ئەردۆگان دوای کودەتا چۆن گەڕایەوە؟

كۆماری توركیا هەر لەسەرەتای دروستبوونیەوە، چەندین كودەتای سەربازی و دەستوەردانی سوپا لەكاروباری سیاسی بەخۆیەوە بینیوە، دوو كودەتایان بۆتە مایەی گۆڕینی حكومەت،بەبێ ئەوەی سوپا یاساكانی دەوڵەت بگۆڕێت.
لە 15ی تەموزی2016دا، كودەتایەكی شكستخواردوو لە توركیا ئەنجامدرا، دواتریش بە بیانووی بەشداری لە كودەتاكەدا چەندین گۆڕانكاری لەو وڵاتەدا ڕوویدا، لە ماوەی ئەو پێنج ساڵەدا چی ڕوویدا؟

شەوی كودەتاكە چی ڕوویدا؟

سەربازە یاخیبووەكان شەقامەكانی ئەنكەرە و ئەستەنبوڵ-یان داخست، هەروەها هێزێكی تایبەت ڕاسپێردرا بۆ ئەوەی رەجەب تەیب ئەردۆگان دەستگیر بكات، كە وا پێویست بوو بۆ سەركەوتنی كودەتاكە دەستگیر بكرێت.
دواتر وەك ئەوەی پلانی بۆ دانرابوو، چەكدارانی هێزە تایبەتەكە هێرشیان كردە سەر ئەو هۆتێلەی كە ئەردۆگانی تێدا دەمایەوە، كە هۆتێلی " كلوب تۆربان" بوو لە سەیرانگای مارماریسی سەر كەنار دەریا لە باشوری توركیا، چەكدارەكان فیشەك و بۆمبی دەستیان بەكارهێنا، لە ئەنجامدا دوو پاسەوانی ئەردۆگان-یان كوشت.
لە راستیدا ئەو پیاوانە بۆ كەسێكی دیاری كراو هاتبوون، ئەویش خودی ڕەجەب تەیب ئەردۆگان سەرۆك كۆماری توركیا بوو، كە پشووەكانی لە ڤێلایەكی تایبەت بەو هۆتێلە بەسەردەبرد، بەڵام چەكدارەكان بۆ ساتێكی كەم لە پێكانی ئامانجەكەیان دواكەوتن، چونكە ئەردۆگان لەسەرچاوەیەكەوە هەواڵەكەی پێگەیشتبوو، بۆیە بە هەلیكۆپتەرێك بە پەلە بۆ فرۆكەخانەی دالامان گوازرابوویەوە ،پاشانیش فرۆكەیەكی تایبەتی بۆ گیرا بۆ ئەوەی بگات بە ئەستەنبوڵ، كاپتنی فرۆكەكە ناسنامەی خۆی بە سیستەمی راداری فرۆكەخانەكە نەوتبوو، بۆئەوەی وەك فڕۆكەیەكی ئاسایی بنیشێتەوە.

ئەو شەوە بە پێی بۆچوونی زۆرینەی توركەكان، لە دایك بوونی كۆمارێكی نوێ بوو، ئەردۆگان لە ماوەی رۆیشتنی لە مارماریسەوە بۆ ئەستەنبوڵ گرتەیەكی ڤیدیۆی تۆمار كرد و كەناڵی توركیا بڵاوی كردەوە، لەو پەیامە كورتەیدا داوای لە هاوڵاتیان كرد بڕژێنە سەر شەقامەكان و ڕووبەڕووی كودەتا ببنەوە.
ئەوە بوو، هاوڵاتیەكی زۆر وەڵامی داواكەی سەرۆكی توركیایان دایەوە، لەو شەوە بەهۆی پێكدادانی نێوان هاوڵاتیان و كودەتاچیەكان 265 كەس كوژران.
بەشێك لە لایەنگرانی ئەردۆگان لەبەردەم زرێپۆشی كودەتاچیەكان پاڵ دەكەوتن، بەشێكی دیكەشیان لەسەر پردی بۆسفۆر ئاگریان بۆ كودەتاچیەكان هەڵدەدا، بۆ ئەوەی ڕێگری لە پێشڕەوییەكانیان بكەن، بەمەش هەتا ڕۆژ بوویەوە، هەواڵی شكستی كودەتاكە بڵاوبۆوە.
مارك لوین لە كەناڵی "BBC" دەڵێت:" بۆ یەكەمجار لە سەرەتای دامەزراندنی كۆماری توركیا لە ساڵی 1923وە، ئەوە یەكەمجار جەماوەر بەرامبەر زرێپۆشی سەربازەكان سەركەوتن بەدەستدەهێنێت، توركیا لە ماوەی ڕابردوودا 4 كودەتای سەركەوتووی تێدا ئەنجامدراوە، بەڵام ئەردۆگان سەركەوتوو بوو لە شكستپێهێنانی كودەتای پێنجەم.
دوای شكستی كودەتاكە، ئەردۆگان لە سەرۆكێكەوە كە دەسەڵاتی لەدەستدابوو، بوو بە سەركردەیەك كە بە ئاسانی ناڕوات.

هەڵمەتی دەستگیر كردن:

دوای شكستی كودەتاكە، هەڵمەتێكی فراوانی دەستگی كردن دەستی پێكرد، بەشێوەیەك زیاتر لە 160 هەزار كەس یان دەستگیر كران یان دەكران یان دوورخرانەوە، ئەم هەڵمەتە پۆلیس و سەرباز و مامۆستا و سەرمایەدار و هەموو چینێكی گرتەوە، چونكە ئەردۆگان و هاوپەیمانەكانی پێیان وابوو، كودەت شكستخواردووە بە پیلانی دووژمنانی توركیا داڕێژراوە.
سەرۆكی توركیا ئۆپۆزسیۆن و نەیارەكانی خۆی بە ئەنجامدانی كودەتاكە تۆمەتبار دەكرد، هەروەها سەدان كەسایەتی ئەكادیمی لە كارەكانیان دوورخستەوە، ئەوانەی لەسەر بەیاننامەیەك واژۆیان بۆ وەستانی ئۆپراسیۆنە سەربازییەكەی توركیا لە ناوچە كوردییەكان كردبوو.
لەلایەكی دیكەوە، ئەردۆگان هێرشی كردە سەر ئەو كەسانە و بە " رۆشنبیرانی وەهمی" و " تابوری پێنجەم"ناوزەندی كردن، هەروەها تۆمەتباری كردن بەوەی ئەجێندای هێزە بیانی و تیرۆرستیەكان جێبەجێ دەكەن.

فەتحوڵڵا گولەن:

فەتحوڵڵا گولەن پیاوێكی ئاینی بوو، بۆ ماوەی چەندین ساڵ هاریكاری ئەردۆگانی كرد، بۆ ئەوەی سوپای توركیا لە پیاوانی عەلمانی پاك بكاتەوە،بەڵام كاتێك ئابڕوچوونەكەی ئەردۆگان لەسەر گەندەڵی لە ساڵی 2013 ئاشكرا بوو، ئەردۆگان گولەنی تۆمەتبار كرد، بەوەی لە پشت بڵاو كردنەوەی پەیوەندییە تەلەفۆنیەكەیەوە، كە تیایدا بەڵگەی لە دژ بڵاو كرابووە، لەو كاتەوە، گولەن بوو بە دوژمنی پلە یەكی ئەردۆگان.
هەروەها لەگەڵ ئەنجامدانی كودەتاكە، حكومەتی توركیا گولەنی تۆمەتبار كرد بەوەی پلانداڕێژەری كودەتاكە بووە، بۆیە داوای لە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا كرد، كە گولەنی ڕادەست بكاتەوە.
بەڵام زۆرێك لە دەوڵەتانی جیهان بە گومانن لە هەنگاوەكانی توركیا، چونكە دەزگا هەواڵگرییەكانی ئەوروپا و حكومەتی ئەڵمانیا ئاماژە بەوە دەكەن كە باوەڕیان بەوە نەهێناوە كە گولەن ئەو كەسە بێت كە فەرمانی ئەنجامدانی كودەتاكەی دەركردبێت،بۆیە تاكو ئێستا ئەنكەرە نەیتوانی قەناعەت بە واشنتن بكات، كە گولەنی ڕادەست بكاتەوە.
گولەن كەسایەتیەكی ئاینی توركیایە، لە شەستەكانی سەدەی ڕابردووەوە تۆڕێكی رۆشنبیری و فێركردنی تایبەت بە خۆی لە توركیا و دەرەوەی توركیا كردۆتەوە، كە چەندین خوێندنگا و زانكۆ لە خۆ دەگرێت.
گولەن كۆمەڵەكەی خۆی بە" بزووتنەوەیەكی رۆشنبیری و فێركردنی نا سیاسی كە پاڵنەرەكەی ئیمانە" پێناسە دەكات.
سیستەمی سەرۆكایەتی:
ئەردۆگان لە دوای كەمال ئەتاتورك دامەزرێنەری كۆماری توركیا، بە بەهێزترین سەركردەی تورك دادەنرێت، ئەردۆگان لە ساڵی 2014 بە سەرۆكی ئەو وڵاتە هەڵبژێردرا، ئەمەش دوای ئەوە بوو كە بۆ ماوەی 11 ساڵ سەرۆك وەزیرانی توركیا بوو.
هەرچەندە بەپێی دەستوری توركیا، سەرۆك پۆستێكی تەشریفاتیە، بەڵام ئەردۆگان مەبەستێكی دیكەی هەبوو.
ئەردۆگان خەونی مانەوەی لە دەسەڵات و فراوانكردنی دەسەڵاتەكانی هەبوو، بۆ ئەمەش پلانی ئەوەی دانا لە ڕێگای دەستورەوە بەو خەونە بگات، بۆ ئەمەش لە گۆڕانكاریە دەستورییەكە بڕیاری گۆڕینی سیستەمی وڵاتەكەی لە پەرلەمانیەوە بۆ سەرۆكایەتی دا، بەشێوەیەك لە سیستەمەكەدا پۆستی سەرۆك وەزیران هەڵبوەشێتەوە، هەموو دەسەڵاتەكان لای سەرۆكی وڵات بێت.

تارمایی كودەتاكە بەسەر ڕاپرسیەكەدا هەرمایەوە، ئەردۆگان ئەو كەسانەی تۆمەتبار كرد كە بە " نەخێر" دەنگدەدەن، تۆمەتەكەش دیسان " تێوەگلان بوو لە كودەتاكە"، ئەمە لە كاتێكدا بوو ڕەخنەیەكی زۆر لە حكومەت و باری نائاساییەكەی دەگیرا.
لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیا، پێیان وایە كە پێدانی دەسەڵاتێكی زۆر بە سەرۆكی وڵات،واتای ئەوەیە كە سیستەمی فەرمانڕەوایی بۆ سیستەمی یەك كەسی دەگوازرێتەوە، كە هیچ ڕێكخستنێكی یاسایی بۆ لێپێچینەوە لە سەرۆك و سیاسەتەكانی نیە.
دەنگدەرانی توركیا، لە راپرسیەكەی دەستورە نوێیەكەی توركیادا، دەنگیان بۆ هەڵوەشاندنەوەی پۆستی سەرۆك وەزیران دا، هەروەها دەنگیان دا كە سەرۆكێك بۆ گەورە بەرپرسانی وەزیران و جێگری سەرۆك دابنرێت، ئەمە جگە لەوەی دەسەڵاتی تەواویان بەسەرۆك دا، كە دەستوەردان لە كاروباری یاسایی وڵات بكات و باری نائاسایی ڕابگەیەنێت.
لە حوزەیرانی ساڵی 2018، رەجەب تەیب ئەردۆگان جارێكی دیكە و بۆ ویلایەتی دووەم بوەوە بەسەرۆكی توركیا.
بەو سەركەوتنە، ئەردۆگان دەستكراوەتر بوو، بەوەی بە ویستی خۆی لە نەیارەكانی بدات و لە كوێ یاسا لە دژی بوو دەستوەردان بكات، هەروەها بەهۆی ئەو دەسەڵاتە زۆرەی پێیدرا، زۆرینەی دەسەڵاتەكانی جێبەجێ كردنی خستە ژێر دەستی خۆی،ئەمە جگە لەوەی بەهۆی زۆرینەی پەرلەمانیەوە، كەزۆرینەی پەرلەمانتاران لە پارتی داد و گەشەن كە خۆی سەرۆكایەتی دەكات.
هەرچی پەیوەست بە ڕكابەرەكانی ئەردۆگانیشە، ئەوە پێنج پارتی ئۆپۆزسیۆن ڕكابەری بۆ بەدەستهێنانی كورسی سەرۆكایەتی لەگەڵ ئەردۆگان دەكەن، بەڵام بەهەموویان نەیانتوانیوە، سەركەوتن بەدەست بهێنن.

هۆكارەكانی سەركەوتنی ئەردۆگان:
سەركەوتنی ئەردۆگان بۆ كۆمەڵێك هۆكار دەگەڕێتەوە، هەر ئەو هۆكارانەش وای كردووە كە بتوانێت بەسەر ڕكابەرەكانیدا زاڵ بێت و دەسەڵاتەكانی فراوان بكات و ئیدارەی قەیرانەكان بدات،لە گرنگترین هۆكارەكانیش ئەمانەن:
ئەردۆگان توانیویەتی لە ڕێگای بەكارهێنانی ئاین و هەستی نەتەوایەتی، جەماوەرێكی زۆر بە دەوری خۆی كۆبكاتەوە.
لە توركیادا ڕێگا بە باڵاپۆشی نەدەدرا، لە دام و دەزگا فەرمیەكانی وڵاتدا، بەڵام بەهەوڵی ئەردۆگان لە ساڵی 2013دا، ئەو قەدەغەیە هەڵگیرا و هاوسەرەكەشی بووە یەكەم خانمی توركیا كە باڵا پۆش بێت.
باپیری ئەردۆگان لە جۆرجیاوە هاتۆتە ئەستەنبوڵ، لەوێش لەگەڕەكێكی هەژار نشین نیشتەجێ بووە، ئەردۆگانیش لە ناوچەی قاسم پاشای هەژارنشینی ئەستەنبوڵ گەورە بووە، ئەمەش وای كردووە، كە توانایەكی زۆر بە ئەردۆگان بدات، بەوەی تێكەڵاوی جەماوەر ببێت و بتوانێت هەست و سۆزیان ڕابكێشێت، كاتێك تێكەڵیان دەبێت هەژاران پێیان وایە، ئەردۆگان دەنگی هەژارانە.
بەهۆی سیاسەتەكانیەوە، توانیویەتی توركیا لە وڵاتێكی شكستخواردووی ئابورییەوە بیكاتە وڵاتێكی پێشكەوتوو و بەهێزی ئابوری، دوا بەدوای داڕمانی ئابوری لە توركیا لە ساڵی 2001دا، كە هەڵئاوسانێكی زۆر ڕووی لەو وڵاتە كردبوو، بەشێوەیەك بەهای لیرەی توركی گەیشتبووە 1.5 ملیۆن بەرامبەر بە دۆلاری ئەمریكی،

بەشێوەیەكی گشتی چینی مام ناوەند لە توركیا فراوان بوونی زۆری بەخۆیەوە بینی، چینی هەژارانیش سودێكی زۆریان لێوەرگراوە.
ژیانی رۆژانەی هاوڵاتیانی تورك زۆر باش بوو، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ پرۆژە هەمەجۆرەكانی حكومەتی توركیا، هەروەها بەهۆی سیاسەتی پێشووی عەلمانیەوە، توركەكان هەستیان بە پەراوێز خستن دەكرد، هەروەها لە مامەڵەی سەربازیانەی دەسەڵاتدارانی توركیا زۆر بێزار بوون، كە هیچ لێپێچینەوەكیان لەگەڵ نەدەكردن.
بەهۆی ئەوەی توركیا بۆتە ترانزێتی پەنابەران بۆ وڵاتانی ئەوروپا، وڵاتانی ئەوروپا پێویستیان بە هاوكاری ئەردۆگان هەیە، بۆیە ڕەخنەكانیان لەسەر كەم كردۆتەوە و لە چەندین ڕووەوە هاوكاریان كردووە.
توركیا لەڕووی جوگرافیاوە بە دڵی جیهان دادەنرێت، ئەرۆدگانیش باش ئەم هەلەی قۆستۆتەوە،بۆیە لەململانێ و قەیرانەكانی لەگەڵ وڵاتانی رۆژئاوا هەمیشە كردویەتی بەكارتی فشار، ئەمە جگە لەوەی توركیا ئەندامی ناتۆیە و سود لە ئەندامێتی خۆی وەردەگرێت.
لە كۆتاییدا، ڕوودانی كودەتا شكستخواردووەكە بومەلەرزەیەك بوو لە كۆمەڵگەی توركیای دا، كە بەهۆیەوە هەڵمەتێكی فراوانی دەستگیر كردن و دورخستنەوە و راوەدوونانی بەخۆیەوە بینی، هەروەها خەونی توركیای بۆ بوون بە ئەندام لە یەكێتی ئەوروپا لە گڵ نا، ئەمە جگە لەوەی بووە هۆی دابەش بوونی ناوخۆیی توركیا و بەرەو دیكتاتۆر بوونی ئەردۆگان.