و: هێمن مەنسور کەریم
پیتهر دهبلیو گاڵبرهیس، باڵوێز و دیپلۆماتکاری ناسراوی ئهمریكا، دهنگێكی بههێزه له عێراقدا و یارمهتیدهرێكی باشی ئهو سیاسیانه بووه كه بڕیاربهدهستبوون لە ئیدارەی ئەمریکیدا وهك جۆزێسف ئار و بایدنی كوڕ و جۆن كیری.
ههروهها له هاوینی ساڵی 2005 بووە راوێژكاری حكومهتی ههرێمی كوردستان لهكاتێكدا عێراق خهریكی نوسینهوهی دهستورهكهی بوو، كه مشتومڕێكی توند و ههستیار ههبوو لهسهر چونێتی دابهشكردنی سامانی نهوت لە عێراقی ئایندەدا.
گاڵبرهیس ساڵی ١٩٥٠ لە دایکبووە، كوڕی ئابوریناسی بهناوبانگی ئەمریکی جۆن كنێز گاڵبرهیسه، خهریكی كۆكردنهوهی سهدان ملیۆن دۆلاره بههۆی نزیكی له كوردهوه و بههۆی پهیوهندی لهگهڵ كۆمپانیایهكی نهرویژی بواری نهوت و ههروهها ئهو یاسایانەشی كه یارمهتیدهری كوردبوون بۆ دهرهێنانی نهوت.
،
گاڵبرهیس ساڵی ١٩٥٠ لە دایکبووە، كوڕی ئابوریناسی بهناوبانگی ئەمریکی جۆن كنێز گاڵبرهیسه، خهریكی كۆكردنهوهی سهدان ملیۆن دۆلاره بههۆی نزیكی له كوردهوه و بههۆی پهیوهندی لهگهڵ كۆمپانیایهكی نهرویژی بواری نهوت و ههروهها ئهو یاسایانەشی كه یارمهتیدهری كوردبوون بۆ دهرهێنانی نهوت.
پیتەر گاڵبرەیش تەوقە لەگەڵ سەرۆک جێمی کارتەر دەکات ــ ١٩٧٧
لهكاتی گفتۆگۆكانی نوسینهوهی دهستوردا یارمهتی كوردیدا له دانانی ههندێك مادە كه دهسهڵاتی به كورد دهدا لهبری دهسهڵاتی حكومهتی ناوهندیی، بۆ كۆنترۆڵی تهواوی ئهو كێڵگه نهوتیانهی كه له ناوچهكهنیاندا دهدۆزرانهوه.
گاڵبرهیس له واشنتۆن به كهسێكی زیرهك و چاونهترس و پسپۆڕێكی كاروباریی دهرهوه ناسرا بوو، ههمیشه خۆی وا دهناساند كه بێ بهرامبهر راوێژ بۆ كوردهكان دهكات، ههرچهنده باسی ئهوهی كردووه كه له كوردستان بهرژهوهندی ئابوریی ههیه.
بۆ زۆرێك وهك شۆكبوو كاتێك مانگی رابردوو كۆمهڵێك رۆژنامهنووسی لێكۆڵهر له رۆژنامهی (داجێنس نایرینگسلی) چهند بهڵگهیهكیان بڵاوكردهوه كه باس له پهیوهندی نێوان گاڵبرهیس و كۆمپانیایهكی نهرویژی بواری نهوت دهكات لهسهر چهند گرێبهستێكی گهورهی نەوت لە عێراق.
،،
گاڵبرهیس له واشنتۆن به كهسێكی زیرهك و چاونهترس و پسپۆڕێكی كاروباریی دهرهوه ناسرا بوو، ههمیشه خۆی وا دهناساند كه بێ بهرامبهر راوێژ بۆ كوردهكان دهكات، ههرچهنده باسی ئهوهی كردووه كه له كوردستان بهرژهوهندی ئابوریی ههیه.
گاڵبرهیس له چاوپێكهوتنهكهیدا لهگهڵ ڕۆژنامهی (نیویۆرك تایمز) باس له پهیوهندى خۆی لهگهڵ حكومهت و بازرگانانی ئێستاو پێشوو دهكات له وڵاتانی (نهرویژ، فهرهنسا، عێراق، ویلایهته یهكگرتووهكانی ئهمریكا و ههندێك شوێنی تر) لهگهڵ بوونی چهند بهڵگهی یاسایی و دۆكۆمێنتی دیكه، كه دهریدهخهن بڕێكی زۆر پارهی وهرگرتووه له یهكێك له كێڵگه نهوتییهكانی كوردستان له بههاری ساڵی ٢٠٠٤.
چاوپێكهوتنهكان و بهڵگهكان ئهوه دهردهخهن، گاڵبرەیس سودمهند بووه له گرێبهستێك كه ڕێگه به كۆمپانیای (دی ئێن ئۆ)ی نهرویژی دهدات بهدوای نهوتدا بگهڕێت له پارێزگای دهۆك.
گاڵبرهیس، خۆی دهڵێت ئهو كارانهی ئاساییه لهبهرئهوهی لهوكاتهدا هاوڵاتیهكی ئاساییی بووه كه خهریكی بارزگانیی و سیاسهت بووه.
نەخشەکە کێڵگەی نەوتی تاوکێ پیشان دەدات لە پارێزگای دهۆک
كاتێك بڕێكی زۆر نهوت دۆزرایهوه له كێڵگهیهك بهناوی (تاوكێ) له کۆتایی ساڵی ٢٠٠٥، جگه له خۆی و چهند بهرپرسێكی حكومیی و بازرگان و چهند ئهندامێكی گروپهكهی خۆی نهبێت كهس نهیدهزانی ئهو یاسایهی كه مانگی رابردوو تێیانپهڕاند (مەبەست یاسای نەوت و گازی عێراقە ساڵی ٢٠٠٧ پەرلەمانی عێراق پەسەندی کرد)، دهكرێت ببێته هۆی دهوڵهمهندبوونی بهشێوهیهكی زۆرباش.
،،
لهوانه پلانی داگیركردنی عێراق لهبهر بردنی نهوتهكهی بووبێت، رهنگه ئهمەش یارمهتیدهر نهبێت بۆ جیاكردنهوهی كوردستان، لە کاتێکدا گاڵبرهیس بۆچوونی وابوو كه پێویسته عێراق لهسهر ئاستی نهتهوهیی دابهش بكرێت و ئەو قسانەش دهبووه هۆی بێزاركردنی ههندێك له عێراقییه نهتهوهپهرستهكان.
لهوانه پلانی داگیركردنی عێراق لهبهر بردنی نهوتهكهی بووبێت، رهنگه ئهمەش یارمهتیدهر نهبێت بۆ جیاكردنهوهی كوردستان، لە کاتێکدا گاڵبرهیس بۆچوونی وابوو كه پێویسته عێراق لهسهر ئاستی نهتهوهیی دابهش بكرێت و ئەو قسانەش دهبووه هۆی بێزاركردنی ههندێك له عێراقییه نهتهوهپهرستهكان.
(بایدن) و ( كیری) كاریگهربوون به بۆچونهكهی (گاڵبرهیس) بهڵام پشتگیریی ئهو دابهشبوونهیان نهكرد، لهكاتێكدا ئاگاداری گاڵبرهیس ڕێكهوتنه نهوتیهكانی گاڵبرهیس نهبوون.
.jpg)
بەرگی کتێبی (کۆتایی عێراق) نوسینی: پیتەر گاڵبرەیس
ههندێك له بهرپرسان دهڵێن پهیوهندییه داراییهكانی بوو بههۆی دروستبوونی چهندەها پرسیار لهسهر گفتوگۆكانی نوسینهوهی دهستور، (فهیسهڵ ئهمین ئهلئیسترئابادی) كه سهرپهرشتی نوسینهوهی ئهو دهستورهی دهكرد كه عێراقی پێ بهڕێوهدهبرێت له دوای ڕادهستكردنی دهسهڵات لهلایهن ئهمریكیهكانهوه بۆ حكومهتی عێراق، له 28ی حوزهیرانی 2004 لهبارهی دهستوهردانهكانی كۆمپانیایهكی نهوت له نوسینهوهی دهستوردا دەڵێت، وام لێ دهكات نهتوانم هیچ بڵێم، ههروهها دهڵێت كه كۆمپانیاكه نوێنهریان ههبوو له ژووری نوسینەوەی دەستوری عێراقی.
،،
هێڵگ ئید، بهرێوهبهری گشتی كۆمپانیای (دی ئێن ئۆ) دووپاتیكردووهتهوه كه گاڵبرهیس یارمهتیدەری دانوستانهكانی ڕێكهوتنی (تاوكێ) بووه و ههروهها راوێژكاری كۆمپانیاكه بووە له ساڵی 2005.
هێڵگ ئید، بهرێوهبهری گشتی كۆمپانیای (دی ئێن ئۆ) دووپاتیكردووهتهوه كه گاڵبرهیس یارمهتیدەری دانوستانهكانی ڕێكهوتنی (تاوكێ) بووه و ههروهها راوێژكاری كۆمپانیاكه بووە له ساڵی 2005.
هێڵگ ئید دهشڵێت، گاڵبرهیس تاكلایهنه وهك ڕاوێژكارێكی سیاسی ههڵسوكهوتی كردووه و كۆمپانیاكه ههرگیز گفتۆگۆی لهگهڵ نهكردووه سهبارهت بهنوسینهوهی دهستور، دهڵێت ئێمه ههرگیز هیچ پێشنیازێكمان نهداوه لهسهر نوسینهوهی دهستور.
كاتێك ئهو بهڵگانهی لهلایهن ڕۆژنامهی (تایمز) و لێكۆڵینهوهكانی دیكه پێشكهش به گاڵبرهیس كرا، له وهڵامیدا بۆ (تایمز) دانینا بەوەی كه ئهو نێوهندگیریی كردووه له نێوان (دی ئێن ئۆ) و حكومهتی ههرێمی کوردستان، تا گەیشتوون بە ئیمزاکردنی رێكهوتنی نێوانیان له بههاری 2004، ههروهها دهڵێت پهیوهندییهكی بهردهوامی ئابوریی ههبووه لهگهڵ كۆمپانیاكهدا له لهكاتی نوسینهوهی دهستور لهو ساڵه و دواتریشدا.
گاڵبرهیس دهڵێت:" هیچ پێگهیهكی حكومیی نه له ویلایهته یهكگرتووهكانی ئهمریكا و نه له عێراق نهبووه، لهو ماوهیەشدا وهك هاوڵاتیهكی ئاسایی ههڵسوكهوتی كردووه، كاره دوولایهنەكهی به تهواوی كارێكی شیاو بووه، تهنها پشتیوانی كورد بووه بۆ به دهستوریكردنی ئهو پێگهی کورد ههیبووه بهر لهوهی پهیوهندی لهگهڵ كۆمپانیای (دی ئێن ئۆ)دا ههبێت".
،،
گاڵبرەیس، دانینا بەوەی كه ئهو نێوهندگیریی كردووه له نێوان (دی ئێن ئۆ) و حكومهتی ههرێمی کوردستان، تا گەیشتوون بە ئیمزاکردنی رێكهوتنی نێوانیان له بههاری 2004، ههروهها دهڵێت پهیوهندییهكی بهردهوامی ئابوریی ههبووه لهگهڵ كۆمپانیاكهدا له لهكاتی نوسینهوهی دهستور لهو ساڵه و دواتریشدا.
گاڵبرهیز دەشڵێت:" ئهوه ڕاسته كه من لهگهڵ كاره بازگانییهكهمدا تێڕوانینی سیاسیشم ههبووه، پێموایه كاركردنی من لهگهڵ (دی ئێن ئۆ) و كۆمپانیاكانی دیكهدا بوو بههۆی دروستبوونی پیشهسازی نهوتی كوردستان كه ئهمهش یارمهتی كوردستان دهدات بۆ بونیادنانی بنهمایهكی ئابوریی بۆ ئهو ئۆتۆنۆمیهی كه ههموو تاكهكانی ئاواتی بۆ دهخوازن، لهكاتێكدا لهوانهیه بهرژهوهندی من لهوهدابووبێت و هیچ كێشهیهكیش لهوهدا نابینم".
بهرپرسانی كورد دهڵێن ئاگاداركرابوونهوه كه گاڵبرهیس كار بۆ کۆمپانیای (دی ئێن ئۆ) دهكات، بهڵام ئهوان وهك هاورێی و ڕاوێژكاری خۆیان سهیریان دهكرد.
ئاڵاکانی کۆمپانیای دی ئێن ئۆ ، کوردستان، نەرویژ بە تەنیشتی یەکتر هەڵکراون
گاڵبرهیس باسی ئەوە دەکات، کە لهو ماوهیهی گفتوگۆ لهسهر نوسینهوهی دهستور دهكرا، كوردهكان هیچ پارهیهكیان پێ نەدەدام و دهیانزانی (دی ئێن ئۆ) پاره به من دهدات.
پیتهر گاڵبرهیس، ماوهی چهند ساڵێك له كۆمیتهی پهیوهندییهكانی درهوهوهی ئهنجومهنی پیران بووه، لهگهڵ كورد پهیوهندییهكی دورودرێژی ههیه، له ساڵی 1988 کردەوەکانی سهدام حسێنی دژ به كورد به دۆكۆمێتن كرد، لهوانەش بهكارهێنانی كیمیاویی دژى كورد.
گاڵبرهیس، باڵیوێزی ئهمریكا بوو له كرواتیا له نێوان ساڵانی 1993 -1998، كاتێكیش كهسی دووهمی نهتهوه یهكگرتووهكان بوو له ئهفغانستان له كارهكهی دوورخرایهوه بههۆی تاوانباركردنی به ساختهكاریی.
،،
بهرپرسانی كورد دهڵێن ئاگاداركرابوونهوه كه گاڵبرهیس كار بۆ کۆمپانیای (دی ئێن ئۆ) دهكات، بهڵام ئهوان وهك هاورێی و ڕاوێژكاری خۆیان سهیریان دهكرد.
بۆچوونه بازرگانیهكانی گاڵبرهیس قبوڵنهكراو بوو لهلایهن حكومهتی عێراقهوه، بە پێچهوانهی لێكدانهوهكانی گاڵبرهیس بۆ دهستور، بەغداد پێێوابوو ههموو گرێبهسته نهوتیهكانی حكومهتی كوردستان نایاسایین.
گاڵبرەیس کاتێک باڵوێزی ئەمریکا بوو لە کرواتیا ـ ١٩٩٤
سهربارهت به گفتوگۆكانی نوسینهوهی دهستور عەبدولهادی ئهلحهسهنی جێگری لیژنهی نهوت و گاز له پهرلهمانی عێراق دهڵێت دهستێوهردانهكان شتێكی نایاسایی و پاساو ههڵنهگره، بهتایبهت لهبهرئهوهی پیتهر گاڵبرهیس له كۆمپانیایهكدا كاردهكات كه بهرژهوهندییه ئابورییهكانی تێكهڵ به بهرژهوهندی سیاسی كردووه.
بهپێی قسهكانی رێكهوتنێكی نهێنی ههبوو كه گاڵبرهیس رهتیكردبووهوه هیچ روونكردنهوهیهك بدات لهسهر رێكهوتنه ئابورییهكهی لهگهڵ كۆمپانیاكهدا، ههروهها چۆنێتی قهرهبووكردنهوهی به نهزانراوی ماوهتهوه، بهڵام چهندهها كهس لهوانه هاوبهشهكهی گاڵبرهیس كه بازرگانێكی نهرویژییه دهڵێت، سهرهڕای ئهو كرێیانهی كه بههۆی ڕاوێژكارییهكهمانهوه وهرمان دهگرت له كۆمپانیاكه لهگهڵ گاڵبرەیس، 10% داهاتی كێڵگهی گهورهی (تاوكێ) شمان پێدهدرا.
راپۆرتێكی ناوخۆی (دی ئێن ئۆ) كه له 3ی کانونی یەکەمی ٢٠٠٦ دهرچووه و بۆ یهكهمجار ڕۆژنامهی (داگینس نارینگسفێڵد) بڵاویكردهوه كه كۆمپانیایهك بهناوی (پۆركیوپاین) تۆماركراوه له ویلایهتی (دێلاوێ) بهناوی گاڵبرهیس ههتا ئهو كاته خاوهنی 5%ی پشهكهكان بوو، کەسێک بە ناوی (رۆسجۆ) خاوهنی 5%ی پشكهكانی دیكەی بوو.
،،
چهندهها كهس لهوانه هاوبهشهكهی گاڵبرهیس كه بازرگانێكی نهرویژییه دهڵێت، سهرهڕای ئهو كرێیانهی كه بههۆی ڕاوێژكارییهكهمانهوه وهرمان دهگرت له كۆمپانیاكه لهگهڵ گاڵبرەیس، 10% داهاتی كێڵگهی گهورهی (تاوكێ) شمان پێدهدرا.
(ئید) بهرێوهبهری (دی ئێن ئۆ) دهڵێت ئهوهندهی من ئاگاداربم كارهكانی بهرێز گاڵبرهیس دروست بووه، دهشڵێت بهپێی زانیارییهكانی من بهرێز گاڵبرهیس وهك بازرگانێك كاری كردووه بهبێ هیچ مهرامێكی سیاسی، لهو كاتهدا ئهزموون و زانیارییهكانمان لهو ناوچهیهدا سنوردار بوون، بهپێی ههڵسهنگاندنهكانمان گهشتینه ئهو بڕوایهی كه پێویسته بۆ ههنگاوی سهرهتای پرۆژهكانی (دی ئێن ئۆ) سود له راوێژهكانی گاڵبرهیس وهربگرین.
کێڵگەی نەوتی تاوکێ لە پارێزگای دهۆک
لهگهڵ ئاشكرابوونی چهندهها بهڵگه لهم چهند ههفتهیهی كۆتایدا، سهرهتا گاڵبرهیس نكۆڵی لهوه دهكردووه دووپاتی دهكردهوه هیچ كات بهشێك نهبووه له هیچ ڕێكهوتنێك له عێراق بهتایبهت له بواری نهوت و ههبوونی گرێبهستی پشكدار، بهڵام كهسێك كه لهو بوارهدا كاردهكات دهڵێت ئهو قازانجانهی بهدهست دههاتن له رێگهی چهند دهستهواژهیهكی جیاوازهوهیه، نهك خاوهندارێتی پشك بهڵكو قازانجی مهرجدارو ئارهزوومهندانه، دهبوونه بهشێك له گرێبهستهكانی داهاتوو.
قورسه بتوانیت خهمڵاندن بۆ نرخی پشكهكانی كێڵگهكانی كوردستان بكهین بههۆی نائارامی سیاسییهوه، بهڵام (مارتن بیرنتزین) كه شیكهرهوهیهكی نهوته له پهیمانگەی (ئۆسلۆ بۆ ئاسایشی نێوهنگیریی) دهڵێت، تهنها كێڵگهی (تاوكێ) خاوهنی 230 ملیۆن بهرمیل نهوته كه ئهم بڕه زۆرهش ئاماژهیه بۆ ئهوهی بیری نوێ لێدراوه.
،،
قورسه بتوانیت خهمڵاندن بۆ نرخی پشكهكانی كێڵگهكانی كوردستان بكهین بههۆی نائارامی سیاسییهوه، بهڵام (مارتن بیرنتزین) كه شیكهرهوهیهكی نهوته له پهیمانگەی (ئۆسلۆ بۆ ئاسایشی نێوهنگیریی) دهڵێت، تهنها كێڵگهی (تاوكێ) خاوهنی 230 ملیۆن بهرمیل نهوته كه ئهم بڕه زۆرهش ئاماژهیه بۆ ئهوهی بیری نوێ لێدراوه.
دهڵێت:" بهبێ بوونی هیچ مهترسیهكی سیاسی نرخی ئهو (5%)ه دهگاته (115) ملیۆن دۆلار، ههرچهنده ئهو هیچ نازانێت دهربارهی گرێبهستهكهی بهرێز گاڵبرهیس"
.
ئاماژهیهك ههیه كه رهنگه له ڕێگهیهوه بتوانرێت نرخی گرێبهستهكهی گاڵبرەیس بزانرێت ئهویش له رێگهی كهیسێكی تایبهتی دادگای لهندهن کە تایبهته به كێشهی نێوان (پۆركیوپاین) لەگەڵ وهبهرهێنهرێكی یهمهنی كه بوو به خاوهنی پشكهكانی بهرێز (رۆسجۆ) كه داوای بڕی (525) ملیۆن دۆلار دهكهن له (دی ئێن ئۆ) بهپێی راپۆرتهكانی ماڵپهڕی (Law.com) ، بەڵام شیكهرهوهیهكی نهرویژی ئهو ئهگهره كهم دهكاتهوه كه بڕهكه ئهوهندهبێت كه داواكراوه.
بهگوێرهی کۆمپانیای (دی ئێن ئۆ) داواكارییهكه بۆ زیاتر 10%ی داهاتی بهرههمهكانی ئهو ناوچهیه كه كۆمپانیا نهرویژییهكه ئێستا هاوبهشه لهگهڵ كۆمپانیایهكی بواری وزهی توركی، دوای ئهوهی دهسهڵاتدارانی ههرێمی کوردستان ههستان به پێداچوونهوه به گرێبهسهتهكه و رێگریان كرد له بوونی لایهنی سێیهم له گرێبهستهكاندا.