نهێنییەكانی گەشـەكردنی شـاری دوبـەی

س: سی ئێن ئێن

و: بەهمەن ئەحمەد

تا ساڵی 1969  نەوتی خاو  تەنها سەرچاوەی داهاتی ئیماراتی عەرەبی یەكگرتوو بوو، بەڵام لەئێستادا داهاتی نەوت كەمتر لەسەدا یەكی كۆی گشتی داهاتی ئەو وڵاتە پێكدەهێنێت، نزیكەی سێ دەیە بەر لەئێستا لە رۆژێكی گەرمی مانگی ئۆكتۆبەردا هێڵێكی ئاسمانی یەكەمین گەشتی فڕۆكەوانی خۆی لە شارێكی بچوكی كەم ناسراودا دەستپێكرد، بەسەرچاوەیەكی كەمی داهاتەوە، ئەو هێڵە ئاسمانییە تەنها دوو فڕۆكەی لە هێڵی ئاسمانی نێودەوڵەتی پاكستان بەكرێ گرتبوو تا گەشتەكانی خۆی بەرەو  شاری كاراچی پاكستان دەستپێبكات.

ئێستا ئەو هێڵە ئاسمانییە هێڵی ئاسمانی ئیماراتە لە دوبەی كەیەكێكە لە گەورەتیرن هێڵە ئاسمانییە جیهانیەكان و زۆرترین بەكارهێنەری هەیە، لۆگۆی هێڵی ئاسمانی ئیمارات لەسەر یەخەی تیپە پاڵەوانەكانی تۆپی پێی جیهانی دەبینرێت و دیواری ناوەوەی یاریگا جیهانییەكانی یاری تێنس و جۆرەكانی دیكەی وەرزشی جوانتر كردووە.

هێڵی ئاسمانی ئیمارات كە لانكەكەی شاری دوبەی جیهانییە تا كۆتایی ساڵی 2017 نزیكەی (60.5 ملیۆن) شەست ملیۆن و نیو بەكارهێنەری لەسەرتاسەری جیهاندا هەبووە كە گەورەترین هێڵی گواستنەوەی جیهانیە لەو ماوەیەدا ئەو رێژەیە لەبەكارهێنەری هەبووبێت.

هەرچەندە دوبەییەكان سەردێڕی رۆژنامە و بابەتەكانی رێكلامكردنیان بۆ لایەنەكانی دیكەی پێشكەوتنی شارەكەیان تەرخان كردووە، وەك بینا هەوربرەكانی، دوورگە دروستكراوەكان و مۆڵە سەرگیراوە ئاسمانییەكان، بەڵام ئەوە ناشاردرێتەوە كە هێڵی ئاسمانی ئیمارات و ئەو گرنگییە زۆرەی كەپێی دەدرێت رۆڵێكی ئێجگار گەورەی لەبنیاتنانی ئابوری ئەو شارەدا هەبووە و لەناوچەیەكی داخراوی بازرگانییەوە بیكاتە سەرتۆپی دیارترین شارەكانی جیهان.

سود و بەرژەوەندی هەمەلایەنە:

 لەبری پشتبەستن بەسەرچاوەیەكی وەك نەوت كە كەم دەبێتەوە و بەرەو لەناوچون دەچێت، شێخ راشد و ئەمیرەكانی دیكەی دوبەی گرنگییان بەسەرچاوەیەكی دیكەی هەمیشەیی داهات دەدا كە ئەویش جوگرافیای شارەكە بوو. ئەم شارە دەكەوێتە ناوەندی هێڵە گرنگەكانی بازرگانی نێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوا. ئەم شانشینە توانای جوڵەكردنی بەسەر دەریای عەرەبی و دەریای هیندی و كەناراوەكانی كەنداوی فارسیدا هەیە.

لەدوبەییەوە دەتوانی تەنها لەماوەی چوار كاتژمێردا گەشت بۆ سێیەكی جیهان بكەیت، وە لەماوەی هەشت كاتژمێریشدا بۆ دوو لەسەر سێی جیهان، بەكورتی و دوبەی جوگرافیایەكی بازرگانی گرنگی لەجیهاندا هەیە.

شێخ راشد و كوڕەكەی محەمەد بن راشد ئال مەكتوم كە ئێستا حكومڕانی دوبەی و سەرۆك وەزیرانی ئیماراتی عەرەبی یەكگرتووە لەسێ ئاستدا گرنگییان بەگەشەكردنی ئەو شارەداوە كە ئەوانیش بازرگانی و گواستنەوە و گەشتیارییە، ئەم وشانە لەئینگلیزیدا پێیان دەوترێت سێ تییەكە واتە ئەو سێ وشەیەی كە بەپیتی (تی ) دەستپێدەكەن، ئەوانش ( ترەید، ترانسپۆرت، توەریزم).

ئەم سێ وشەیە رەگو ریشەی ئابورییەكی بەهێزی ئەوتۆیان لەسەردانرا كە ئێستا دوبەی كردۆتە یەكێك لەپێشكەوتووترین شارەكانی جیهان كە پشت بەنەوت نابەستێت و شارێكی فرە رەهەندی بازرگانی جیهانییە.

بەفراوانكردنی هۆڕەكانی دوبەی لەساڵانی شەستەكانی سەدەی رابردوو تاكو جێگەی لەنگەرگرتنی كەشتییە بازرگانییەكانی تێداببێتەوە و هاوكات بەدروستكردنی بەندەری گەورەی دەریایی وەك جەبەل عەلی لە ساڵی 1979دا، شێخ راشد توانی گومان و رەشبینی هاوڵاتیانی وڵاتەكەی لە ناوخۆ و دەرەوەی وڵات بڕەوێنێتەوە كە ئەمجۆرە پرۆژانەیان بەخەونە بەدینەهاتووەكان وێنادەكرد.

مێژوونوسی بەناوبانگ گرایم ویڵسن لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا بەناوی "شوێنپێی راشد" باسی رەگوریشەی بنەماڵەی راشد و مێژووی دوبەی دەكات كە چ كاریگەرییەكیان لەسەر گەشەكردنی ئەو شارە هەبووە.

ویلسن جەخت لەوە دەكاتەوە كە پێداگیری بنەماڵەی راشد بۆ گەشەكردنی بازرگانی جێی خۆی گرت و لەساڵی 2015 دا بەندەری جەبەل عەلی نۆیەمین بەندەری گەورەی بازرگانی جیهانی بووە كە هەفتانە خزمەتگوزاری و كەلوپەلەبازرگانییەكانی بە 140 بەندەری جیهان گەیاندووە.

پەیوەندییە ئاسمانییەكانی دوبەی گرنگتر و كاریگەرترن. لەساڵی 2014 دا فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی دوبەی لەرووی جوڵەی بازرگانی و هاتوچۆوە فڕۆكەخانەی (هیتسرۆ)ی لەندەنی تێپەڕاند و هاتە ریزی قەرەباڵغترین فڕۆكەخانەكانی جیهانەوە.

لەئێستادا كاربەدەستانی دوبەی سەرقاڵی دروستكردنی فڕۆكەخانەیەكی دیكەی نێودەوڵەتین بە ناوی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی ( ئال مەكتوم) و لەماوەی رابردوودا تەنها بەڕووی فڕۆكە بارهەڵگرەكاندا كراوەتەوە و بڕیارە تاساڵی 2025 تەواوبكرێت.، فرۆكەخانەی نێودەوڵەتی ئال مەكتوم دەبێتە ماڵێكی دیكەی هێڵی ئاسمانی ئیمارات كەجێگای 120 ملیۆن گەشتیار و راگوزەری دەبێت.

هیچ جێگای سەرسوڕمان نییە كە داهاتی ژێرخانی گواستنەوەی ئاسمانی زیاتر لەسەدا بیست و پێنج (25%) ی كۆی داهاتی دوبەی پێكدەهێنێت و بەپێی توێژینەوەیەكی ئابوری زانكۆ ئۆكسفۆردیش ئەو رێژەیە تاساڵی 2030 دەگاتە لەسەدا چل و چوار (44%).

بەدڵنیاییەوە، ئەم پێشكەوتنەی دوبەی جۆرێك لەبەختی باشی دوبەییەكانیشی تێدابووە كە كاربەدەستانی شارەكە پێداگیربوون لەسەر جێبەجێكردنی ماستەرپلانەكەیان و تەنانەت پێشبینی ئەوەشیان نەكردووە كە شارەكە ئەو پێشكەوتنە بەرچاوە لە ئابوری بیناسازیشدا بەخۆوە دەبینێت، كە دواتریش هەریەك لەچین و ئینجا هندستان و بەشێك لەوڵاتانی دیكەی ئاسیای ناوین بوون بەبەشێك لەپرۆژەی راستكردنەوەی دەسەڵاتی ئابوری ناهاوسەنگ لەنێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوادا.

ساڵی رابردوو چین هیندستانی وەك گەورەترین هاوبەشی بازرگانی دوبەی بەجێهێشت.

ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی زانیاریی دەسەڵاتدارانی هێڵی ئاسمانی هیندستان، سێ یەكی جوڵە ئاسمانییە نێودەوڵەتییەكانی هیندستان بەرەو ئیماراتی عەرەبی یەكگرتوو بووە.

لەساڵی 2017شدا قەبارەی گەشتیاری چین بۆ دوبەی بەڕێژەی لەسەدا چل و شەش (46%) گەشەی كردووە و ژمارەی گەشتیارانی هندستانیش گەشتۆتە نزیكەی دوو ملیۆن گەشتیار.

ئەمە لەكاتێكدایە، بەشێك لە شارە شێوە دوورگەییەكانی دیكەی وڵاتانی عەرەبی هەمان تایبەتمەدی جوگرافی دوبەیان هەیە وەك شارەكانی عەدەن و مەسقەت و دەوحە، بەڵام نەتوانراوە هاوشێوەی دوبەی سود لەو پێگە جوگرافیە گرنگەیان وەربگیرێت.

بنیاتنانی پێگەیەكی گەورە و گرنگی بازرگانی و گواستنەوە و گەشتیاری لەسەر ئاستی جیهان بێ كێشە و بێ گرفت نییە، لە دەرئەنجامدا كاربەدەستان و دامەزراوە حكومییەكانی دوبەی بوون بە ژێر قەرزێكی زۆرەوە، لە ساڵی 2009 دا دوبەی رووبەرووی قەیرانێكی گەورەی قەرز بوەوە و داوای هاوكاری لە شارەكانی دیكەی دراوسێی وەك (ئەبو زەبی) و تۆڕێكی گەورەی بنیاتنانەوەی قەرز كرد تا هاوكاریبن لەچارەسەركردنی كێشەی قەرزەكانیدا.

هەرچەندە سیاسەتی گەشەكردنی سێ وشەكە (بازرگانی، گواستنەوە و گەشتیاری) یارمەتی رزگاربوونی دوبەییان لەقەیرانی قەرز دا، بەڵام هێشتا ئەو بابەتە بەهۆشیارییەوە مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت و لەو بارەیەشەوە سندوقی دراوی نێودەوڵەتی رایگەیاندووە " توانای خۆڕاگری دوبەی بۆ قەرز گەشەكردنی باشی بەخۆوە بینیوە و قەرزی دامەزراوە حكومییەكانیشی بەڕێژەیەكی بەرچاو دابەزیوە"

بەدڵنیاییەوە مەترسی هەردەمێنێت و بنەبڕناكرێت، شارە گەورە جیهانییەكانی دونیا پشت بە دوو پایەی گەورە دەبەستن ئەوانیش دۆخی بازرگانی جیهانی و كڕین و كڕین و فرۆشتنی موڵك و سامانی موڵكدارییە.

سامانی موڵكداری رۆڵێكی دیاری لە چیرۆكی گەشەكردنی ئابوری دوبەیدا هەیە، ئەگەر ئەو دوو پایە بكەون بەدلنیاییەوە گەشەكردنی دوبەیش بەشێوەیەكی ناچاری كێشەی بۆدروستدەبێت.

بەپێی راپۆرتی یەكێك لەبانکەكانی وەبەرهێنان، میوانداریی دوبەی لە پێشانگا جیهانییەكان بۆ ساڵی 2020 هۆكارێكە بۆ زیادكردنی خەرجی لە ژێرخانی ئابوریدا و ئەوەش هانی گەشەكردنی زیاتری ئیمارات  دەدات.

ئەوەی كارئاسانی زیاتر بۆ دوبەی دەكات، بوونی شارێكی دیكەی دراوسێیەتی وەك شارێكی نەوتی دەوڵەمەند ( ئەبو زەبی) كە بووەتە لانكەی گەورەترین سندوقەكانی سەرمایەی سەروەری وڵات و ئێستا لە گەشەكردنێكی گەورەی گواستنەوە و بازرگانیدایە.

هەموو ئەو راستیانە لەبارەی دوبەییەوە لەدەوری پرسیارێك دەخولێتەوە ئەویش ئەوەیە ئایا نمونەی فرەرەهەندی ئابوری دوبەی دەبێتە مۆدێلێك لەناوچەكەدا؟

گەشەكردنی خێرای شارستانیەتی شارەكە و چینی ناوەندی كۆمەڵگا و ئەو پێشكەوتنە تەكنۆلۆژییەی كە بەدیدەكرێت وزەبەخشن بۆ گەشەكردنی بازاڕەكانی ئەو شارە.

هێشتا شوێنی دیكەش بۆ گەشەكردنی هێڵی گواستنەوەی ئاسمانی و دەریایی دوبەی هەیە بەتایبەتی لەكەناراوەكانی دەریای عەرەبیدا.

سەڵتەنەتی عومان نمونەی ئەو وڵاتانەیە كە سودیان لەمۆدێلی پێشكەوتنی دوبەی بینیووە، ئەو شارە لە ڕێگای بەندەری (سەڵاح) لەبەشی باشور توانای جوڵەكردنی بەسەر دەریای عەرەبی و هیندیدا هەیە و لەئێستادا سەرقاڵی دروستكردنی زۆرنێكی گرنگی پیشەسازییە بەسودوەرگرتن لەسەرمایەی وەبەرهێنانی بانکەكانی چین.

هاوكات، لەماستەر پلانی 2030 سعودیەشدا ئەوە هاتووە كە كار بۆ ئەوە دەكەن وڵاتەكەیان ببێتە ناوچەی بەیەكەوە بەستنی سێ قاڕەی جیهانی و ئەو رۆڵە ببینێت كە پێشتر دوبەی بینیویەتی. سعودیەش بەكرانەوەی زیاتر لەرووی سیاسی و ئابورییەوە دەتوانێت سود لەخزمەتگوزاری پرۆفێشناڵانەی ئەو كۆمپانیایانە ببینێت كەبنكە سەرەكییەكانیان لەدوبەی و بەحرەینە.

بەمجۆرە كە شوێنەكانی دیكەی جیهان دەتوانن سود لە ئەزمونی گەشەكردنی دوبەی ببینن، هاوكات پێگەی جوگرافی شارەكەش كە توانای جوڵەی دەریایی و ئاسمانی و زەمینی باشی هەیە كارێكی كردووە كە ئەم شارە دەتوانیێت بەئاسانی ركابەرەكانی جێبهێڵێت.

ئەو وشەیەش كەدوبەی چاوەڕێی دەكات بیخاتە سەر سێ وشەكەی تر بۆ گەشەكردنی خێرا (تەكنۆلۆژیا)یە بەوەش وشە ئینگلیزییەكانی بنیتنانی گەشەكردنی ئابوری دوبەی دەبنە چوار (تی) ئینگلیزی ( تەكنۆلۆجی، ترەید، ترانسپۆرت، توەریزم).

لەكۆتایشدا دەوڵەتی ئیمارات ناوێكی نوێ بۆ خۆی هەڵدەبژێرێت كە ئەویش (وڵاتی تەكنۆلۆژیا و زانیارییە) و بۆ ئەو مەبەستەش وەزارەتێكی تایبەت بە تەكنۆلۆژیای دەبێت.