کوردی
عربي
English
سیاسی
ئابووری
توێژینەوە
کولتور
فۆتۆستۆری
مەڵتی میدیا
بەرنامەکان
پۆدکاست
بیرووڕا
English
عربي
وتار
بونیادی سیاسی و کۆمەڵی مەدەنی
سيروان حەمە ڕەشید
2023-08-17
کۆمەڵی مەدەنی پرسێکی زیندووی و گرنگی دەوڵەت و سیستەمە سیاسیەکانە. دەکرێت بپرسین ئایا هەرێمی کوردستان گەیشتوە بەکۆمەڵی مەدەنی ؟ یان هیچ بەرکەوتە و سەروسەودایی لە گەڵ مەدەنیەت هەیە؟ دەکرێت بڵێن نەخێر کەم و زۆر لەمانا و کڕۆکی کۆمەڵی مەدەنییەت تێنەگەیشتووە و تائاستی نامۆیی ، ئەی ئێمە چۆن و بەچ میکانزمێک دەتوانین هەنگاو بەرەو کۆمەڵی مەدەنی بنێین؟
بێگومان بۆ قسەکردن و تێگەیشتن لە چەمک و مانای کۆمەڵی مەدەنی ، بەباشمانزانی لە سونگەی فیکرییەوە خوێندنەوەی و هەڵسەنگاندنی بابەتیانەی کۆمەڵی کوردەواری خەسڵەت و شوناسی کۆمەڵگەی مەدەنی بکەین ، دەکرێت بگەرێنەوە بۆ بونیاد و پێکهاتەی دەوڵەت و کۆمەڵناسی سیاسی ، تا بزانین مەودای جڤاتی ئێمە لەبەرامبەر کۆمەڵی مەدەنییدا چەندە؟ ،یان دەبێت بلێین نەخێر هێشتا کەلتور و نەرێتی سیاسیمان لەسنور و بازنەی کەلەپوری چەقبەستو و خێڵ سەنتەریدا گیریخواردوە؟ گرنگە لەخودی چەمکی کۆمەڵی مەدەنی تێبەگەێن و دواتر بەشێوەیەکی عەقڵانی و میتۆد ئامێز لەمپەر و ئاڵنگارییەکانی بەردەم بەمەدەنیبونی کۆمەڵگەی کوردستان شڕۆڤە بکەین:
٭ کۆمەڵی مەدەنی چییە؟
"وشەی کۆمەڵی مەدەنی لەوشەی" پۆلیس"(Polis)ی "یۆنانی"یەوە، کەماناکەی دەوڵەتەشار دەگەیەنێ و سەرچاوە دەگرێ، لەدیدی" ئەڕستۆ "دا ئەو کۆمەڵەیە تەواوی ئەو کەسانە دەگرێتەوە کەلە ناو دەوڵەتێکدان." یان دەتوانین بڵێین "کۆمەڵی مەدەنی ڕژێم و ڕێکخراوێکی کۆمەڵایەتییە کەتێییدا یاسا و ڕێسا و بڕیاری کۆمەڵایەتی لەڕووی لۆژیک وئاوەز و بنەمای بەرژەوەندی گشتی هاوڵاتیان لەسەر بناغەی ئازادی سروشتی و ڕەوایەتی دەسەڵاتی سیاسی گشتی "دیموکراسی دادگەرانە" دامەزراوە، کەویژدانی گشتی مڕۆڤەکان پشتیوانی جێبەجێکردن و چاودێری باشی چەسپاندنی یاساکانە."
کۆی پێناسەکانی کۆمەڵی مەدەنی جەخت لەسەر کۆمەڵێک پڕەنیسپ و بەها و چەمکی بنەڕەتییەکانی پەیوەست بە پیادەکردنی ئازادی و خواست بنچینەیەکانی مڕۆڤ و جڤاتەکان دەکاتەوه ، دوا ئەوەش کۆمەڵی مەدەنی بەرخود لەگەڵ بوونی ڕەوایەتی دەسەڵات و دادپەروری و دەستوور و یاسا گشتی و ئیرادەی جڤات و تاکگەرایی و فەزیلەتەکان دەکاتەوە.
٭ مێژووی کۆمەڵی مەدەنی
چەمک و پرسی کۆمەڵی مەدەنی ڕەهەندێکی دورودێژ و مێژوویی هەیە، لەسەردەمی "یۆنان"ی دێرن ، "ئەڕستۆ "وە، هێدی هێدی بەپێی گەشەکردن و بەرەوپێشچون فەلسەفە و فیکر و دابڕانی مەعریفە دەرکەوت ، تا کۆنگرەی "وێستڤاڵیا" "1648"دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی و شۆڕشی مەعریفەی و زانستی و لیبرالیزم و دیموکراسیەت کۆمەڵی مەدەنی لەسەر پارادایم و دونیای مۆدێرن لەخۆرئاوادا دەرکەوت، واتە سەرچاوەی کۆمەڵی مەدەنی بریتیە لە دەوڵەتی هاوچەرخ و حکومەتی هاوڵاتیبوون و دامەزراوەی سیاسی و مەدەنی ، سەرهەڵدانی مەدەنییەت بەرئەساسی فیکر و ئایدیای فەیلەسوف و بیرمەندانی خۆرئاوا و مۆدێرنەیه.
لەڕووی مێژووییەوە واتای کۆمەڵی مەدەنی پێنچ مانا لێک جودایی هەبوە:
1- بەواتای دەوڵەت لەبیری ئ"ەڕستۆی"دا لەبەرامبەر خێزان و لەبیر خاوەن پەیماننامەی کۆمەڵایەتیدا لەبەرامبەر باری سروشتیدا.
2-بەواتای کۆمەڵی شارەستان، لەبەرامبەر کۆمەڵی سەرەتاییدا لەبیری کەسانێکی وە" ئادەم فرگسۆن" لەگۆتاری دەربارەی مێژویی کۆمەڵی مەدەنی.
3-بەواتای شێوەی سەرەتایی پێکهاتنی دەوڵەت لەبیری "هیگڵ"دا
4- بەواتای قەڵەمڕەوی پەیوەندییە چینایەتی و کۆمەڵایەتییەکان لەبەرامبەر دەوڵەت وەک پێگەی ئەوا لەبیری مارکسیدا.
5- کۆمەڵی مەدەنی وەک بەشێک لەسەرخان(نە قەڵەمڕەوی ژێرخان بەپێی بیری مارکس) و بنکەی پێکهاتنی دەسەڵاتی ئایدیۆلۆژیک، یان ئەلتەرناتیڤی فیکری چینی فەرمانڕەوا، لەبیری "گرامشی"دا
٭ دیموکراسیەت و کۆمەڵی مەدەنی.
هەڵبەتە ناتوانین باس لە مەدەنییەت بکەین بێ دیموکراسییەت ، چونکە خودی مەدەنیەت پڕەنسێپێکی بنەڕەتی دیموکراسیە و لەڕووبەری گشتی و کراوەدا جێگەی خۆی دەگرێت و گەشەدەکات، واته مەدەنیەت کڕۆک و شوناسی ڕاستەقینەی دیموکراسیەت، تائەم لەحزەیە لەو دەوڵەت و جڤاتانەی خاوەنی باگراوندی سونەتی و خێڵ و بیرکردنەوەی ناوچەیین و سیستمی شمیولی و دیکتاتۆر حکومیان دەکات ، کەم و زۆر پەیوەندییان بەکۆمەڵی مەدەنییەوە نییە، دەکرێت وەک نموونە لەڕوانگەی سیۆسۆلۆژیای سیاسیەوە دەوڵەتی عێڕاق و هەرێمی کوردستان وەربگرین ، تا بزانین بۆچی بەدرێژایی مێژووی دروستبوونی دەوڵەتی عێڕاقێکی سەقامیگیر و ئارام و مەدەنی هەبێت، ئەو پرسانە ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە کۆمەڵی مەدەنییەوە هەیە، ئاشکرایە عێراق بەشێکە لەجیهانی عەرەبی ئیسلامی، لەدوای تەفنوتوناکردنی ڕەوتی عەقڵگەرایی و فیکری موعتەزیلەوە ئیدی شارەستانیەت و کەلەپوری جیهانی ئیسڵامی لە گەشەکردن و گۆڕانکاری بونیادی تۆشی وەستان و چەقبەستوویی بۆتەوە، نەیتوانیوە بۆڕی شارەستانیەتی خۆرئاوا بداتەوە و هاوشانی ڕێنسانسی و ڕۆشنگەری و مۆدێرنە هەنگاو بنێت ، هەر ئەمەشە جڤاتی عەرەبی ئیسلامی نەگەیشتووە بەنۆڕم و کەلتورێکی سیاسی و دیموکراسی و مەدەییەت، دواجاریش جڤاتی عەرەبی پێویستی به شۆڕشی فیکری و مەعریفی و کەلتوری و بونیادی هەیە ، دەتوانین بڵێین هەرێمی کوردستانیش بەهۆکاری نەبونی دەوڵەت و مۆتکەی بیری خێڵ و سونەتی و نەبوونی هیچ جۆرەپاشخانێکی بیری نوێخوازی و مۆدێرن ، هێشتا لەبازنەی شاخ و خڵێگەراییدا چەقیوە، زۆر دوورە لە حکومڕانی دیموکراسی و گەیشتن بە کۆمەڵی مەدەنیی، بۆ ئەوەی لەوەقعی حاڵی جڤاتی خۆمان باشتر تێبگەێن سەیری ستراکتۆری سیاسی و کۆمەڵایەتی هەرێم بکەێن ، جگە لەوەی دەسەڵاتێکی شکستخواردوومان هەیە ، ڕووبەری گشتی بچوک بۆتەوە بۆ واعیزگەلێک و بانگخواز و ڕووگەی نائاسایی مەزهەبی جیاواز و ئاینیی و کۆمەڵگەی ئێمە دابەشکراوە بۆ کوفر و ئیمانداری ، بەهشتی و دۆزخی ، فەزیلەت و ڕەزیلەت کە ڕێک ئەمە پێچەوانە و ناکۆکە سەرەتاترین بنەمای کۆمەڵی مەدەنی.
سەبارەت بەهەرێمی کوردستان" ناکرێت پرسیاری هەرە گرنگ ئەوەیە بپرسین بۆچی دوای سێ دەیە لەحکومڕانی و هەژمون و دیاردەی بەجیهانیبون و بەرکەوتنی ئامرازەکانی مۆدێرنە و کرانەوەی چەندان زانکۆ و ناوەندی ئەکادیمی ، بەڵام نەمانتوانیوە لانی هەرە کەم بەر بەدیموکراسی و مەدەنیەت بکەێن و هەنگاو بنێین، ئەمڕۆ بەپاڵپشتی دەسەڵاتی شکستخواردوی هەرێم هێز و ڕەوت و ئاڕاستەی جیا جیای سەرگەرمی تاریکدان و جەهل و تڕۆری عەقڵ و ئیرادە و تەڵقینی بیرکردنەوە و دروستکردنی کۆسپ لەبەردەم کرانەوەی هەرێم هەنگاونانی بەرەو کۆمەڵی مەدەنی ، تا هەرێمی کوردستان خاوەنی ئەو جۆرە عەقڵیەتی سیاسی و دەسەڵاتگەری بین نەک ناتوانرێت بەر کۆمەڵێ مەدەنی بڕۆین، بەڵکو تادێت هێزی تاریکدان و لەمڕۆڤخستن هەژمون و باڵادەست دەبێت.، خەونی دونیایەکی خۆشتر و بەدیهنانی کۆمەڵگەیەکی کراوە و مەدەنی لەبەین دەچێت..
سەرئەنجام:
ئەوەی، ماوە بڵێین ئەوەیە جارێ جڤاتی ئێمە لە سەردەمی خێڵگەرا و ئاینگەرا و پاشخانی شاخ و پاشماوەی عەقلیەتی نامەدەنی و شەرعییەتی شۆڕشگێڕی و هێشتا کۆمەڵی کوردەواری لە دونیای دیموکراسی سیکۆلار و کۆمەڵی مەدەنییەوە دوورین، تاکە چارەسەریش و بەدیل گۆڕینی بنەڕەتی ڕیشەی ئەو هەلومەرجە و کۆی پێکهاتەی ناجۆری سیاسی و ئیداری و ئابووری و دەوڵەتداریی ئەم هەرێمە پڕ لە تەنگەژەگەلێکی قۆڵداین، ڕوونە ئەمە لێکەوتە و دەرهاویشتەی فەوزا و نەبوونی گیانی بەرپرسیاریەتی و حکومەتی هاوڵاتیبون و دامەزراوەی نیشتیمانی، دواجار گرنگە بڵێین تا دیمەنی سیاسی و شێوازی ئیدارەدانی هەرێم بەمجۆرە بێت . ناتوانین هیچ هەنگاوێک لە دیموکراسی و حکومڕانیەکی دروست و کۆمەڵی مەدەنی نزیک ببینەوە.
زیاتر بخوێنەرەوە
سەرکۆ یونس
ئابووری، وەك هۆکارێک بۆ توندوتیژی دژی ژنان
محمد خۆشناو
پێکەوەژیانێکی کلتووری لەگەڵ گەندەڵی !!
د. ڕێبین ئەحمەد ڕەشید
کاریگەری پولی دۆمینە
فارس نەورۆڵی
هەولێرو بەغدا بۆڕێک ناکەون
عەبدوڵا ڕێشاوی
(ئاشتی و دیالۆک ) دیاری کردنی پێگە و وەزیفەیەک بۆ هەرێمی کوردستان لە جیهاندا .
محمد خۆشناو
بەخۆوەگرتن لە هەرێمی کوردستان !
فارس نەورۆڵی
گوتارە ناکاریگەرەکان
ئومێد مەحمود
ئایا دادگای فیدراڵی دەتوانێت ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق دوور بخاتەوە؟
محمد خۆشناو
ڕێکخستنەوەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست !!
فارس نەورۆڵی
هێندەی پەڕی تاوسێ کوردایەتیت لێ جوانە
ئەمانەش ببینە
ئـــەو گـیـــراوەیـە چـیــە چەوری جگەر لادەبات؟!
مونزیرنەقشبەندی، پارێزگارە بەعسیەكەی هەولێر میوانی پایتەختە
دوکانێکی گۆشتفرۆش بەهۆی خراپی بارو دۆخی هاوڵاتیان کیلۆیەک گۆشتی کرد بە ١٠ هەزار دینار
خۆپیشاندانی مامۆستایان و فەرمانبەران گەیشتە بەردەم دادگا
خۆپیشاندانی مامۆستایان و فەرمانبەران دەستی پێکرد
سودە نەزانراوەکانی بیبەری توون
×
زمانەکان
کوردی
العربیة
English
بابەتەکان
سیاسی
ئابووری
توێژینەوە
کولتور
فۆتۆستۆری
مەڵتی میدیا
بەرنامەکان
پۆدکاست
بیروڕا
ئەرشیف
ئێمە کێێن
دەربارە
پەیوەندی
تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان
© 2023 Diplomatic Magazine