عیشق لە نیگای (مەولانای رۆمی) یەوە

2018-09-01

موسعەب ئەدهەم
بێگومان (عیشق) فراوانترین و گرنگترین بابەتێكە كە ناخ و دەروون و زمانی (مەولانا) پێوەی سەرقاڵ بووە، خودی ئەو ئەزموونی كردوە و رۆیشتوە بۆ جیهانی عیشق و جیا لەوەی بە پێشینانی خۆی كاریگەر بووە، بەڵام زیاتر و پێَشتر لە هەمووان كاریگەری و جێكەوتی ئەو جیهانە گەرم و قوڵەی لەسەر بوو كە تیایدا دەژیا. خۆشەویستانی بە سوودوەرگرتن لە گوتەكانی ناوی (سوڵتانی عیشق)یان لێناوە و قسەی ئەم پیاوەیان لە عیشقناسیی و مەعشوق پەرستیدا زۆر بەرز و بەهادار زانیوە.

 
ئەو جیهانی بە قوتابخانەیەك زانیوە كە مامۆستاكەی خودایە و ئێمەی مرۆڤ خوێندكار و فێرخوازی ئەم قوتابخانەیەین، وەك دەڵێت:
مدرسە، عشق و مدرس ژوالجـــــلال
اما چو گالب علم و این تكرار ماست
(دیوانی شەمس، غەزەلی 429)(1)


واتە: "قوتابخانە عیشق و مامۆستاكەی (زولجەلال) ئێمە خوازیاری زانست و ئەمە دووبارەكردنەوەی ئێمەیە".
(مەولانا) بە پشت بەستن و بەڵگەهێناوەی پیر و رێنمونیكەری خۆی، واتە (شەمسی تەبرێزی) كرۆكی عیشق بە دێرین و كۆن ناودەبات و بە وەسفی هەقی ناودەبات. لە كاتێكدا مرۆڤ مشتە خاكێكە و نوێ‌:


چون یحبون بخواندی در نبی
با یحبوهم قرین در مگلبی
پس محبت وصف حق دان عشق نیز
خوف نبود وصف یزدان ای عزیز
وصف حق كو؟ وصف مشتی خاك تو؟
وصف حادپ كو و وصف پاك كو؟
شرح عشق را ار من بگویم بر دوام
صد قیامت بگژرد و ان ناتمام

(مەسنەوی مەعنەوی، دەفتەری پێنجەم، بەیتەكانی 2186-2189)(2)


واتە: "لەبەرئەوەی (یحبون)كە ئاماژەیە بۆ ئایەتێكی قورئانی پیرۆز، دەخوینیتەوە، لەگەڵ (یحبهم) ئەمەش دیسان ووشەی قورئانیە و مەبەستی ئەم دوو ووشەیە ئایەتی پیرۆزی [یحبهم و یحبونە]یە، بۆیە لە مەبەستەوە نزیكی، كەواتە خۆشەویستی و موحیببەت و عیشق بە وەسفی هەق بزانە، ترس وەسفی یەزدان نییە خۆشەویست، وەسفی هەق لە كوێ‌ و وەسفی مشتە خاكێكی تۆ، وەسفی دێرین لە كوێ‌ و وەسفی پاك لە كوێ‌؟ گەر من راڤەی عیشق بكەم بەردەوام، سەد قیامەت تیدەپەڕێت و دەڕۆن، ئەو تەواو نابێت".


بۆیە لای (مەولەوی) بە سوود وەرگرتن لە كۆمەڵە ئایەتێكی وەكو ئایەتەكانی (سورەتی الكهف)، ئایەتی (109) و سورەتی (لقمان)، ئایەتی (27) كە باس لەوە دەكەن دەریا ببێتە مرەكەبێك بۆ نووسینی ووشەكانی پەروەردگار و وەسفی پەروەردگار و سیفەتەكانی، پێش ئەوەی ئەم وەسف و سەنا و باسانە تەواو ببن، مرەكەب تەواو دەبێت، دەڵێت: ناتوانرێ‌ وەسفی عیشق و موحیببەت بكرێ‌، چونكە ئەمانە وەسفی خودان و خوداوەندین و یەكێك لە وەسفەكانی (زانا)بوونیەتی، زانستێكی هەیە ئەگەر هەموو دەریاكان ببنە مرەكەبێك، لە نووسینی زانیارییە ئیلاهییەكان بێتوانا دەبن، كاتێك یەكێك لە وەسفەكانیشی واتە وەسفی ئیلاهی كۆتا نەهاتوو بێت، تۆش وەسفی دورودرێژ بخوینە و بڵێ‌، لەبەرئەوە عیشق و موحیببەت كە وەسفی یەزدانی باڵان، لە وەسفدا ناگونجێن و لە دەفتەری پێنجەمی (مەسنەوی مەعنەوی)دا دەڵێت:


عشق وصف ایزدست اما كە خوف
وصف بندە مبتلای فرج و جوف
پس محبت وصف حق دان عشق نیز
خوف نبود وصف یزدان ای عزیز


واتە: عیشق وەسفی خودای، بەڵام ترس وەسفی بەندەی ترساو و تووشبووە بە ترس، بۆیە خۆشەویستی و عیشق بە وەسفی هەق بزانە، بەڵام ترس و خەوف وەسفی یەزدان نین، ئەی خۆشەویست.
دیارە ووشەی (ود)یش هەمان مانای خۆشەویستی و عیشقی هەیە كە خودا خۆی بە (ودود)، واتە زۆر (خۆشویستراو) ناساندوە و (مەولەوی)ووشەی (حب) و (محبت)ی بە هاوواتا زانیوە.(3)

ئیمانی (مەولانا) بە خۆشەویستی، وەك هۆكارێكی تەواوبوون و تەواوكاری مرۆڤە، هەروەها وەگو رێگەیەكی دڵنیایی بۆ سووكبوونی ناخ و دەروون و پاكژكردنەوەی ئەخلاق، بۆیە گەر (مەسنەوی مەعنەوی) بابەتە عەقڵانییەكان تێدا سەنتەر بن، هەرچەندە تەژییە لە عیشق و تایبەتمەندی و ئەزموونی عیشقی، بەڵام لەم كتێبەدا بە گوتەی (مەولانا)ناسێك (مەولانا) عاشقێكی عاقڵە، بە پێچەوانەوە لە (دیوانی شەمس)دا، (مەولانا) عاشقانە مامەڵەی كردوە و چەندین ئەزموونی عاشیقانە و عیشقی پیشانداوە و خستوونیتەتەڕوو، بۆیە ئەم دیوانە شیعرییە بەرامبەر كتێبی (مەسنەوی)یە كە تەژییە لە بیرۆكە و فەلسەفەكەی تێدایە، بەڵام لە دیوانی (شەمس)دا بیرۆكەی بنەڕەتی بریتییە لە عیشق و خۆشەویستی.

خۆشەویستی لە مرۆڤدا دەردەكەوێ‌، لە ئاژەڵدا دەردەكەوێ‌، بەڵكو تەنانەت لە هەموو دەركەوتە سروشتییەكاندا دەردەكەوێ‌ و نومایان دەبێت، لە پێناو ئەمەشدا و بە هۆی ئەمەشەوە، واتە عیشق و خۆشەویستییەوە، هیچ جیاوازییەك لە نێوان مرۆڤەكاندا نابینێت و هیچ مانایەك بۆ جیاكاری و جیاوازی نێوان مرۆڤەكان نابینێت، بە هۆی رەگەز و ئایین و چین و توێژی كۆمەڵایەتی و ...هتد، دیارەش ئەمەش شتێك نییە راڤە ناكرێ‌، لەبەرئەوە ئەزموونێكی تاكەكەسییە، بەڵكو تەنها بەوە دەبێت مرۆڤ خۆی ئەزموونی بكات.(4)

بۆیە لای (مەولانا) هەر كەسێك رەنگی عیشقی تێدا نەبێت، لای خودا هیچ نییە، چونكە عیشق ئاوێنەی بوونمان پاك دەكاتەوە، تەنانەت وەكو هەنگ هەردوو جیهان هەڵدەلوشێ‌ و هەمووان حەیران دەبن و عەقڵیش گێژ دەبێت و توانای تێگەیشتنی لەمە نییە. لە غەزەلێكدا جوان ئاماژەی بەمە كردوە و دەڵێت:


هەر كەسێك تێدا نەبێ لەو ئەشقە رەنگ
لای خودا هیچ نیە جگە لە دار و سەنگ
دەردەكیشێ‌ ئەشق لە بەرد ئاوی ڕەوان
دادەماڵێ‌ ئەشق لە هەر ئاوێنە ژەنگ
ئەشق وەك شێرە، بە بێ‌ مەكر و فریو
نابێتە جار ڕێوی و جارێك پڵنگ
ئەشق ئەگەر بێ‌، گشت دەبن حەیران و مەنگ
ئەقڵ سەری لێ‌ گێژ و گیان بۆتە دەنگ(5)

ئەو خۆی بە خۆر دەزانێت كە بە هۆی عیشقەوە گەرم بۆتەوە و گەرمە، بۆیە دەڵێت:
چە گرمیم! چە گرمیم! از ین عشق چو خورشید
چە پنهان و چە پنهان و چە پیداست خدایا(6)
ئەو لە عەقڵ تێدەپەڕێت و زێدەتر دەڕوات، ئەگەر لای عەقڵ مەوداكان دیاری كراو و سنوورداربن، ئەوە لای عیشق رێگە كراوەیە و سنووری نییە و رێگە بەردەوام واڵایە،
عقل گوید شش جهت حدست و بیرون راە نیست
عشق گوید راە هست و رفتەام من بارها(7)
واتە: "عەقڵ دەڵێت، شەش لایەنی سنوورە و دیاریكراوە و لە دەرەوەی ئەمە رێگە نییە، عیشق دەڵێت، ریگە هەیە و من چەندین جار رۆیشتووم."
چونكە لای (مەولانا) عەقڵ بە تەگبیركردن و بیركردنەوەوە سەرقاڵە، بەڵام عیشق هەر دەڕوا تاكو دەگاتە حەوتەمین ئاسمان، عەقڵ بۆ شتەكان دەگەڕێ‌، عیشق دەڕوا و خۆی بەوەوە سەرقاڵ ناكات:

عقل تا تدبیر و اندیشە كند
رفتە باشد عشق تا هفتم سما
عقل تا جوید شتر از بهر حج
رفتە باشد عشق بر كوە صفا(8)


واتە: "عەقڵ تاكو تەگبیر دەكات و بیردەكاتەوە، عیشق تاكو حەوتەم ئاسمان رۆیشتوە، عەقڵ تاكو بۆ حوشتر دەگەڕێ بۆ حەج، عیشق ڕۆیشتوە بۆ كێوی سەفا".
لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا دەڵێت گەر تاكو قیامەت باس بكەم، لە راڤە و باسكردنتدا كەموكوڕیم هەیە.

گر تا قیامت بشمرم در شرح رویت قاصرم

پیمودە كی تاند شدن ز اسكرە عمان تو(10)

واتە: "گەر تاكو قیامەت وەسف بكەم و وەسفەكانت بژمێرم، لە راڤەی رووتدا كەموكورتیم و هەیە و ناتەواوم، كێ‌ دەتوانێ‌ عەمانی تۆ بپێوێت."
هەروەها یەكێك لە بابەتە بنەڕەتی و بنەماییەكانی عیرفان و تەسەوفی ئیسلامی، بە جۆرێك كە بەبێ‌ لەبەرچاوگرتنی عیرفان و حیكمەتی باڵا شایەنی تێگەیشتن نییە. هەڵبەتە عیشق لەو گوتەزایانەیە كە پێناسەی ناكرێت و بنەڕەت و بنەمای پۆشراو و پەنهانە.(11)


دەتوانین بە ئاسانی ئەوە پیشان بدەین چەق و سەنتەریترین چەمك و بابەت لە هەموو كارەكانی (مەولانا)دا بریتییە لە "عیشق". ئەگەر دەست بكەین بە خوێندنەوەی دیوانەكەی یان دیوانەكانی و بچینە نێویانەوە زۆربەی شیعرەكانی لەبارەی ئایدیا و بابەتی عیشقەوەن، تەنانەت بە بۆچوونی (رۆمی) سۆفیزم لە ژێر كاریگەری عیشق و بە هۆی عیشقەوە سنووردار دراوە و دیاری دەكرێت.(12)


عیشق لە بونیادیترین بنەماكانی قوتابخانەی عیرفانی "مەولانا" یە و تەنانەت باشترە بڵێین كە عیشق كلیل و رەمز و هێمای حاڵ و بیر و بەرهەمەكانی مەولانایە، "مەسنەوی" ئەو بە عیشق دەست پێدەكات و بە عیشق كۆتایی دێت. "مەولانای بەڵخی رۆمی" مەزن چەند تایبەتمەندییەكی عیشق باس دەكات لە "مەسنەوی مەعنەوی"یەكەیدا ئەمانەی خوارەوە هەندێك لەو سیفەت و تایبەتمەندییانەن:


ئەگەر "غەزالی" سوننەتی عیرفانی زاهیدانە و خائیفانە داهێنا بێت، ئەوا "مەولانا" سوننەتی عیرفانی عاشیقانە"ی داهێنا و خستیە ناو شارستانییەتی ئیسلامیەوە. مەولانا شێوازێكی نوێی داهێنا، جیاواز بوو لە شێوازی پێش خۆی ئەویش ئەوەبوو سەلماندی دەكرێ‌ مرۆڤ لە رێگەی دیكەوە ئاییندا بێت و خودا بناسێت و رێگەی خودا بگرێتە بەر، هەرچەندە هەم لە فێركارییەكانی ئایین و مەزهەبە ئایینییەكان و دەقەكاندا بوونی هەبوو و هەمیش لە كەسانی پێش خۆیدا بەڵام ئەو شاسوار و مەزنترینی ئەو قارەمانانە بوو لەم روەوە، هەروەها لق و پۆپی بە تەواوی دەرنەكەوتبوو و نەگەیشتبوو، بۆیە پێویستی بەم قارەمان و مەزانانە هەبوو تاكو بیكەنە كرداری و بیخەنە ناو كەسانی ترەوە و بڵاوی بكەنەوە.

بۆیە مێژوو ژیان و گوزەران و مامەڵەی ئەوە پیشاندەدات "مەولانا" پیاوێكی شیرین بووە، و شیرینە و لێی دەڕژێت، دوو جۆر مرۆڤ باسی شیرینی دەكەن، یەكەم: ئەو كەسەی حەسرەتی شیرینی دەخوات و دەستی ناكەوێت، دووەم: ئەوەی كە شیرینی زۆرە. "مەولانا" لە جۆری دووەم بوو. تەنانەت ئەو هەموو باسی شەكر و شیرینییەی دەكرێت لای (مەولانا) لای هیچ كەسێكی دیكە و بوونی نییە و باسی نییە. بۆیە "دیوانی شەمس"، "گەنجینەی شەكر"ە و بە بێ‌ ئەوەی بەخۆی بێ‌ شیرینی بڵاودەكاتەوە و بەشی ئەوانی تریش دەدات.(13)

تێبینی: ئەم بابەتە كە ناونیشانەكەیم لە شاعیر و عاریفی گەورەی كورد (مەولەوی تاوگۆزی)یەوە وەرگرتووە و بەشێكی لێكۆڵینەوەیەكی دوورودرێژە لە بارەی ژیان و هزری (مەولانا جەلالەددینی رۆمی)یەوە.
-------
پەراوێزەكان:
1- مولانا و مدرسە عشق، مهدی كمپانی زارع، ص7، 11.
2- مشهورتر از خورشید، حسین مختاری، ص 117.
3- عشق و انسان در مپنوی مولوی، قادر فاچلی، ص 15-16.
4- جلال الدین الرومی، عاشق حتی النهایه، احسان ملائكە، ص 196، 222.
5- سەد غەزەلی مەولانا، عەلی نانەوازادە، لا156.
6- دیوانی شمس تبریزی، ص 23.
7- دیوانی شمس تبریزی، ص 32.
8- دیوانی شمس تبریزی، ص 37.
9- دیوانی شمس تبریزی، ص 269.
10- پەراوێزی پێشوو.
11- میناگر عشق، شرح موچوعی مپنوی معنوی، كریم زمانی،ص 432.
12- The Sufi path of love, William C. Chittick, p 194.
13-سایتی د. عبدالكریم سروش، بەشی دەنگەكان، راڤەی غەزەلی (دلا نزد كس بنشین..)، (1385).

سەرچاوەكان:
1- سەد غەزەلی مەولانا، عەلی نانەوازادە، دەزگای توێژینەوەی و بڵاوكراوەی موكریانی، چاپی یەكەم، 2012.
2- مولانا و مدرسە عشق، مهدی كمپانی زارع، نشر نگاە معاصر، چاپ اول، 1392.
3- مشهورتر از خورشید، حسین مختاری، نشر ورجاوند، تهران، چاپ اول 1385.
4- شرح جامع مپنوی معنوی، كریم زمانی، انتشارات اگلاعات، تهران، چاپ بیستم، 1385.
5- عشق و انسان در مپنوی مولوی، قادر فاچلی، انتشارات اگلاعات، تهران، چاپ اول، 1390.
6- گزیدە دیوان شەمس تبریزی، مولانا جلال الدین محمد بلخی، نشر افكار، تهران، چاپ اول، 1384.
7- جلال الدین الرومی، عاشق حتی النهایه، احسان ملائكە، دار میوزبوتامیا، العراق، بغداد، الگبعە الاولی، 2015.
8- سایت عبدالكریم سروش، www.drsoroush.com
9- The Sufi path of love, William C. Chittick, University of New York press Albany, 1984.