د.حوسێن دەباغ*
و. موسعەب ئەدهەم
ئەوەی كە كام یەكێك لە تیۆریا رێنوێنیكارە ئەخلاقیەكان بۆ سیاسەت گونجاون. ئەو پرسیارەی كە زەینی زۆربەی فەیلەسوفانی ئەخلاق و سیاسەتی بە خۆیەوە خەریك كردووە. لەم نووسینە كورتەدا هەوڵدەدەم تاكو روانینێكی كورت لەبارەی ئەو تیۆریا ئەخلاقییە بەربڵاوانەی فەلسەفەی ئەخلاق دەرببڕم و كێشیان بۆ هەڵگرتنی باری سیاسەت پێوانە بكەم.
1- وەزیفەگەرایی جۆری فرەیی یان فرەجۆر، دەتوانێت تیۆریایەكی گونجاو بێت بۆ سیاسەت. هەڵبەتە گومان لەوەدا نییە كە پێوەری شیاویەتی "معقولیت"ی ئەم تیۆریایە بەستراوە بە بنەما گەلی ئەخلاقی زۆر كە فەیلەسوفان ئەم تیۆریایە دەخەنەڕوو. وا پێدەچێت هەر لیستێك لەم بنەمایانە بەلایەنی كەمەوە دەبێت،
یەكەم: هەستیار بێت بەرامبەر "رێزگرتن لە كرداری خودی مرۆڤەكان".
دووەم: هەوڵبدات عەدالەتی دابەشكاری "توزیعی – ئابووری و سزایی" لەبەرچاو بگرێت و تاكو دواجار خۆشگوزەرانی مرۆڤەكان و بەتایبەتی هاووڵاتیانی ووڵاتەكەی خۆی زۆر بكات.
ئەوەی "جۆن راوڵز" بە ناونیشانی "شهودگەرایی" باسی دەكرد جگە لەم وەزیفەگەرایی شێوە فرەییە شتێكی دی نەبوو. ئەو لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا لە ساڵی (1971) تیۆریایەك لەبارەی عەدالەتەوە، پێشنیاری ئەوەی كرد كە: هەڵبژاردنە گرنگ و بایەخدارەكان لە فەلسەفەی سیاسەتدا، شهودگەرایی "وەزیفەگەرایی شێوە زۆر"، سوودگەرایی و تیۆریای پەیمانی كۆمەڵایەتیە.
بەگشتی لە رووی رەخنەوە ئەوە باس دەكەن كە فرەیی لە ئەخلاقدا وەكو هەموو شتێك وتن و هیچ شتێك نەوتنە. كاتێك مرۆڤ لەگەڵ بەرزی و نشێوی بنەماكانی ئەخلاق رووبەڕوو دەبێتەوە كە بڕیاردان و دادوەری كۆتایی تیایدا شتێكە كۆتایی نایەت، وەكو ئەوە وایە لەسەرەتاوە هیچیان پێ نەداوە. لە وەڵامدا دەتوانرێت شتانی جۆراوجۆر بهێنرێتە پێشەوە. بەڵام ئەوەی بۆ ئەم نووسینەی ئێستا گرنگە هەر ئەوە بەسە كە ئەم ناتەواوی و كەموكوڕیە كارێكی هاوبەش و بوونی هەر دەبێت و تاكو رادەیەك زۆربەی تیۆریا رێنوێنیكارە ئەخلاقیەكان پێی تاوانبارن و ئازاریان هەیە.
2- سوودگەرایی ئەخلاقی بۆ شیاو "مەعقول"بوون لە سیاسەتدا رێگەیەكی سەختی لە پێشدایە، ئەمەش بە دوو بەڵگە.
یەكەم: ئەوەی رێگە و كرداری خود وەكو بەشێكی بنەڕەتی خۆشگوزەرانی مرۆڤەكان دانانێت (هەندێجار سوود بەسەر رەفتاری خود و كرداری خۆدا زاڵ دەبێت).
دووەم: تیۆریایەكی چەند ئاستی و چەند رووە، هەر بەو جۆرەی كە سوودگەرایی بنەما سەنتەر بەمجۆرەیە. بەومانایەی لە ئاستی یەكەمدا بنەمای جێگیری سوودگەرایی دادەنێت و پاشان لە لایەكانی خوارەوە بنەما ئەخلاقیە نزیك و هاوتەریب و چەمكەكانی وەكو عەدالەت، ویژدان، بەرامبەری و ...هتد دەگونجێنێت. ئەم بانگەشەی سوودگەرایانە كاڵ و كرچ دەردەكەوێت كە دەڵێن هەر بڕیارێك كە دەوڵەت دەیدات دەبێت بە تەواوی لەسەر بنەمای حیساب و كیتابی سوود و بەرژەوەندی هەڵبژاردنە جیاوازەكان بێت.
چونكە یەكەم شێوەیەكی لەمجۆرە زۆر كات كوژ و پڕ تێچوونە و دەكرێت هەڵەی ژمێریاری زۆر روو بدەن. دووەمیش مرۆڤەكان پێویستیان بەوەیە تاكو بتوانن رووداو دروست بكەن، دەوڵەت چ كار گەلێك ئەنجام دەدات. زۆربەی ئێمەی مرۆڤ كاتێك كارێك ئەنجام دەدەین و بۆ بژێوی ژیانمان شتێك دەكەین بزانین دەوڵەت بۆ نموونە پارەمان لێوەرناگرێت، یان سامانێكی زۆر بە بێ زانیاری خۆمان بەسەرماندا ناسەپێنێت و یان رێگری لە بڕیارەكەماندا ناكات و ...هتد. ویژدان ئەو بڕیارە دەدات ئێمە زامنێكی لۆژیكیمان هەبێت لە لایەن دەوڵەتەوە و ئێمەش ئەم جۆرە زامنكردنەمان ناوێت، ئەگەر دەوڵەت لە رێگەی لێپرسینەوەی سوود و قازانجەوە بڕیار بدات. چونكە مومكینە لە هەندێك لە شوێن و پلەكاندا سوودێكی زۆرتر دروست بەرهەم بهێنێت و دەوڵەت كارەكەمان لێوەربگرێتەوە و خۆی سەرپەرشتی بكات. یان سامانێكی زۆرتر وەربگرێت یان یاساكانی كار بە شێوەیەكی سەرسوڕهێنەر بگۆڕیت و ...هتد، تەنها ئەو ئومێدەی دەتوانرێت هەبێت تاكو رووگە و ئاراستەی مەعقولیەتی سوودگەرایی بە سیاسەت ببەخشین، لەو جێگەدا كە سوود و بەرژەوەندییەكانی نەتەوە و گەل بە خزمەت وەربگرین تاكو یاساكان، سیاسەتە ئابوورییەكان و جۆری بڕیارەكان لە پێشەوە هەڵسەنگێنین، پاش ئەوەیە كە هەر بڕیارێكی جیاواز و جیای دەوڵەت دەبێت بەو یاسا و رێسایانە، سیاسەتانە و چوارچێوە گشتیانەی كە لە لایەن سوودگەراییەوە پاش هەڵسەنگاندن، هاوخوانی هەبێت و بگونجێت.
3- رێككەوتن لە فەلسەفەی سیاسەتدا تاكو ئێستا لە دەستی كەسانێكی وەكو "درك پارفیت"، "راولز" و فێرخوازەكەی "تیم ئەسكنلن" زۆر پێشكەوتووە و هەڵبەتە رەخنە گەلێكی زۆری بە دوای خۆیدا هێناوە. بەڵام قسە لەبارەیەوە زۆرە كە وا پێدەچێ لە هەندێ شتدا بێئاگایی بوونی هەیە. نابێت ئەوەمان بیر بچێت لە سەدەی بیستەمدا هەوڵ و كۆششی زۆر بۆ زیندووكردنەوەی رێككەوتن ئەنجام دراوە. هەر بەو جۆرەی باسكرا "راولز" لە كتێبی "تیۆریایەك لەبارەی عەدالەت"ەوە كە بە خستەڕووی شێوەی "تێڕامانی هاوسەنگانە"، (موازنە تاملیە)، جارێكی دی گیانی بە رێككەوتن بەخشیەوە. هەرچی "ئەسكلن"یشە لە كتێبێكدا لە ساڵی (1981) رێككەوتن بە پێی بەڵگەكان و نەك بە پێی "دەبێت"، پێناسە دەكات و بەرەو پێش دەبات. "پارفیت"یش لە كتێبێكدا لە ساڵی (2011)دا قسە لەبارەی "رێككەوتنی كانت" دەكات و مەبەستی بەرەو پێشبردنی ئەم بابەتەی هەیە.
هەندێك لە فەیلەسوفانی تر وەكو "ئالین توماس"، (خوێندكاری برنارد ویلیامز)، لە كتێبی "بەها و زەمینە"دا لە ساڵی (2006)یشدا دەبینرێت كە لە جیاتی دەستەواژەی رێككەوتن دەم لە شتێك بەناونیشانی زەمینەگەرایی لە سیاسەتدا دەدات و سەرنجی دەخاتەسەر. دەتوانرێت كەم تا زۆر ئەم دوو تیۆریایە بە هاوشێوەی یەك بزانرێن، لەگەڵ ئەو جیاوازییەی كە رێككەوتن تیۆریایەكە لە ئەخلاقی رێنوێنیكار"هنجاری"دا، بەڵام زەمینەگەرایی بابەتێكە لە "بان ئەخلاق"دا و لە ژێر بابەتی مەعریفەتناسی ئەخلاقی جێگەی دەبێتەوە.
4- كۆتا تیۆریای ئەخلاقی رێنوێنیكار"هەنجاری" دەتوانین تیۆریای فەزیلەتگەرایی بزانین و دابنێین. فەزیلەتگەرایی بە توندی دەتوانێت باری فەلسەفەی سیاسەت هەلبگرێت. بەرجەستەكردنی توخمی "كەسایەتی" لە ئەخلاقدا بۆ سیاسەت هیچ كە ئازار و دەردەێك دەرمان ناكات، بەڵكو ئازارێكیشی بۆ زیاد دەكات. چونكە دۆزینەوە كەسایەتیە گونجاوەكان بۆ سیاسەت خودی ئەمە كێشەیەكی گرنگترە كە بە سادەیی لانابرێت. لەو كەسانەی بەرگری لە فەزیلەتگەرایی دەكەن لە سیاسەتدا، "روزلیند هرستهوس"، (قوتابی فیلیپیا فوت)ە. ئەو لەم روەوە نووسینی هەیە، بەڵام نەبۆتە جێگەی سەرنجی فەیلەسوفانی دیكە. بە گشتی دەتوانرێت بوترێت فەیلەسوفانی فەزیلەتگەرا قسەی كەمیان لەبارەی سیاسەتەوە هەیە و خۆیان ناخەنە ناو ئەو كارەوە و ئەم مەیدان بۆ تیۆریاكانی دیكە بەجێ دەهێڵن.ئەم نووسینە كورتە ئەگەر دوو كاری كردبێت ئەوەلە سەركەوتنەوە نزیك بووە.
یەكەم: ئەوەیە كە ئەوە پیشان بدات پێشبینی – چ كردار سەنتەر و چ بنەما و رێسا سەنتەر- بە تەنها ناتوانن باری قورسی سیاسەت هەڵبگرن. چونكە پێشبینی بۆ پێگەیشتن پێویستی بە هاوسەرگیری لەگەڵ تیۆریا ئەخلاقیەكانی تری وەكو رێكەوتن "قەراردارگەرایی" یان وەزیفەگەراییە.
دووەم: بریتیە لەوەی ئەم نووسینە ئەوە روون دەكاتەوە وەزیفەگەرایی فرەشێوە "شهودگەرایی راولزی" و "رێككەوتنی"، "ئەسكنلنی" بەڵگە سەنتەر، دوو بەڵگەی باشن بۆ سیاسەتكردن. نووسەر باوەڕی وایە لەسەرووی هەموو ئەو جیاوازییانەی لە رووكەشی ئەم دوو تیۆریایەدا دەردەكەون (یەكێكیان فرەیی و پلورال و ئەویتریان لایەنی كەمینەیی)، هەردووكیان دەتوانن بە میهرەبانی لە تەنیشت یەكەوە ببنە هاوخێزان. چونكە هەردووكیان بە جۆرێك لە جۆرەكان لە مەعریفەتناسیان جۆرێك زەمینەگەرایی پەرە پێ بدەن.
*دكتۆر حسێن دەباغ: نووسەر، خوێندكاری فەلسەفەی ئەخلاقە لە زانكۆی ردینگ – ئۆكسفۆرد.
سەرچاوە: سایتی جنبش راە سبز.