سەنگاپوورە لە دوورگەی ڕاوچییەكانەوە بۆ دەوڵەتێكی تازەگەر

2022-09-17

نەجات نوری 

" ئەوەی خۆم ویستم نەمكرد، ئەوەی خەڵك ویستیان بۆم كردن" لی كوان یوو
" چاوەڕێی وەرگرتنی پاروەنانێك ناكەین" لی كوان یوو 
" ئەگەر خێزانی سەرباز خاوەنی خانووی خۆی نەبێت هەرزوو بۆی  دەردەكەوێت، كە بەرگری لە دەوڵەمەندەكان دەكات و پارێزگاری لە سامان و كەلوپەلەكانیان دەكات" لی كوان یوو 

(لی كوان یوو) ساڵی 1923 لە سەنگاپوورە لەدایك دەبێت، لە ساڵی 1954 دا حزبی كاری میللی دادەمەزرێنێت، لە ساڵی 1959 تا ساڵی 1990 دەبێتە سەرۆك وەزیرانی سەنگاپوورە، تا لە ساڵی 2015دا لە تەمەنی 91 ساڵی دا كۆچی دوای دەكات. 

31 ساڵ لە پێناو ئەوەی دوورگەی ڕاوچیەكان بكات بە دەوڵەتێكی تازەگەر و پێشكەوتوو، بەوپەڕی متمانە بەخۆبوونەوە كار بۆ گۆڕینی هەموو شتێكی وڵاتەكەی دەكات، كە سەنگاپوورە لە ساڵی 1965 دا سەربەخۆی وەردەگرێت لە مالیزیا، ئەم ڕابەرە دەبینێت كە خەڵك و وڵاتەكەی لە چ دەردەسەرێكدا ژیان دەگوزەرێنن، ئەم پیاوە لە كتێبەكەیدا كە دەكاتە یادەوەریەكانی لە نێوان 750 لاپەڕەی قەبارە گەورەدا، ئەوەمان بەبیردێنێتەوە كە ساڵی 1819 سەنگاپوورە دوورگەیەك بووە تەنیا 120 ڕاوچی ماسی تێدا ژیاون و خەریكی خۆ ژیاندن بوون.     

كاتێك وردە وردە بە دوا دێڕەكانی ئەم یادەوەریانەی لی كوان یووی ڕابەری وڵاتی سەنگاپوورە دەگەیشتم، چەند شەرمم لە سیاسەت و ئەخلاقی گەلێك لە ڕابەر و سیاسەتوانەكانی لای خۆمان دەكردەوە، ئەو سیاسیانەی لای ئێمە شەرم دایانناگرێت كاتێك كە ئەم كتێبە دەخوێننەوە؟ لە ژێر چ ناوێكدا خۆیان دەردەخەن و یادەوەریەكانیان بڵاودەكەنەوە؟ لە ژێر چ پاساوێكدا دەیانەوێت شكست و ستەمەكانی خۆیان بۆ خەڵك پەردەپۆش بكەن... چەند گرانە ئەم بەناو سیاسی و ڕۆشنفكرانەی ئێمە دوای ئەوەی ئەم كتێبە دەخوێننەوە نایەن خۆیان بكوژن لەپای ئەو هەموو نادادپەروەریەی بەسەر گەلەكەی خۆیاندا هێناوە. چ شەرمێكە بە خۆت بڵێت ڕابەر و سیاسی دوای خوێندنەوەی ئەم كتێبە.

(لی كوان یوو) ساڵی 1923 لە سەنگاپوورە لەدایك دەبێت، لە ساڵی 1954 دا حزبی كاری میللی دادەمەزرێنێت، لە ساڵی 1959 تا ساڵی 1990 دەبێتە سەرۆك وەزیرانی سەنگاپوورە، تا لە ساڵی 2015دا لە تەمەنی 91 ساڵی دا كۆچی دوای دەكات. 

 


دونیای ئێمە بۆیە وێرانبووە، بە درێژایی سەد ساڵی ڕابووردو ڕابەرێك نەبووە و نییە ناوی سەركردەیەكی پاك و چالاك و خزمەتگوزاربێت... كەسێك نییە وەزیر بێت، بازرگان و پەرلەمانتار و دەسەڵاتداربێت لای ئێمە بۆ خۆی كاری نەكردبێت و بۆ گیرفانی خۆی تەقەلای نەدابێت، هەریەكە دەیەوێت خۆی بژیەنێت، كەس بیر لە خاك و میللەت ناكاتەوە ئەمەش ئەو دۆزەخەیە كە فەرمانڕەواكانی ئێمە بۆ گەلەكەی خۆیان بەردەوام دایدەخەن.  

بە هەر ئاراستەیەكدا لە بیر و ئەخلاقی  لی كوان یوو بڕوانین، تێدەگەین كە ئەم پیاوە چۆن چۆنی بۆ داڕمانی هەموو نەهامەتیەكانی گەلەكەی لەگەڵ دەیان ڕووبەڕووبوونەوەی ناو وڵاتەكەیدا دەجەنگێت، ئەم خۆی ئاوا دێتە دەنگت و بەم دووئاراستیەدا هەنگاوی ناوە: 
یەكەم: دروستكردنی مرۆڤ. 
دووەم: سەرۆك ببێتە جێگای متمانەوە و باوەڕی گەلەكەی.
متمانە بۆ ئەم ڕابەرە ئەو قووڵایەبوو كە هەموو ژیانی بۆ تەرخانكردووە، كاتێك بۆ ژیانی منداڵی خۆی دەگەڕێتەوە كە چۆن چۆنی لە گالیسكەیەكی تایەی تەختەدا دانیشتووە، تا دواتر بە فڕۆكەی خێراتر لە دەنگ گەشتەكانی دەست پێ دەكات لە پێناو پەیداكردنی دۆست دا بۆ وڵاتەكەی، هەموو ئەمانە بۆ ئەم دەگەڕێتەوە سەر قووڵایی متمانە. 
ئەم ڕابەرە لە هەڕەتی لاویدا كاتێك دەبێتە بەرپرس لە دورگەیەكی دابڕاوی وەكو سەنگاپوورەدا، ئەوەی سەرەتا بیری لێ دەكاتەوە بیركردنەوە نیە لە ژیان و ماڵباتەكەی خۆی، بەڵكو بیركردنەوەیە لەوەی كە چۆن چۆنی ئەم دوورەگەیە بگەیەنێـتە ئاستی وڵاتێكی پێگەیشتوو، چۆن چۆنی خەڵكەكەی بە هەموو تیرە و باوەڕە جیاكانیەوە یەك بخات و لە مەرگەسات ڕزگاریان بكات... لەم تێڕوانیانەوە زۆر ورد بۆچوون و بیری خەڵكی وڵاتەكەی تاوتوێكردووە و لەگەڵ خواست و ئایندەیاندا هەڵسووكەوتی كردووە، بە هەموو كەلێن و ئاستە چەقبەستووەكانی ژیانی خەڵكدا ڕۆچۆتە خوارەوە، لە دەرگای هەموو ناخۆشی و پەلاماری گروپە تونڕەوەكان و تۆمەتی كۆمۆنیست و نەیارەكانی تریەوە چۆتە ناو ئەو گەمە دژوارانەوە تا بە سەركەوتن بگات. ئەمەی لەو خاڵەدا بەرجەستە كردووە كە دەبێت سەركردە پێش هەموو شتێك ببێتە جێگەی متمانەی گەلەكەی، چونكە كاتێك متمانە لە نێوان خەڵك و ڕابەردا دەبچڕێت ئیتر هەموو شتێك بەرەوداڕمان دەچێت.
لە بیری لی كوان یوو دا خاڵێك هەیە كە دەیەوێت پێ بگات، بۆ ئەمەش هیچ شتێك ڕایناگرێت بۆ گەیشتن بە ئەو خاڵە، ئەویش دروستكردنی مرۆڤ و شارستانیەتە لەسەر خاكی وڵاتەكەی، خاكێك كە دەیان ساڵە بەدەست داگیركەر و دواكەوتوویەوە دەناڵێنێت، لەسەر ئەم خاكە دابڕواوە لە جیهان كە یەكە یەكە مرۆڤەكانی ناوی تێكشكاون، نەخشەی داوا ڕۆژێكی مەزن دادەنێت، كاتێك لەم یادەوەریانەیەوە لە ژیانی ئەم ڕابەرە ورددەبینەوە، درك بەوە دەكەین كە سەركردە بە تەنیا خۆی لە دەسەڵاتی پشت كورسیدا نابینێـتەوە، بەڵكو خۆی لە بیركردنەوە و ڕزگاری نەتەوەیەكی پەراوێز خراودا دەبینێتەوە، كاتێك كە لە ژیانی گەلێكی پڕ لە گروپ و باوەڕی جیا جیای وەكو سەنگاپورەوە ڕادەمێنین، كە چەند لەناو خۆیاندا دژبەیەك و ناتەبا و دواكەوتوون، تێدەگەین كە كرداری سەركردە چەند جێگەی تێڕامانە، بە بیری وەكو (لی كوان یوو) چەند گرنگە كە بێت لە لێواری داڕمانەوە گەلەكەی لە كۆمەڵگایەكی پلە سێی دواكەوتووە بگەیەنێتە ئاستی پلە یەك و وەكو وڵاتە هەرە پێشكەوتووەكانی جیهانی لێ بكات.


لی كوان یووی ڕابەری سەنگاپوورەیەكان، لەم یادانەیدا، دەست دەخاتە سەر دەیان برین و دەیان دوژمن و دەیان كەلێنی قووڵ قووڵ كە پێش خۆی چۆن چۆنی بەرۆكی خەڵكی گرتووە... كاتێك ئەم دێت و دەبێتە سەركردەیان لە ناو زۆنگاو و خەڵكێكی داڕماودا كورسەیەكەی خۆی دادەنێت، كەم كەس هەبووە لەو ڕۆرژگارەدا بڕوابكات كە ئەم پیاوە بتوانێت ئەم گەلە بكانە گەلێكی هەرە پێشكەوتوو، بیری ئەم ڕابەرە بیرێكە كە گرانە وا بەئاسانی بخوێندرێتەوە، ئاوا خۆی لەسەرەتای یادەكانی دا  ئەم وێنە بچوك كراوەیەمان بۆ دەخاتە ڕوو: من لە پێناو  ئەوەو گەنجانی سەنگاپورە ئەم كتێبەم نووسی، ئەوانەی كە پێیان وایە سەقامگیری، گەشەكردن و خۆشگوزەرانی چەند پرسێكن دەكرێت بهێنرێنە دی، ویستوومە ئەوان قەبارەی ئەو گیر وگرفتانە بزانن، كە ڕووبەڕووی دەوڵەتێكی بچوكی وەك سەنگاپوورە بێبەش لە سەرچاوە سروشتیەكان بوونەتەوە، كە ڕووبەرەكەی لە 640 كیلۆمەتر چوارگۆشە تێپەڕناكات.
بەم وشانە ئەم ڕابەرە ئەوە بەبیری نەوەكانی دێنێـتەوە كە هیچ شتێك لە دەست مرۆڤ دەرناچێت و گران نیە بۆ سەركەوتن ئەگەر باوەڕو متمانە هەبێت، ئەم ڕابەرە ژیانی كردەوە بە بەری كۆمەڵگایەكی وەكو سەنگاپوورەدا كە كەس تا ئەم ساتانەش بڕواناكات كە هەموو ئەو پێشكەوتنانە بەرهەمی بیری لی كوان یوو بێت... لە باشكردنی ژیانی خەڵكەوە بۆ بووژاندنەوەی بەندەر و بازاڕ و بازرگانی و دروستكردنی كارگە و ڕێگاوبانەكان، لە یەكخستنی بیری گروپ و باوەڕە جیا جیاكانی وڵاتەكەیەوە بۆ دروستكردنی هێزی سەربازی و پۆلیسی یەكگرتوو لەناو دەیان باند و دەستەی جۆر بە جۆری نەتەوەپەرست و ملكەچ بۆ وڵاتانی تر، لە دوای پاشەكشەی سەربازەكانی بەریتانیەوە لە سەرەتای ساڵانی حەفتاكانەوە بۆ پەیداكردنی هەزاران دۆست لەناو دەیان وڵاتی جیهاندا، لە پەلكێشكردنی سەدان كۆمپانیای گرنگ لە بوارەكانی گەشتوگوزار و بانك و تەكنەلۆژیادا بۆ ناو وڵاتەكەی، لە هەنگاوە مەزنەكانی لی كوان یوو بووە، ئەو هەنگاوانەی كە بوونە جێگە سەرسوڕمانی گشت نەیار و دۆستەكانی لە ناو خۆ و دەرەوەدا، لەو باوەڕەوە دەستی پێ كرد كە خۆی ئاوا بانگەشەی بۆ خەڵك دەكرد: چاوەڕوانی پارویەك نان لەم وڵات و لەو وڵات ناكەین... خۆمان دەبێت خۆمان بژیەنین. لەم تێڕوانینانەوە ئەم سەركردەیە گەلەكەی تاك بە تاك دروستكرد، مرۆڤی دروستكرد لە وڵاتەكەیدا تا بتوانن پشت بە خۆیان ببەستن، هەر وایشكردووە، بۆ گەشەی وڵاتەكەی نەیهێڵا تاڵانی و دزی و بەدئەخلاقی بمێنێت، پشتی بە عەقڵ و كرداری لاوانی وڵاتەكەی دەبەست، دەیان كەسی لە بوارەكانی زانست و تەكنەلۆژیا و پەروەردە و كشتوكاڵ و پیشەسازی دا ناردە دەرەوەی وڵاتەكەی تا پەند لە پێشكەوتنی وڵاتانی تر وەربگرن و بە عەقڵ و بەرنامەی ئەو وڵاتە پێشكەوتوانەوە بگەڕێنەوە تا ئەوانیش وڵاتەكەی خۆیان وەكو سەنگاپوورە بەرەو لوتكە بەرن... خۆی وەكو ڕابەر لە گەرمەی شكست و بیری نەیارەكانی دا گەشتی دەیان وڵاتی كردووە تا دۆست و كۆمپانیا گەورەكان بڕوا پێهێنێت تا بێنە وڵاتەكەیە و كاربكەن.
لی كوان یوو لەم یادانەیەوە پێمان دەڵێت: هیچ شتێك معجیزە نیە بۆ دەرچوون لە نەهامەتی و دواكەوتووی، ئەگەر بیرت لە خەڵك كردەوە نەك خۆت.
• لی كوان یوو
• لە جیهانی سێیەمەوە بۆ جیهانی یەكەم
• چیرۆكی سەنگاپوورە 1965 تا 2000
• لە وەرگێڕانی سابیر عەبدوڵڵا كەریم
• لە بڵاوكراوەكانی ئایدیا 2021