو وڵاتان دەكات كەرستە و پێداویستی تەقاندنی چەكی كۆمەڵكوژ كۆنترۆڵ بكەن. لەچەند بەیاننامەیەكی ئەنجوومەنیی ئاسایش دا هاتووە، داوا لەوڵاتان دەكات، بەدیاریكراوی فرۆشتن چەك و پێداویستی و تەكنەلۆژیای چەكی كۆمەڵكوژ بۆ ئێران قەدەغە بكەن.
لەبەیاننامەی (2231)ی ئەنجوومەنیی ئاسایش كەدوای ڕێككەوتننامەی ناوەكیی دەرچوو، سنوورێك بۆ بەرنامەی مووشەكیی ئێران دەستنیشان كرا. لەو بەیاننامەدا داوا لەئێران كراوە تا هەشت ساڵ لەڕۆژی ڕێككەوتننامەی ناوەكیی ئێرانەوە (خۆی بەدوور بگرێت لەهەر جۆرە چالاكییەكی مووشەكیی كەتوانای هەڵگرتنی كڵاوەی ناوەكیی هەبێت).
بەشێك لەوشەكانی ئەو بەیاننامەیە بووە هۆكاری مشتومڕی ئێران و ئەمریكا و هێزە ئەوروپییەكان. ئێران پێی وایە ئەو بەیاننامەیە پێچەوانەی بەیاننامەی پێش ڕێككەوتنی ئەتۆمییە و پابەندكار نیە، چون دەستەواژەی (نابێت ئێران) لە جێگەی دەستەواژەی (دوا لەئێران دەكرێت) بەكارهاتووە. لەتەك ئەوەشدا ئێران جەختی كردەوە مووشەكەكانی بەمەبەستی هەڵگرتنی كڵاوەی ناوەكیی دیزاین نەكراوە، هەرچند هەندێك لەو مووشەكانە ئەو توانایان هەیە. سەرەڕای ئەو كۆت و بەندانە، ئێران بەردەوامی دا بەتاقیكردنەوەی مووشەكەكانی.
ئەمریكا ئێرانی تاوەنیاركرد بە پابەند نەبوون بە ڕێككەوتننامەی ئەتۆمییەوە. وڵاتانیی ئەورووپا پێچەوانەی ئەمریكا ئەوەیان بەسەرپێچی ئێران دانەنا. بەڵكو وتیان چالاكییەكانی ئێران نایەتەوە لەتەك ڕێككەوتننامەی ناوەكیی. بەڵام وڵاتە ئەوروپییەكان هاوشێوەی ئەمریكا، تاقیكردنەوەی مووشەكیی ئێران لەتەك بنەماكانی ڕێككەوتننامەكە ناتەبایە و ناچار دەبن بەكاردانەوە. بەو هۆیەشەوە داوایان لەئێران كرد چالاكییەكانی ڕابگرێت.
هەوڵی دیبلۆماسی و یاساییە نێودەوڵەتییەكان و تەنانەت هەوڵی تێكدەرانەش درا بۆ ڕاگرتنی بەرنامەی مووشەكیی ئێران، لەو هەوڵانەش تەقینەوەیەك لەیەكێك لە وێستگەكانی سوپای پاسدارن لەگوندی بێدەنگە لەشارۆچكەی مەلارد لە پارێزگای تاران. لەو تەقینەوەیە كەلەساڵی (2012) كەنزیكەی (17) كەس و لەناویشیاندا حسن تهرانی موقەدەم كوژرا، یەكێك بوو لەدامەزرێنەرانی بەرنامەی مووشەكیی ئێران. بەپێی سەرچاوەی فەرمی ڕوداوەكە لەئەنجامی گواستنەوەی كەرەستەی سەربازییەوە ڕویداوە. بەڵام ڕاگەیاندنەكانی ئیسرائیل و ڕۆژئاوای وەها بڵاویان كردەوە كەئیسرئیل دەستی هەبووە لەو تەقینەوەیە.

ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم چەند ڕۆژێك پێش ڕووداوەكە، لەڕاپۆرتێكدا، زانیاریی دەست كەوتووە، كەسەرچاوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ دوو دەوڵەتی ئەندامی ئاژانسەكە، ئێران لەساڵانی ڕابردوودا بەرنامەی درووست كردنی كڵاوەی ناوەكیی هەبوو بۆ مووشەكیی شەهاب(3)، لەوانەشە بەشێوەیەكی تر و تائێستاش بەردەوام بێت لەسەر ئەو بەرنامەیە.
ساڵێك پێش ئەو ڕووداوە لە مەلارد پێگەیەكی مووشەكیی سوپا لە خوڕەم ئابادی لوڕستان تەقینەوە. نزیكەی (18) كەس كوژران لەو ڕووداوە. سوپا هۆكاری ڕووداوەكەی كەوتنەوەی ئاگر بوو لە كۆگای سەربازیی و هەندێكیش هەوڵی تێكدەرانەیان بەهۆكاری تەقینەوەكە زانی. بەپێی سەرچاوەكان ئەو پێگە سەربازییە بنكەی سەرەكی مووشەكیی شەهاب(3)بووە.
بەرپرسانی فەرمی ئێران بەشێوەی جیاجیا مەسەلەی كاری تێكدارانەی بنكە مووشەكییەكانیان بەیان كردووە. حەسەن ڕۆحانی چەند مانگ پێش دەستبەكاربوونی وەك سەرۆك كۆمار وتی ((بۆچی بیرمەندانی ناوەكیی ئێمە تیرۆر دەكەن؟. شارەزایان لەناو دەبەن؟. لەكاتێك دا ئەوان بەدرووست كردنی مووشەك بەرگریی لە نیشتیمان دەكەن)).

هەروەها ئەمیر علی حاجی زادە لەبەرنامەیەكی تەلفزیۆنیدا وتی ((بەشێك لەو پارچە مووشەكییانەی هاوردەمان كردووە ڕەسەن نەبوون، پارچە مووشكی دوو سووتەمەنی بوون جۆری ئەی سی و ڕیلەبوون، كەكێشەی بۆ مووشەكەكان درووست كردووە. هەروەها وڵاتانی نەیار مەبەستیان بوو پارچە یەدەكی جۆری ڕیلە لەمووشەكەكان ببەستین بۆ ئەوەی مەوداكەیان نەگەنە هەزار كیلۆمەتر. چون لەكاتی هەڵداندا نەبزوێنەرەكەی دەكوژایەوە و نەكلاوەكەی لێ جیادەبوویەوە)).

لەسەرەتای ساڵی (2019) دوای دوو هەوڵی شكستی هەڵدانی مانگی دەست كردی، بەدوو مانگ لەپاش ئەو شكستە، ڕۆژنامەی نیۆرك تایموز پەردەی لەسەر بەرنامەیەكی نهێنی ئەمریكا هەڵدایەوە، بەمەبەستی شكست پێهێنانی تاقی كردنەوەی مووشەكی بالستیك و مانگی دەست كردی ئێران. ئەو ڕۆژنامەیە لەزاری چەند بەرپرسێكی ئەمریكییەوە ئەوەی ئاشكرا كرد، دۆناڵد ترامپ سەرۆكی پێشووی ولایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا، بەرنامەی لەكارخستنی تاقی كردنەوە مووشەكییەكانی ئێرانی فراوانتر كردووە. هەر بەپێی ئەو ڕاپۆرتە لەماوەی یازدە ساڵی ڕابردوودا (67) سەكۆی هەڵدانی مانگی دەست كردی شكستی هێناوە، لەكاتێك دا بەپێی ستانداری جیهانی شكستی هەڵدانی مانگی دەست كردی (5%) بووە.
لەڕۆژنامەی نیویۆرك تایمز هاتووە، ئەمریكا لەسەردەمی سەرۆك كۆماری جورج بوشەوە، بەرنامەیەكی تایبەتی هەبووە، پارچە و یەدەكی كۆپی كراوی پیشەسازی ئاسمانیی بگاتە دەستی ئێران. ئەو بەرنامەیەش لەسەردەمی سەرۆكایەتی بارەك ئۆباما وەلانرا، بەڵام لەسەردەمی دۆناڵد ترامپ دا كاری لەسەر كرایەوە. شەش مانگ لەپاش ئەو ڕاپۆرتە، سەكۆیەكی هەڵدانی مووشەكیی مانگی دەست كردی لەوێستگەی ئاسمانیی سمنان تەقییەوە. سەرۆكی پێشووی ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، وڵاتەكەی خۆی بێ بەری كرد لەو تەقینەوە و ئێرانییەكانیش هەڵەی هونەرییان بەهۆكاری تەقینەوەكە ڕاگەیاند.
بەرپرسانی ئەمریكی باس لەوە دەكەن، بەهۆی گەمارۆكانی نەتەوەیەكگرتووەكانەوە، ئێران ناچار بووە بۆ دەست كەوتنی پارچە و یەدەكی مووشەكیی ڕووبكاتە بازاڕی ڕەش و دەڵاڵەكان، ئەمەش ئاسانكارییەك بووە بۆ دامەزراوەی هەواڵگیری ئەمریكی دەست وەربدات لەكاروباری مووشەكیی ئێران و زانیاریی دەست بخات. بەوتەی ئەو بەرپرسانە، بەكەمێك گۆڕانكاری لەدیزانی بزوێنەر و سیستەمی ئاڕاستەكردن كەلەباڵەكانی مووشەك دا بەكاردەهێنرێن، دەتوانرێت بەئاسانی مووشەكەكە لەكار بخات.

وا دەردەكەوێت ئەمریكا بیەوێت بەرنامەی مووشەكیی ئێران ڕابرگرێت. هەرچەند ئێران چەندین جار لەتاقی كردنەوەی مووشەكیی یان مانگی دەست كردی شكستی هێناوە بەپێی ئاماری یازدە ساڵی ڕابردوو، بەڵام هیچ ئاماژەیەك نیە پاشگەز بێتەوە یان دوربكەوێتەوە لەبەرنامە مووشەكییەكانی.
دامەزراوەی هەوڵگری بەرگری ئەمریكا لەتازەترین هەڵسەنگاندیدا ئەو خاڵەی خستووەتەڕوو، سەرەڕای دەیان ساڵ لەگەماۆرەكانی سەر ئێران، كەچی ئێران گەورەترین كۆگای مووشەكیی بنیادناوە، بەوتەی ئەو دامەزراوەیە، لەتەكی ئەوەی ئێران هێزی ئاسمانی پێشكەوتووی نییە، بەڵام بەرنامە موشەكییەكانی بەپێویستییەكی ستراتیژیی دەبینێت بۆ وڵامدانەوەی هەر هێرشێكی دوژمنكارانە دەكرێتە سەری، ئێران جەخت دەكاتەوە ستراتیژی سەربازی بەرگری و هاوسەنگی هێزە، هەموو تاقیكردنەوە و لێكۆڵینەوەكانی بەرگری دەچێتە ئەو چوارچێوەیەوە.

زۆربەی چاودێرانی ڕۆژئاوایی لەو بڕوایەدان، بەرنامەی مووشەكیی ئێران، سەرەڕای بوونی بوودجەی پێویست، ژێرخانی هونەری و ڕێكخستن و بەڕێوەبردنێكی بەهێزی هەیە. بەبۆچوونی مایكل ئەلمن، ئێران لەڕووی تەكنەلۆژیی مووشەكیی نەگەیشتووە بەستانداری ڕۆژئاوایی، بەڵام لەهەندێك وڵاتی وەك كۆریای باكوور و پاكستان لەپێشترە. هەروەها ئێژێت ((بەئامڕازانەی ئێران لەبەردەستی دایە، ئەوتوانایەیی دەداتێ هەر مووشەكێكی پێویست بێت دروستی بكات، لەوانەیە دەساڵی بووێت بۆ دروست كردنی پارچە و یەدەكی مووشەكی، بۆ دەستخستنی پارچە پێویستییەكان مووشەك پشت بەسەرچاوەی دەرەكی ببەستێت، بەڵام وادەردەكەوێت وڵاتانی ڕۆژئاوایی جگە لەخاوكردنەوەی بەنامە مووشەكییەكانی ئێران، سەركەوتوو نەبن لە ڕاگرتنی بەرنامەكانی)).

ئەمریكا بەتەمای ڕێككەوتننامەیەكی نوێیە لەتەك ئێران. لەچوارچێوەیدا بەرنامەی ناوەكی، مووشەكی و ناوچەیی ئێران دیاریكراوبێت. بەڵام تاكو ئێستا ئێران ڕەزامەندنی لەسەر ڕێككەوتنێكی وەها نیشان نەداوە، بەو هۆیەشەوە ئەمریكا سیاسەتی فراوان كردنی گەمارۆكان و فشاری باڵا لەپێش بگرێت. لەبەرامبەریشدا ئێران جەختی كردووتەوە بەرنامەی مووشەكیی مایەیی گفتوگۆ نیە و بەردەوامەی پێدەدات.

سەرچاوە:
https://www.bbc.com/persian/extra/tVNeMM1LJR/iran_missile_program?fbclid=IwAR3AT73BXTOj0-uzcfyOhaZ-K8R8gxBug9PPJ2ue4ukZzpL1VEorxn6G3jM#sfhh-ol-3bOrgWLILA