پێوویستبوونی دەسەڵاتی مەدەنی لە ئیسلامدا

ڕاشد غەننوشی

وەرگێڕانی: جەمیل عوسمان

ئەگەر مرۆڤ بەسروشت كائینێكی كۆمەڵایەتی بێت ، هەروەك چۆن پێشوەكان وایان وتووە، چونكە بەتەنها خۆی دەستەوستانە لە دابینكردنی پێداوویستییە سەرەكییەكانی لە خۆراك‌و خۆپاراستن‌و تادەگاتە باڵاكردنی‌و جودی لە ڕووی مادی‌و مەعنەوییەوە بۆ بەرهەمهێنانی شارستانیەت، ئەمانە لە دەرەوەی ژیانی كۆمەڵایەتیدا چاوەڕوان ناكرێت، وە ئەگەر مەیل‌و حەزە نا كۆمەڵایەتییەكان بۆ تێركردنی غەریزەی شەڕەنگێزی‌و دوژمنكاری‌و ستەمكاریەكانی سایەی یاسای دارستان‌و خاپوركاری ببنە دژو ئاستەنگ بەڕووی ئەو مەیلو حەزە كۆمەڵایەتییەدا، ئەوا لەسەر خەڵكی ئەبێتە حەتمی كە بەكۆمەڵ بژین، وە ئەو ژیانە كۆمەڵایەتیەشیان ئەخوازێت لەپێناو بەردەوامی‌و گەشەكردنیدا یاساو نەریت‌و بەها بوونیان هەبێت بۆ ڕۆشنكردنەو و سنوردانان‌و دیاریكردنی دادپەروەری‌و ستەم، حەق‌و ناحەق، خێرو شەر.

تەنها ئەوەی بوترێت ئەم بابەتە گرنگە بەس نییە، ئەگەر دەسەڵاتێك بۆ ڕێكخستنی ژیان‌و چارەسەری كێشەی ناو مرۆڤەكان نەبێت، تاوەك ڕێگا لەستەمكار بگرێت‌و بەئەندازەی ستەمەكەی تۆڵەی لێبكاتەوە، وە حەق بۆ ستەملێكراو بگێرێتەوە بەقەدەر ئەوەی ستەمی لێكراوە، ئەوەش بەگوێرەی كۆمەڵێك پێوەری دادپەروەرانە، ئەگەر ئەو ژیانە بەدی نەئەهات‌و كۆمەڵگا بڕی نەكرد لەتەك ئەو ئامانجە بەكامڵی،
ئیتر پرسی عەدالەت ئامانجی سەرەكییە بۆ كۆمەڵگا، مەبەست‌و بناغەیە بۆ یاساو پێوەری شەرعیەتە بۆ دەستەڵات.

لەهەموو حاڵێكدا خەڵكی پێوویستیان بەدەستەڵات‌و حوكمڕانی هەیە، باش بێت یان خراپ، هەروەك لە پێشەوا عەلی كوڕی تاڵیبەوە ڕیوایەت كراوە، لێرەوە ئەو پرسیارە ڕاست ئەبێتەوە كە سروشتی دەسەڵات چۆنە لەئیسلام دا؟ وە سەرچاوەی شەرعیەتی چییە؟ وەگرەنتی چی هەیە كە دەسەڵات نابێتە ستەمكارو دیكتاتۆر؟

 
زەرورەتی دەسەڵاتی مەدەنی لە ئیسلام دا
یەك: مەزهەبە ئیسلامییەكان جیاوازییان لەوەدا نییە كە دانانی دەسەڵات لە كۆمەڵگادا ئەركێكی دینییە بۆ بەرپاكردنی شەریعەت، وە بۆ دابینكردنی هەل‌ومەرجی مانەوەی كۆمەڵ‌و گەلی موسڵمانان زەورەورەتێكی كۆمەڵاییەتی‌و مرۆییەو بەدیلی نییە، وەزیفەی دەسەڵات لابردنی جیاوازی نێوان بەهێزو لاوازو جێبەجێكردنی سزاكان‌و پاراستنی مافەكانە، ئەم كۆدەنگییە لەمێژینەی موسڵمانان، تەنها گروپێك لێیدەرچوون كە خەواریجەكانن، ئەوان پێیانوابوو حوكمڕانی‌و دەستەڵات زەرورەتێكی دینی نییە، خەواریجەكان گرنگی كاری خۆیان لە وەزیفە كۆمەڵایەتیەكەدا ئەبینییەوە، كە بریتیبوو لە بەرپاكردنی عەدالەت، بۆیە هەركات بەدیهاتنی عەدالەت بە بێ دەسەڵات‌و حوكمڕان بۆ خەڵك ئاسان بوو، ئەوكاتە پێوویستیان بەدامەزراندنی دەسەڵات نامێنێت.

سەرەڕای پەڕگیربوونی ئەم بۆچونە، بەڵام زۆر گرنگە لەو ڕوەوە كە جەخت لە مەدەنیبوونی سروشتی وەزیفەی دەسەڵات ئەكاتەوە كە بریتییە لە بەرپاكردنی عەدالەت لە دەوڵەتی ئیسلام دا، بە جۆرێك كە شەرعیەتی دەسەڵات گرێ ئەدات بە ئەندازە ی عەدالەتی بەدیهاتوو،

ئەوەش دەسەڵات ڕووت ئەكاتەوە لە هەموو بانگەشەو پێگەیەكی دینی، بەڵكو بریتی ئەبێت لە تەنها زەرورەتێك بۆ پارێزگاری‌و بەرپەرچدانەوە، بەشێوەیەك كە گوێرەی حاڵی خەڵك بازنەكەی بەرتەسك‌و فراوان ئەبێت، بەقەدەر ئەوەی خەڵك باش‌و ڕێك ئەبن، ئەوەندەش پێوویستیان بۆدەوڵەت ئەبێت،ب ەپێچەوانەشەوە ئەوەندی خەڵك دژ بەعەدالەت‌و چاكسازی ئەوەستنەوە، ئەوەندەش لە بوونی دەسەڵات‌و دەوڵەت بێنیاز ئەبن، زانراوە كە خێرو باشە ئەسڵە لەسروشتی مرۆڤایەتی دا، وە پێغەمبەران سەلامی خوایان لێبێت، بۆ ئەوە هاتوون كە ئەوە ئەسڵە پتەو و بەهێز بكەن لە ڕوبەڕووبونەوەی هەڵچونەكانی غەریزەو هەوڵ‌و هەڵخەڵەتاندنە شەیتانیەكانی پەری‌و مرۆڤ.

بێگومان دەستباربوونی ئیسلام لە ئیسڵاحی خەڵك بۆپتەو كردنی متمانە بە خودو سروشتی چاكەو ویژدانی زیندوو پاراو، بەمەدەدی پەروەردگارو بەهێزكردنی پەروەردەیدا، خواستی مرۆڤەكان بۆ دەسەڵات كەم ئەكاتەوە، ئەوەندەی لایەنی پەروەردە وەزیفەكانی بەئامانج ئەگەیەنێـت، ئەوەندش بێنیاز ئەبێت لە دەوڵەت، بەڵام كەموكوڕیی بەشێكە لە سروشتی خەڵك، هەرچەندە بشگەنە ئاستی باڵا، ئەوەش وا ئەكات كە تا ڕادەیەك لەپێناو بەدیهێنانی عەدالەتدا دەسەڵات بوونی هەبێـت، تەنانەت لەوەها حاڵێكیشدا دەسەڵات ئەبێتە خزمەتكاری كۆمەڵگاو ملكەچ ئەببَت بۆ چاودێری، وە ئەبێتە میكانیزمی بەرپاكردنی عەدالەت، بەڵام لەسەردەمی نوێدا لەژێر كاریگەری داگیركاری خۆرئاواو ئەو فیكرو مۆدیل‌و بەهایانەی كە شارستانیەتی نوێی پێدروستكردوە، بابەتەكە گۆڕانی بەسەرا هاتووە، چونكە كۆمەڵێك بانگەشە هاتۆتە نێو موسڵمانان ‌و برەوی پێ ئەدرێت كە باس لە جیاكردنەوەی دین لە سیاسەت ئەكات، وەك خۆیان ئەڵێن پێغەبەر دخ تەنها (مبلغ) گەیەنەری پەیامی ئیسلام بووە لە خوداوەو هەوروەها پێغەمبەرانی تریش هەمان پەیام‌و وەزیفەیان هەبووە، ئەو هەل‌و مەرج‌و بارە سیاسیانەی كە دواترو لەسەردەمی پێغەمبەرو هاوەڵاندا ڕوویانداوە هیچ پەیوەندیەكی بەدینەوە نەبووە، بەڵكو بارودۆخی ژینگەو سروشتی دەسەڵات ئەوەی خواستووە.

دوو: لەبەرانبەر ئەو تەرحە عەلمانیە بارگاویە بە مۆدیلی خۆرئاوا بەتایبەت مۆدیلی فەرەنسی‌و شیوعیەتی توندڕەو لەبارەی پەیوەندی دین بە دەوڵەتەوە، تەرحێكی شیعی تەقلیدی ئەبینین بۆ ئەو پرسە كە سورە لەسەر ئەوەی كە ئیمامەت بەشێكە لە عەقیدەو، وە ئیمام پۆستێكی دینی ڕووتەو وەك بابەتەكانی نوێژو ڕۆژو، خودا دەقی لەبارەوە ناردووە، بە بۆچونی ئەوان دەق لەبارەی لیستێك لە ئیمامەكانەوە هاتووە كە سەرجەمیان نەوەو وەچەی عەلی‌و فاتیمەن سەلامی خوایان لێبێت، بۆیە بۆ موسڵمان نییە قسەی تیا بكات، جگە لە تەسلیمبوون‌و بڕوابوون بە ئیمامەتی ئەو كەسانەی كەلە لیستەكەدا ناویان هاتووە.

شیعەكان كە بانگەشەی پۆستی ئیمامەتی وەجاخ‌و ویراسی ئەكەن، ڕاجیاوازن لە ڕیزبەندی زنجیرەی ئەو كەسانەدا ناویان لە قائیمەدا هاتووە، كە لە كێوە بۆ كوێ دەست پێئەكات‌و كۆتایی دێت، وەك چۆن خیلافیان لەوەش دا هەیە كە ئەو كەسانەی بەر لە عەلی كوڕی ئەبوتاڵیب بوونە كاربەدەست فەرمانڕوا -خوا لێیان ڕازی بێت-كە ئایا ئەوانەش پێشەوای شەرعی بوون وەك چۆن بۆچونی جمهوری موسڵمانان لەگەڵ ئەوەدایە، یاخود كودەتایان كردو دەستیان گرت بەسەر میراتی پێغەمبەرو لەدوای وەفاتی پشتیان كردە ئامۆژگاری‌و فەرمایشتی مامۆستاكەیان، ئەمە لەكاتێكایە كە پێغەمبەر دخ بگرە قورئانی پیرۆز شایەتی نزیكیئ ڕەزامەندی خودای بۆداون، ئەم دیدە ترسناكە ویژدانی موسڵمان هەپرون ئەكات، چونكە لەسەری فەرز ئەكات كە زیاتر لەسەدا نەوەدی باشترین جیلی ئومەتی ئیسلام بەگومڕا بزانێت، یەك لەوانە (ئەبوبەكری صدیق)ە كە قورئانی پیرۆز شەرەفمەندی ئەكات بەباسی حزورو لەگەڵبوونی ئیلاهیدا كە هاوسەفەری پێغەمبەر بوو دخ لەهیجرەت بۆ مەدینە.

عیشق‌و خۆشەویستی براكانمان بۆ ئال و بەیت سەركێشیان پێئەكات‌و بە وتنی كۆمەڵێك دەستەواژە كە دروست نییە، سنور ئەبەزێنن ، بۆ نمونە وتەی ئیمام خومەینی كە ئەڵێت: (لە ڕاستی دا پێشەواكانمان ((الائمە)) گەشتونەتە پلەیەكی نزیكی لە خودا كە هیچ پێغەمبەر فریشتەیەكی نزیكی خودا پێی نەگەشتوون)، لە كاتێكدا ئیمام خومەینی بە یەكێك لە مەزنترینی نوێگەران (المجدد)ی فكری سیاسی شیعی نوێ دائەنرێت لە میانەی زیندوكردنەوەی ژیانی زانستی‌و رۆحی لەبارەی چەمكی ویلایەتی فەقیهەوە، فیكرەی (ویلایەتی فەقیه ) وەك ئیمام خومەینی نەقڵی ئەكات بریتییە لە هزرێكی سەنتەری بۆ ڕێبەرایەتی شۆڕش كە كۆتایی بە سەرسەختترین دیكتاتۆری ناوچەكە هێنا.

سێ: جمهوری موسڵمانان دەربارەی دەوڵەت لە ئیسلامدا بۆچونێكی ناوەندییان هەیە، كە لەنێوان هەردوو بۆچونی شیعەو عەلمانیەتدایە، هەڵوێستی عەلمانیەكان كە بەردەوام كار لەسەرئەوە ئەكەن ئیسلام بخرێتە پەراوێزەوەو خاڵی بكرێتەوە لە ڕەهەندە سیاسیی‌و كۆمەڵایەتیەكەی‌و وە لە گشتییەوە بكرێتە ئاینێكی تایبەتی‌و وە بنەمای مەزنی هەڵبوەشێننەوە، كە بریتیە لە یەكخستن‌و كۆكردنەوەی رۆح‌و مادەو سیاسەت‌و ئەخلاق‌و دین‌و دونیا، وەهەڵوێستی سیۆقراتی شیعەی تەقلیدی‌و سۆفی كە دەزگاكانی داپڵۆساندن‌و ستەم دایمەزراندوون، وە هەندێك فەقیهـ و واعیزی سوڵتان ڕەنگڕێژی كردوە، وە تەسەورو بۆچونی هەندێك زانای سونی لەوبارەوە سەلامەت نەبووە لەو بۆچونەكەی كە دەستەڵاتی حاكمی خستۆتە سەر دەسەڵاتی گەلەوە، هەر لەبەر ئەوەی لەگەڵ تێڕوانینە گشتیەكەی شەریعەتدایە یەكگیرە.

بەڵام هەڵووێستی میانەڕەوی كە بۆچونی جمهوری موسڵمانانە لەوەدا خۆی ئەبینێتەوە كە دەسەڵات زەرورەتێكی كۆمەڵایەتی‌و میكانیزمێكە بەدەستی گەلەوە بۆ بەرپاكردنی عەدالەتی ئیسلام، ئەوەش تەنها دەزگایەتی كۆمەڵایەتییە كە گەل بەكاری ئەخات بۆ پاراستنی دین‌و دونیا، وەكاربەدەستان جگە لە خزمەتكاری خەڵك هیچیتر نین ، چونكە ئومەت یاخود گەل، ڕاسپێردراوی حەقیقیە بۆ بەرپاكردنی دین، بە جۆرێك كە شەرعیەتی دەسەڵات لەسەر پابەند بوون بەشەریعەت‌و ڕازیبونی جەماوەری زۆرینەی موسڵمانەوە ڕاوەستاوە، بەقەد ڕێزگرتنی دەسەڵات لە ئیرادەی گەل كە لە ڕێگەی شورا، یاخود دیموكراسی- بە زاراوەی نوێ- ئەبێتە دەسەڵاتێكی مەدەنی لە هەموو ڕویەكەوەو جیاواز نابێت بە دیموكراسیەكانی سەردەم، تەنها لەوەدا نەبێت بنەمای ئەخلاق نەگۆڕو سەنتەرە لە بەرپاكردنی عەدالەتدا، بەوەی كەكۆك‌و سازگارە لەگەڵ شەریعەت، یاخود ناكۆك، ئەم هەڵوێست‌و تێڕوانینەش قوتابخانەی ئیسڵاح بناغەكەی داڕشتوە وەك لە هزرو تێڕوانینی ڕەمزەكانیدا بەڕونی هاتووە، لەنمونەی (جەمالەدین ئەفغانی‌و محەمەد عەبدەو ڕەشید ڕەزاو حەسەن بەنناو حەسەن تورابی.

ێگومان دەوڵەت وەسیلەیەكە بێنیازبوون نییە لێی، لەبەرئەوەی مرۆڤ كۆمەڵایەتییە بە سروشتی خۆی، وە لەبەر ئەوەی ئیسلام سیستەمێكی گشتگیرە بۆ ژیان، پێوویستە ژینگەیەكی كۆمەڵایەتی بەرهەم بهێنرێت كە بوار بداتە ژمارەیەكی گونجاو لە مرۆڤەكان كە لە ڕووی ڕۆحی و مادیەوە ژیان بكەن، بەجۆرێك كە گونجاو بێت لەگەڵ ئەو یاسایەی ئیسلام هێناویەتی، دەوڵەت لە ئیسلامدا میكانیزمی دەستی گەلە بۆ خزمەتی پەیامی ئیسلام‌و دادگەریەكەی، تاوەك حەق پشت ڕاست بكاتەوەو ناحەقیش پوچ بكاتەوە لە سەر زەمیندا، تاوەك بەندایەتی بۆ خواو نزیك بونەوە لێی بە گوێڕایەڵی‌و كاری چاكە ببنە جێگای حەزی خەڵك‌و ئاسان بكرێن‌و پاداشتی لەسەر وەربگرن، وە تاوەك دژایەتی كوفرو شكاندنی سنوری قەدەغە كراوەكان‌و بڵاوبونەوەی خراپەو ئەنجامدانی تاوان ببێتە كاری نەشیاو بێزراو و دژوار لە نیزامی كۆمەڵایەتی دا.

دەوڵەتی ئیسلامی واتە دەوڵەتی ئەو خەڵكانەی كە هەوڵ‌و كۆشش ئەكەن، حەق ئەپێكن‌و هەڵەش ئەكەن‌و لەڕێگای شورای تایبەت‌و گشتی‌وەوە كەسی فەرمانڕوا ئەكەنە خزمەتكاری گەل، ئەوكاتە حكومەتێكی مەدەنی بەهەموو مانایەك بەرقەرار رئەبێت، كە لەڕێگای ئیختیاری گەلێكی ئازادەوە دامەزراوەو شەرعیەتی وەرگرتووە، حكومەتێك كە یاسا مەحكومی ئەكات‌و هەموو هاوڵاتییەكی دەوڵەت لەبەردەمیا یەكسانن، بەچاوپۆشین لە ڕەگەزو بیرو باوەڕیان، هیچ جیاوازیەكی نابێت لەتەك دیموكراسیەكانی سەردەمدا.